Мусулмонлар учун тарихий китоблар ёзишнинг дастлабки намуналари Эрон миллий эпоси «Шоҳнома»нинг асоси ҳисобланган «Ходайнама» умумий номи остидаги асарлар бўлган. Бутпарастлик даврида араблар учун тарихнинг тавсифи қабилаларнинг насабномаси, муҳим саналар ҳақидаги воқеалар ва ҳарбий характердаги воқеалардан иборат эди. Булар мифологик шеърий матнлар эди. Яҳудий пайғамбарлари, шунингдек, Бобил, Миср ва Сурия шоҳлари ҳақида «Асатир ул-Аввалин» (Бирламчи мифология) номи билан машҳур бўлган афсоналар тарқалди. Улар жангчилар, жасур паҳлавонлар, шоирлар ва нотиқларнинг ҳаёти ва қаҳрамонликлари ҳақидаги афсоналарга қизиқиш билдирдилар. Ушбу афсоналарнинг шеърий уйғунлиги уларнинг самимий завқини уйғотарди.
Уммавийлар халифалари ва ҳукмдорларининг саройларида доимий равишда ҳикоячилар ва афсоналар билимдонларининг учрашувлари ўтказилиб туриларди. Масъудининг сўзларига кўра, ҳатто Муовия ҳам бўш вақтларида араб афсоналари ва Эрон афсоналарини тинглаган, улар унга китоблардан ўқилган ёки таржима қилинган. Аббосий халифалари ал-Мансур ва Ҳорун ар-Рашид бундай машғулотларга қизиқиш билдирди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари ҳақидаги афсоналарга мусулмонларнинг бундай қизиқиши таржимаи ҳоллар ва худога ёқадиган жанглар ҳақида китоблар тўпланишига олиб келди. Дастлаб уларда бир хил урф-одатлар услуби устунлик қилди, кейинчалик араб эртаклари ва афсоналарида улар шеърий жуфтликлар ва масаллардан фойдаланишни бошладилар. Ибн Хишам Ибн Исхоқнинг таржимаи ҳолини (704-767; араб тарихчиси, пайғамбарнинг таржимаи ҳолларининг энг қадимги муаллифи) қайта кўриб чиқишни ва қисқартиришни бошлаганда, унинг асарининг асосий қисми матндан айнан шу шеърий қўшимчаларни олиб ташлаш эди.
Ғазовотлар ва босқинчилик компаниялари бўйича олиб борилган изланишлар мусулмонлар учун янги ерларни эгаллаб олиш, солиқларни, мажбуриятлар ва зимма вакилларидан йиғимлар олиш тўғрисидаги маълумотларда қизиқиш уйғотди. Шунга кўра, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобалари ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот талаб қиладиган суннат ва ҳадислар устида тадқиқотлар пайдо бўлди. Масалан, Ибн Сааднинг «Табакат ус-саҳоба» («Саҳобалар таржимаи ҳоли») китоби асосан Ислом тарихини ифодалаб, у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобалари ҳаёт йўли нуқтаи назаридан тақдим этилган. Турли қадимги халқларнинг ривоятлари, хусусан яҳудий, насроний ва арабларнинг ривоятлари зикр этилган Қуръон ва ҳадисни тушунишга бўлган эҳтиёж мусулмонларни тарихни ўрганишга ундарди.
Мусулмонларнинг қизиқувчанлиги ва улар босиб олган мамлакатлардаги турли халқлар ва қабилалар билан доимий алоқалари нафақат Юнонистон, Эрон ва Рим (Византия) нинг афсоналарига, балки Ҳиндистон, туркийлар ва ҳатто Хитой ва Африкага оид маълумотларни қидиришда ҳам қизиқиш уйғотди. Мусулмонларнинг ҳукмронлиги чегараларининг кенгайиши уларни барча бу давлатлар, ҳудудлар ва этник гуруҳлар билан боғлади.
