1973 йилги нефт инқирози (нефт эмбаргоси деб ҳам аталади) 1973 йил 17 октябрда бошланди. Шу куни Сурия ва Миср билан зиддиятида Қиёмат уруши пайтида Исроилни қўллаб-қувватлаган мамлакатларга (Буюк Британия, Канада, Нидерландия, АҚШ, Япония) барча араб давлатлари - ОПЕК аъзолари, шунингдек, Миср ва Сурия нефт етказиб бермасликларини эълон қилишди. Бу, биринчи навбатда, Қўшма Штатлар ва унинг Ғарбий Европадаги иттифоқчиларига тегишли эди. Кейинги йил давомида нефт нархи бир баррели учун уч доллардан ўн икки долларгача кўтарилди. 1974 йил март ойида эмбарго бекор қилинди.
1973 йилги нефт инқирози биринчи энергетик инқироз бўлиб, ҳозиргача энг йирик деб ҳисобланади. ОПЕК нефт қазиб олишни нафақат унинг фойдасига жаҳон нархларига таъсир қилиш учун қисқартирди. Ушбу ҳаракатнинг асосий мақсади Ғарбнинг Исроилни қўллаб-қувватлашини камайтириш учун жаҳон ҳамжамиятига сиёсий босим ўтказиш эди.
ОПЕК иқтисодий босимининг натижаси умумий бозор мамлакатлари вазирлар кенгашининг арабларнинг позициясини қўллаб-қувватлаган декларацияси бўлди. Бундан ташқари, деярли барча Африка давлатлари Исроил билан дипломатик алоқаларини узган. Натижада юзага келган сиёсий вазият Исроилнинг АҚШ га қарамлигини оширди ва ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг нефт нархига боғлиқлигининг ҳақиқий даражасини очиб берди. Саноати ривожланган мамлакатларда нефт нархининг ошиши иқтисодий инқирозга олиб келди. Шу билан бирга, инқироз Совет Иттифоқидан Ғарбга нефт экспортининг кўпайишига ёрдам берди.
АҚШ да нефт инқирози
1973 йил 7 ноябрда АҚШ президенти Никсон энергетика масалалари бўйича Конгрессга йўллаган махсус мурожаатида америкаликларни пулни тежашга чақиради. Уларга автомобилларни камроқ ишлатиш, ҳайдаганда ҳам паст тезликда ҳаракатланиб, ёқилғини тежаш таклиф қилинди. Авиакомпанияларга парвозлар сонини камайтириш буюрилган. Давлат органларига энергияни тежаш ва автотранспорт паркини қисқартириш буюрилган. АҚШ атроф-муҳитни муҳофаза қилиш агентлиги ифлослантирувчи кўмирдан фойдаланишга қўйилган чекловларни вақтинча олиб ташлади. Нефть ва хом нефт импортига чекловлар олиб ташланди.
Баъзи ёқилғи қуйиш шохобчалари 1970-йилларда ёпилган ва уларнинг бинолари кейинчалик бошқа мақсадларда ишлатилган.
Нархларнинг кўтарилиши баҳонасида нефт компаниялари бензин ва дизел ёқилғиси, шунингдек, авиакеросин нархини сезиларли даражада ошира бошладилар. Табиий газ ишлаб чиқарувчилари федерал энергия комиссиясидан нархларни 73 фоизга оширишга рухсат беришни талаб қилишди.
Июль ойи ўрталарида махсус тузилган федерал комиссия Сенатга ўзининг шов-шувли ҳисоботини тақдим этди, унга кўра нефтни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш, шунингдек, нефт маҳсулотларини тақсимлашни монополияга олган йигирма Америка корпорацияси фойда олиш мақсадида бензин етказиб бериш мақсадида тўғридан-тўғри сунъий равишда узилишлар яратишда айбланган. Флорида штати прокурори нефт монополияларига қарши монополияга қарши қонунларни қўллашни талаб қилди. Лос-Анжелесдаги федерал ҳакамлар ҳайъати, ўз навбатида, нефт компанияларини турли хил фирибгарликларда айблади.
Узоқ муддатли истиқболда инқироз АҚШ автомобиль саноатига катта таъсир кўрсатди. Илгари Amerika автомобиллари катта, оғир ва кучли эди. 1971 йилгача Chevrolet Caprice нинг стандарт саккиз цилиндрли двигатели 400 куб дюймни (6,5 литр) ташкил этарди, Chevrolet Impala эса бир галлон бензинда 13-15 милдан кўп бўлмаган масофани босиб ўтиши мумкин эди (5,5-6,3 км / л = 15,8 - 18,2 л/100 км). Инқироздан сўнг, улар камроқ бензин истеъмол қиладиган тўрт цилиндрли двигатель ўрнатилган япон моделлари: Toyota Corona, Toyota Corolla, Nissan Sunny, Honda Accord билан алмаштирилди. Рақобатга дош бера олмаган Детройт автомобил ишлаб чиқарувчилари Ford Pinto, Chevrolet Vega ва бошқалар каби енгилроқ машиналарни ишлаб чиқаришга мажбур бўлишди. 1985 йилга келиб, ўртача Америка автомобили бир галлон бензинда 17,4 миля юрган. Oldsmobile 98 каби ҳашаматли седан автомобилларига талаб 1970-йилларнинг ўрталарида қайта тикланди, аммо улар оммавий бозор эмасди. Янги Ford Thunderbird моделлари ҳажми ва қуввати сезиларли даражада қисқарди, Ford Galaxie эса 1974 йилда ишлаб чиқариш тўхтатилди.
