1. Мухлис Холиқнинг назарига тушишга тиришсин, махлуқларнинг эмас. Чунки махлуқлар Аллоҳ тарафидан унга келувчи бирор нарсани аритувчи эмаслар.
Фузайл ибн Иёз айтганлар: ”Одамларни деб амал қилиш ширк, одамларни деб амални тарк этиш риё. Ихлос Аллоҳ сенга икковидан ҳам офият беришидир”.
2. Ихлосли кишининг зоҳири ва ботини, таши ва ичи бир ҳил бўлишидир. Унинг зоҳири обод, ботини хароб, таши асал, ичи аччиқ бўлмайди.
Сиррий Сақтий айтган эканлар: ”Ким ўзида бўлмаган нарса ила одамлар учун зийнатланса, Аллоҳнинг назаридан тушади”.
3. Одамларнинг уни мадҳ қилишлари ва мазаммат қилишлари унинг учун фарқи бўлмаслиги.
Айтилганки: ”Аллоҳнинг ҳузурида мақталган бўлсанг, одамлар ҳузурида мазаммат қилинган бўлишингни сенга нима фарқи бор. Аллоҳнинг ҳузурида мазаммат қилинган бўлсанг, одамлар ҳузурида мақталган бўлишингни сенга нима фойдаси бор”.
4. Ихлосига назар солмаслиги ва ўзидан ажабланмаслиги. Токи ихлосли эканлигидан ажабланиб ўзини ўзи ҳалок этмасин. Шу сабабдан Аллоҳни таниган кишилар амалларни кўрмаслик зарур эканлигини таъкидлаганлар. Ҳатто Абу Яъқуб Сусий бундай деган эканлар: ”Обидлар ўз ихлосларига назар солиб холисликни кўрган заҳотлари уларнинг ихлослари ҳақиқий ихлосга муҳтож бўлиб қолди!”.
Абу Бакр Даққоқ айтганлар: ”Ҳар бир мухлиснинг нуқсони ўзининг ихлосини кўришидир. Бас Аллоҳ унинг ихлосини ҳақиқий ихлос бўлишини ирода қилса, унинг ихлосидан ўз ихлосини кўришни йўқ қилади. Шунда у ихлосли эмас балки ихлоссиз бўлишдан Аллоҳ томонидан халос этилган бўлади”.
Абу Усмон Мағрибий айтганлар: ”Ихлос шундай нарсаки ҳар қандай ҳолатда ҳам нафснинг унда улуши бўлади. Бу омманинг ихлоси. Аммо хосларнинг ихлоси шундайки улар уни бажармайдилар, ихлоснинг ўзи уларда содир бўлади. Ибодатдан ажраган ҳолларида ҳам улардан тоат асорати кўринади. Уларда бажарган ибодатларига ўз – ўзидан суяниш воқеъ бўлмайди ва улар бажарган ибодатларига ўзлари суянмайдилар. Бу хосларнинг ихлосидир”. Бунинг маъноси улар ўзларидан ҳам, амалларидан ҳам, ихлосларидан ҳам юз ўгириб уларни Ўз динига ихлосли қилиб қўйган Аллоҳдан бошқани кўрмайдилар ва Аллоҳ учунгина динни холис қиладилар.
5. Ихлоснинг омилларидан яна бири амал охиратда савобни тақозо қилишини унутишдир. Зеро мухлис ўз амали ўзи билмаган ҳолда нафсининг улушидан ҳоли эмаслигидан омонда бўла олмайди. Агар шундай бўлса у учун Аллоҳ ҳузурида ҳеч нарса йўқдир: ”Албатта, Аллоҳ тақводорлардангина қабул қиладир” (Моида 27).
Амаллар қанчалик катта бўлмасин Аллоҳнинг ўз бандасига инъом этган нематларининг энг кичигини ҳам ўрнини боса олмайди. Зеро амални бажаришга ҳам Аллоҳнинг Ўзи тавфиқ беради, У зот аввалгию охирги фазлнинг эгасидир. Ихлосли банданинг назарида амал ўз зотида савобни тақозо этмайди, балки гўзал амал бу Аллоҳнинг бандасига берган эҳсонидир. Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу борада бундай деганлар: ”Ҳеч бирингизнинг амали уни жаннатга киргизмайди”. Айтдиларки: ”Сизнинг амалингиз ҳамми ё Расулуллоҳ?” У киши: ”Менинг амалим ҳам, илло Аллоҳ ўз раҳмати ила мени ўраб олмаса!” деганлар (Бухорий ва Муслим ривоятлари).
6. Ўзи билмаган ҳолда нафсга риё ва ҳаволаниш кириб ўрнашишидан қўрқиш. Шайтонда нафсга кириш учун махфий ва айланма йўллар бўлиб улар ила шайтон нафсга кириб боради. Шайтон мўминни зоҳирий маъсиятларга туширишдан умидини узган ҳолда ҳам, уни ботиний маъсиятларга туширишга доимо ҳаракат қилади. Шу йўл ила у банданинг Аллоҳ ва охиратни кўзлаб қилган яхши амалларининг зое бўлишига эришади.
Шунинг учун Саҳл Тустарий раҳимаҳуллоҳ айтган эканлар: ”Риёни фақат ихлосли киши билади. Чунки у ундан қўрққани учун уни кузатади, ўрганади, ўрнашиш ва кириш жойларини билади. У банда ўзига – ўзи ёлғон гапирмайди ва ёмон амалини ўзига – ўзи зийнатлаб яхши кўрсатмайди”. Шунинг учун ҳам ихлос қилиш қийин, мухлислар эса оз! Бу масалада Саҳл Тустарий раҳимаҳуллоҳ:””Лаа Илааҳа иллАллоҳ” калимасини кўпчилик айтади, аммо уларнинг ичида мухлислари оз” деганлар.
Биз юқорида зикр қилиб ўтган омиллар комил ихлоснинг асосларидир. Уларнинг барчасини мужассам қилган банда бахтлидир, улар қандоқ ҳам кам! Мусулмон инсон ушбу омиллардан қанчасини ўзиники қилса унинг ихлосдан бўлган насибаси шунча бўлади.

Шайх Юсуф Қарзовий, роҳимаҳуллоҳ
"Ният ва ихлос" китобидан
Таржимон: Афзалжон Аббасов