Ўша пайтда, тарих бўйича қадимги Юнонистон китоблари, Геродот ва Фукидидларнинг асарлари мусулмонлар учун етарли эмас эди, чунки уларда эслатиб ўтилган кўплаб давлатлар унутилиб кетган ва уларнинг ўрнида янги давлат тузилмалари пайдо бўлганди. Аббосий халифалари ва уларнинг Бармакийлар уруғи вазирлари (Аббосийлар халифаларининг тўртта таниқли вакили чиққан Эрон оиласи, уларнинг энг таниқлиси халифа Ҳарун ал-Рашид - Жаъфар ибн Яҳё ибн Холид (767–803) эди ва у хаттотлик, риторика ва астрономия бўйича катта мутахассис ҳисобланарди) томонидан Сосонийларнинг давлат бошқаруви усуллари ва давлатнинг тузилиши юқори баҳоланиши бир томондан ва арабларнинг Византияга (Юнонистон ва Қадимги Римнинг меросхўри бўлган) антипатияси - иккинчи томондан араб тарихчилари ўз асарларида Эрон манбаларига таяниб, «Ходайнаме» китоблари муаллифларининг услубига таянишганига олиб келди. Ушбу ҳолат мусулмон тарихшунослигининг қадимги юнон ва қадимги Римдан фарқли ўлароқ, тарихий воқеалар тафсилотларига кўпроқ таянишига олиб келди. Баъзи бир воқеаларнинг сабабчиси бўлган омилларга етарлича эътибор берилмади. Тафсилотларни тақдим этишнинг бундай тенденцияси, шунингдек, эпик ва афсоналар услубидан фойдаланиш истаги фатҳлар тарихига бағишланган китобларга хайрихоҳликнинг ўзига хос соясини берди. Хусусан, VIII-IX асрларда яшаб ўтган муаллифлар Абу Муҳанаф, Сайф ибн Амру, Аванат ибн Абд ал-Ҳаким ва Абу Амир ибн Шараҳил каби муаллифларининг тарихий китобларида кўплаб қарама-қаршиликлар этник, гуруҳий ва диний муросасизликка асосланган. Шу сабабли, тажовузкор ҳаракатлар ва диний урушларни тасвирлашга бағишланган китоблардан манбалар сифатида фойдаланиш баъзида эҳтиёткорлик талаб қилади. Худди шу сабабга кўра тарихий аниқлик нуқтаи назаридан халифалар ҳаётига бағишланган баъзи китоблар унчалик ишончли эмас.
Мусулмонлар тарихига оид сақланиб қолган энг қадимги китоблардан бири сифатида шиа тарихчиси Ибн Вазех Якубининг  (886 йилда вафот этган) «Тарихий ал-Якубий» асарини айтиб ўтиш мумкин, бу шубҳасиз Ислом тарихшунослигининг энг яхши асарларидан бири ҳисобланади. Қисса жанрида ёзилган Абу Жаъфар Табарийнинг «Тарих»и (841-923) ҳақиқий тарихий энциклопедия бўлиб, у турли хил ва қимматли маълумотларга эга. Биз айтиб ўтган Масъудининг «Ал-Заҳаб» ва «Ат-танбеҳ вал-ашраф» асарлари тарихга оид энциклопедик асарлар бўлиб, кейинчалик Мискавайҳ, Ибн ал-Асир, Ибн ал-Жавзи, Абул-Ваха, Ибн Халдун, Заҳобий ва Ибн Тугра Барди сингари таниқли ислом олимлари томонидан қайта кўриб чиқилган ва такомиллаштирилган. Бундай қайта кўриб чиқиш натижасида ушбу китоблар мусулмон халқлари ва жамиятлари тарихининг асосий манбаларига айланди. Смани, Ибн Холакан, Кутби, Кифти ва бошқа олимларнинг асарларида таржимаи ҳоллар ва таржималар ҳам Ислом тарихи ва тамаддунини ўрганиш учун қимматли маълумот манбаига айланди.
Ислом муаллифлари жуда кўп сонли қимматли китоблар ёзганлар. Инсоният тарихининг янги даври бошланишига қадар ҳеч бир жамият бундай юқори даражага эришмаган. Шу билан бирга, мусулмонлар мероси қатор камчиликлардан холи эмас. Улар орасида ҳақиқий тарихий воқеликни афсоналар билан ўзаро боғлаш, зиддиятли урф-одатлардан фойдаланиш, мантиқсиз афсоналарни етказиш, бўрттиришлар, айрим тарихий шахсларнинг хаёлий тавсифини тақдим этиш киради. Ушбу камчиликлар тарихий даврнинг хусусиятлари ва эҳтиёжларининг натижасидир. Ўша давр тарихчиларининг меҳнат шароитлари билан замонавий тарихчиларнинг яшаш ва меҳнат шароитлари ўртасида ўхшашликни келтириб бўлмайди. Қадимги ва ўрта аср ўқувчиларининг тафаккурига замонавий меъёрлар билан яқинлашиш ҳам мумкин эмас. Бундай китобхоннинг тарих китобларига бўлган талаблари ва маълумотлардан фойдаланиш замонавийларидан тубдан фарқ қилди. Ушбу шароитларни ҳисобга олиш замонавий олимга ўрта аср матнларига очиқлик билан ёндашишга ва қадимги тарихчилар асарларининг камчиликларини ошириб юбормасликка ёрдам беради.