Инқироздан сўнг, 1975 йилда АҚШ нинг стратегик нефт захираси ташкил этилди. Шунга ўхшаш нефт захиралари (импорт ҳажми камида 3 ой) Халқаро энергетика агентлиги халқаро ташкилотига қўшилган кўплаб ИҲТТ мамлакатларида яратилган. Захираларнинг мавжудлиги бир неча кейинги нефт инқирозларининг салбий таъсирини камайтиришга имкон берди.
Бошқа мамлакатлардаги инқирозга муносабат
Польша
Эдвард Герек томонидан жорий қилинган саноатни модернизация қилиш ва истеъмол товарлари мавжудлигини ошириш дастури нефт инқирозидан сўнг муваффақияцизликка учради ва уч йилдан сўнг Польшада истеъмол товарлари нархи кескин кўтарила бошлади.
СССР
Нефть инқирози ва ундан кейин нефт нархининг тўрт баравар ошиши натижасида СССРдан нефт экспорти кескин ошди. Совет нефтини жаҳон бозорига катта миқдорда етказиб бериш ИҲИ аъзо давлатлари, биринчи навбатда, Польша орқали бошланади, унинг ҳудуди орқали нефт қувурлари ётқизилган, масалан, Дружба.
Франция
Франция иқтисодиётининг мустақиллигини таъминлашга қаратилган энергетика сиёсатининг учта асосий йўналиши тасдиқланди: атом енергетикасини жадал ривожлантириш, кўмирдан фойдаланишга қайтиш ва энергияни тежашга алоҳида эътибор. Ҳукумат қатъий энергия тежаш дастурини жорий қилди: инспекторлар офислар, дўконлар ва фабрикаларда кутилмаган рейдлар ўтказдилар ва ҳароратни ўлчадилар, агар у белгиланган 20°C дан ошса жарима солинарди. Бундан ташқари, электр энергиясини истеъмол қилишни рағбатлантирадиган ҳар қандай реклама тақиқланди.
Япония
Электр энергияси ишлаб чиқариш ва саноат ишлаб чиқаришни суюқ ёқилғидан бошқа воситаларга айлантириш.
Атом энергетикасини ривожлантиришни жадаллаштириш. Кўмир ва суюлтирилган газ импортининг кўпайиши.
Саноатда энергия тежаш дастурини муваффақиятли амалга ошириш, хусусан, нефтдан фойдаланишни қисқартириш.
1971 йилда ҳукумат "энергетикани кўп талаб қиладиган" саноатдан "билимни кўп талаб қиладиган" саноатга ўтиш зарурлиги тўғрисида ҳисобот тайёрлади. Ҳисобот танқид қилинди, аммо 1973 йил инқирози янги стратегияни тезда амалга оширишга мажбур қилди. "Биз ер ости бойликларини интеллектуал ресурслар билан алмаштиришга қарор қилдик, - деб эслайди Ташқи савдо ва саноат вазирлигининг собиқ ўринбосари Наоҳиро Амая. - Қайсидир маънода, зарба Япония саноатида тез ўзгаришларга туртки бўлган яхши нарса эди".
Автоспорт
Нефть инқирози оқибатлари туфайли бир қатор йирик халқаро автомобил мусобақалари бекор қилинди. Хусусан, 1974 йилги ралли бўйича жаҳон чемпионатининг дастлабки режага кўра, Монако, Швеция ва Грецияда ўтказилиши керак бўлган учта босқичи бирданига ўтказилмади.
Энергияни тежаш технологиялари
1973 йилдаги энергетика инқирозининг оқибатларидан бири катта илмий ва технологик салоҳиятга ва молиявий ресурсларга эга бўлган дунёнинг саноати ривожланган мамлакатларида энергия самарадорлиги ва энергияни тежаш соҳасидаги илмий тадқиқотлар, шунингдек қайта тикланувчи энергия технологияларини ривожлантириш бўлди.
Бу соҳаларда олиб борилган жадал ишларнинг натижаси, жумладан, қурилиш соҳасида самарали транспорт воситалари ва иссиқликни тежашнинг прогрессив стандартлари бўлди. Инқироз, шунингдек, бир қатор мамлакатларда энергия истеъмоли ва тежашнинг янги этикасига туртки бўлди.
Абу Муслим тайёрлади
