Хулласи калом, мазкур дин Рим империяси ҳудудларида ҳамда унинг кучи ва таъсири остида дунёнинг бошқа тарафларида ҳам кенг тарқалди.

«Шарк ва Ғарб... Уларнинг қони ҳам, қон айланиши ҳам турлича. Бироқ баъзан қон алмаштириб туриш ҳаётий заруратга айланади» Жон Голсуорси

Черковнинг энг катта жиноятларидан яна бири тафтиш маҳкамаларидир. Бу маҳкамалар уларнинг тилида инквизиция дейилади. Черков таълимоти инсон ҳаётини ҳар тарафлама бузгани етмагандек, ўша таълимотлардан қилча четга чиққанларни бутунлай маҳв этишни ўзи учун фахр деб билган.

Зулматли асрлар давомида чуқур уйқуда ётган Европа турли омиллар, жумладан, Ислом тамаддуни таъсири туфайли уйғониб, кўзини очгач, аста ҳаракатлана бошлади.

Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳим

Роббимиз Аллоҳ таолога чексиз ҳамду санолар бўлсин! Севикли Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафога битмас-туганмас салавоту саломлар бўлсин!

Бу ҳақда «Ҳадис ва Ҳаёт» туркумининг 13-жузида қуйидаги маълумотларни ўқиш мумкин:

Халифа Маъмуннинг вақтига келиб, мусулмон оламида юнон китобларини, хусусан, мантиқ, фалсафа ва фалакиётга оид китобларни таржима қилиш авж олди. Бу ҳаракат давлат сиёсатига айланди.

Исломнинг ҳужайраси таназзул даврларида ҳам ўз фаолиятини тўхтатмади. Подшоҳлар ва фотиҳлар ичидан ўзларининг сийратлари ва ахлоқлари билан, динлари ва тақволари билан саҳобалар ва салафи солиҳларга ўхшаб кетадиган шахслар пайдо бўлиб турди. Ислом дунёсида ўз исмлари билан тарихга зийнат бўладиган кишилар чиқиб турди.

Ушбу маънода келган ривоятларни жамлаб, таҳлил қилинганда, тўрт хил фикр борлиги аниқ бўлади.

Юқоридаги сафсаталардан сўнг европаликларда «Илм-фан Худо йўқлигини исбот қилди, унда дин қаердан пайдо бўлган?», «Динга қандай муносабатда бўлиш керак?» каби саволлар пайдо бўлди. Шу ва шунга ўхшаш бошқа саволларга «Худо йўқ» деган тоифалар жавоб бера бошлашди.

Мусулмонлар Рим империясининг барча насроний муқаддас қадамжолар жойлашган шарқий қисмини фатҳ қилган пайтдан буён Европа Ислом умматига нисбатан кек сақлаб келади.

Замон ўзгариб, одамлар қадимги китобларнинг услуби ва тилидан узоқлашиб қолдилар. Ушбу сабаб туфайли катта уламолардан бошқалар эски тафсирлардан фойдаланишни ўйламай ҳам қўйдилар. Шунда баъзи тушунган уламолар тафсир илмида ҳам янгиланиш бўлиши лозимлигини ўйлай бошладилар. Ўй-фикрлар ва маслаҳатлар тафсир бўйича янги, замона руҳини акс эттирадиган, мусулмонларнинг эҳтиёжларини қондирадиган тафсир ёзилиши замоннинг талаби эканига ишонч ҳосил қилиш билан якунланди.