Бу ислом тарихчиларининг асарлари қадимги юнон ва рим тарихчиларининг асарлари (эҳтимол, кичик истиснолар билан), айниқса ўрта аср ва ундан кейинги Европа муаллифларининг асарлари билан таққосланганда алоҳида эътиборга лойиқдир.
Ислом тарихшунослигининг ўзига хос хусусияти бу мусулмонларни турли халқларнинг ҳаётига, бошқа динларга хос хусусиятларга қизиқишдир. Ислом тарихшунослиги нафақат Масъуди, Ёқубий, Динавари китобларидан (Абу Ҳаниф Динавари; 895 йилда вафот этган - таниқли Эрон олими, грамматика, адабиёт, математика, астрономия ва урф-одатларнинг буюк билувчиси) ва Табарийнинг Вавилон , Миср, Эрон, Иудея, Греция ва Рим ҳақидаги ишончли манбаларга асосланади. У Беруний, Ибн Асира, Рашидиддин Фазлуллоҳ ва бошқа муаллифларнинг Ҳиндистон, Судан,  Хитой ва Европанинг тарихи ва этнографияси, шунингдек, туркий кўчманчи қабилалар тарихи ва этнографияси тўғрисидаги китобларни ҳам ўз ичига олади. Ушбу ишлар маълумотларнинг аниқлиги ва илмий баён қилиниши билан ажралиб туради.
Уларнинг баъзилари, масалан, Табарий, батафсил ҳикоялар ва ҳужжатларга ҳаволалардан фойдаланиш, кўриб чиқилган афсоналар ва бошқа материалларнинг ҳақиқийлигини кафолатлаган. Ҳадиси шарифга хос бўлган бу тақдим этиш усули, Табарийнинг ҳикоясини тескари хронологик кетма-кетликда ҳикоячидан тасвирланган воқеаларга бевосита гувоҳ бўлган шахсга узатиладиган ривоятлар ва ҳикояларнинг йиғиндисига айлантирди. Ахборотни узатишнинг ушбу тартиби, шунингдек маълумот манбасига боғланиш ва бугунги кунда қабул қилинган тарихий манбаларга ҳаволаларга ўхшаш аниқ тарихий шахслар хатоларни олдини олиш ёки ҳеч бўлмаганда тарихий тақдимотда йўл қўйилган хатолар учун жавобгарликдан халос бўлиш учун хизмат қилади. Аммо ушбу тақдимот услубининг асосий камчилиги шундаки, ривоятлардаги хатоликлар ва баъзан қарама-қаршиликлар туфайли уларни аниқ тизимлаштириш, шунингдек тасвирланган воқеаларнинг сабабий муносабатларини ўрнатиш қийин. Бу маълумотларнинг ишончлилигини баҳолашда тарихчиларнинг асосий қийинчиликларидан биридир.
Бу ислом тарихшунослигида катта камчиликдир. Ҳужжатли манбаларга ҳаволалар йўқлигига асосланиб, шунга ўхшаш ёндашув бошқа қадимги халқларнинг тарихшунослигида учрайди.
Ислом тарихчиларининг ишлари номларнинг таърифи ва насабномасида қийинчиликларга дуч келган. Асосан, бу борада уларнинг ҳаракатлари мувофиқлаштирилди. Шахсларнинг исмларини ва келиб чиқишини кўрсатишда хатолар кўп ҳолларда маълум бир кишилар билан боғлиқ воқеаларнинг бузилишига олиб келиши мумкин. Шу сабабли, насабномани тасвирлашда тарихчилар учун анъаналарнинг манбаи ҳақида маълумот жуда муҳим эди. Ибн Халликаннинг (1202–1283; Эронлик таниқли тарихшунос олим ва Сурияда қозикалон лавозимида ишлаган) қози Абул Фараж ал-Маафи Ибн Закария ал-Наҳравани ҳақидаги қизиқарли ҳикояси тарихчиларни огоҳлантириш ва шу билан бирга танбеҳ сифатида қабул қилиниши мумкин. Тарихчи ушбу  қозининг номидан Маккага зиёрат пайтида, бир кун Ташриқ куни (яъни Қурбон ҳайитидан уч кун кейин) Мина водийсида бўлганини ва кимдир баланд овозда: «Эй Абул Фараж!» деб баланд овозда қичқирганини эшитди. Қози энди жавоб бермоқчи бўлди, лекин жавоб бермасликка қарор қилди, чунки у ерда худди шу номли одамлар бўлиши мумкин деб ўйлади. Жавоб ололмагач, овоз яна янгради: «Эй, Абул Фараж ал-Маафи!» Қози унга жавоб беришга қарор қилди, лекин бирдан у яна Абул Фараж Маафи исмли бошқа одам бор деб ўйлади ва яна жавоб бермади. Кейин учинчи марта овоз янгради: «Эй, Абул Фараж ал-Маафи Ибн Закария ал-Наҳрвани!» Шундан сўнг, қози мурожаат унга қаратилганига шубҳа қилмади, чунки унинг исми, отасининг исми ва у келган шаҳар айтилганди. Кейин қози жавоб берди: «Мен шу ердаман, сизга нима керак?» Овоз сўради: «Эҳтимол сиз Наҳрваннинг шарқий тарафидан бўлсангиз керак?» Қози жавоб берди: «Ҳа!» Овоз: «Бизга бу шаҳарнинг ғарбий қисмидан бўлган одам керак» деди. Ибн Халакан келтирган ушбу ҳикоя бугунги кунгача тарихчилар учун фойдали бўлади.
Бундан ташқари, тарихчиларга, тасвирланган шахсларнинг ёши ва ҳаёт саналарини кўрсатишда жуда эҳтиёткорлик керак эди. Масалан, ўша  Ибн Халликон Абул Вафа Бузжонийнинг таржимаи ҳолида (940–988; таниқли Эрон олими, математик ва астроном) вафоти йили номаълум бўлганлиги сабабли унинг таржимаи ҳолида бўш жой қолдирганлигини таъкидлайди. Йигирма йил ўтгач, у буни Ибн ал-Асир китобида аниқлади ва бўшлиқни тўлдирди. Бундай ғоят синчковлик асарнинг ишончлилигини оширади.  Бундан ташқари, ушбу муаллиф материални тайёрлашга, уни тизимлаштиришга алоҳида эътибор қаратган, шунингдек, материалнинг амалий аҳамиятига ҳам катта эътибор қаратган.
Якуби маълумотни синчковлик билан танлаб, турли шаҳарлар ҳақида ахборот тўплади. У асосан ушбу шаҳарлар аҳолиси ўртасида ўтказилган сўровда тўпланган ишончли маълумотлардан фойдаланган. Кейинчалик ушбу шаҳарларга саёҳат қилиб, у олинган маълумотларни синчковлик билан текшириб чиқди ва таҳлилга топширди.
Масъуди ишончли маълумот олиш учун узоқ йўлни босиб ўтди: Осиёда у Ҳиндистон ва Цейлонга, Африкада эса - Занзибаргача борди.  Беруний ўзининг «Ал-Асар ул-Боқия» (Абадий мерос) китобининг кириш қисмида тадқиқотларда эътиборли ва эҳтиёткор бўлишни тавсия қилади, бу эса уни кўп жиҳатдан замонавий муаллифларга ўхшатади. Унинг «Малил Ҳинд» (Ҳиндистон ҳақида) китобини, ҳатто замонавий стандартлар бўйича ҳам, тарих ва эътиқодга оид тадқиқотлар асари деб ҳисоблаш мумкин. Ибн Мискавайх (1069 йилда вафот этган), ҳатто пайғамбарнинг таржимаи ҳолини таърифлаш пайтида ҳам, ақлнинг далилларига мос келмайдиган, фақат имон нуқтаи назаридан англаш мумкин бўлган дақиқаларни тасвирлашдан ўзини тияди. Тарихий масалаларни кўриб чиқишда Ибн Халдун материални эҳтиёткорлик билан ва ҳар томонлама кўриб чиқишни тавсия этган, шунингдек у ушбу тамойилларга қатъий риоя қилган.
Аксарият ислом тарихчиларининг асарларининг яна бир хусусияти бу турли таниқли шахсларнинг, масалан ҳукмдорларнинг ахлоқий хусусияти ва маънавий ҳолати тўғрисидаги мунозара эди. Масъуди, Ибн Холакан ва Байҳақий тасвирланган шахсларнинг ҳаёт йўлларининг кўриниши ва тафсилотларини акс эттиришга алоҳида қизиқиш билдирарди. Тўғри, бу тавсифларнинг аксарияти умумлаштирилган ва қисқа эди, лекин баъзида улар шунчалик аниқ ва равшан эдики, уларнинг ёрдамида ўқувчи тасвирланган одамларнинг ҳаёти ва ахлоқий тамойиллари ҳақидаги ҳақиқатга жуда яқин келарди. Тарихда оддий одамлар одатда қаҳрамонлар ва ғолибларнинг улуғворлигини тасвирлашдан манфаатдор бўлишганига қарамай, тарихчи ҳақиқатни холис тақдим этишга мажбур қилди, аммо шунга қарамай, ислом тарихчилари орасида ҳокимият ва шафқатсиз ҳукмдорларнинг  ҳаракатларини дадил танқид қилган одамлар кўп. Масалан, Ибн ал-Тактаки (1260-1302; таниқли дин арбоби ва тарихчи) Мусул амири Фахриддин Исо ибн Иброҳимга бағишланган «Ал-Фаҳри» китобида Аббосий халифаларини фақат Аббосийлар ҳукуматига қарши кайфиятда бўлган шиаларгина қодир бўлган жуда қаттиқ танқидга дучор қилади. Ибн Арабшоҳ (XV аср) Амир Темурни қаттиқ танқид қилади; унинг сўзларида бадхоҳлик яққол ҳис қилинади. Абу Исхоқ Саби (995 йилда вафот этган; араб шоири ва тарихчиси, насронийликнинг ғайратли издоши), у Даламит ҳукмдори Азуд уд-Давл Бунд топшириғи билан Бунд сулоласи тарихига бағишланган «Ат-Тажи» китобини ёзган. «У нима қиляпти?» деган саволга «Сафсатабозлик билан шуғулланяпман» - деб жавоб берди. Фақат эркин, совуқчилик руҳидан холи муҳитда, турли хил фикрларга, эътиқодларга ва дунёқарашларга нисбатан бағрикенг муносабат мавжуд бўлган шароитдаги одамгина шундай ошкора жавоб бериши мумкин эди.
Ислом тарихчилари айбланган тафсилотларга эътибор бериш ва воқеаларга яхлит қарашга қизиқишнинг йўқлиги фақат улар учунгина хос эмас. Тарихий воқеаларнинг сабаб-оқибат муносабатларини кашф этиш истаги Европада бундай узоқ тарихга эга эмас. Мисол тариқасида шуни таъкидлашимиз мумкинки, ҳатто XVII асрда ҳам Жак Бенинь Боссюэ (1627–1704; француз ёзувчиси ва черков арбоби, тарих илоҳийлик иродасининг амалга ошиши сифатида қараладиган машҳур китобларнинг муаллифи) Табари сингари, тарихий воқеаларни илоҳий иродани амалга ошириш сифатида таърифлаб беради. Аммо Ислом тарихчилари орасида тарихдаги сабабият тамойилига алоҳида аҳамият берганлар ҳам бўлган. Чунончи, «Тажароб ул-умам» (Халқлар амалиёти) китобида Абу Али Мискавайҳ воқеаларни тушунтириш ва шарҳлашга тўғридан-тўғри ҳикоя ва афсоналарни етказишдан кўпроқ аҳамият беради. Освальд Шпенглернинг (1880-1936; немис тарихчиси ва идеалист файласуфи, ҳаёт фалсафаси мактабининг вакили) ва Арнольд Тойнби (1852–1883; инглиз тарихчи-иқтисодчиси) ўтмишдоши ҳисобланган Ибн Халдун эҳтимол, онг ва дедукцияга асосланиб, тарихий воқеаларни сабаб-оқибат муносабатлари асосида изоҳлашга интилган тарихчилар орасида биринчи бўлган. «Муқаддима» китобида у нафақат тарихга янгича ёндашувни асослаб берди, балки илм-фаннинг янги соҳаси - тарих фалсафасини ишлаб чиқди.
Қандай бўлмасин, Ибн Халдун тарихини шарҳлаш усули қадимги юнон тилидан аниқ устунликка эга эди. Бунинг сабаби унинг даврида Фукидид даврига қараганда кўпроқ тарихий тажриба тўпланганлиги ва асосан Ибн Халдун воқеаларга ўз фалсафий қарашларига эга бўлганлиги билан боғлиқ эди. Ибн Халдун томонидан фалсафа, тарих ҳамда варварлик ва тамаддунлар пайдо бўлишини белгиловчи омилларни аниқлаш учун танлаб олинган усул Европада Жамбаттиста Вико (1668-1744, тарихий жараён объектив характер ғоясини илгари сурган италиялик файласуф) асарлари пайдо бўлгунга қадар ўхшаши бўлмаган. Ибн Халдунни кўп жиҳатдан Шарл Луи Монтескье (1689-1755; француз ҳуқуқшуноси, файласуфи ва ёзувчиси; социологияда “географик мактаб” асосчиси) билан солиштириш мумкин. Агар Иоганн Гердер, Иммануил Кант ёки Герберт Спенсерлар Ибн Халдуннинг фикрлари ва асарлари билан танишган бўлишганида эди, шубҳасиз, уларнинг тадқиқотлари натижалари бошқача бўлар эди.