Қуръони Каримнинг энг сўнгги нозил бўлган ояти ҳақидаги ривоятлар анчагина бор. Лекин уларнинг барчасида охирги оят ҳақидаги сўз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб бормайди. Шунинг учун уламолар уларнинг барчасини ижтиҳод билан айтилган гаплар, дейишади.

Юқорида баён қилинган ваҳий ҳолатини тушуниб етмаслик кўп нарсаларга тўсиқ бўлиши турган гап. Энг ёмони бу улкан ҳақийқатни ўрганмай туриб ўзича “хулоса чиқариш” ва бу хулосани бошқаларга “илмий ҳақийқат” дея тақдим қилиш эканини мактабда ўқиб юрган чоғимда англаб етган эдим.

«Жума» сўзи арабча бўлиб, “жамлаш” деган маънони англатади. Чунки бу кунда мусулмонлар жамланиб, жума намозини ўқийдилар. Жума куни инсоният тарихида ўта муҳим ҳодисалар бўлиб ўтган. Буларни эслаш, улуғлаш, улуғ неъмат деб билиш учун ҳам бу кун байрам қилинади, тўпланиб ибодат, дуо, зикр ва илтижолар адо этилади.

«Вақф» нарсани вақф қилувчининг мулкида ушлаб туриб, фойдани ория каби садақа қилмоқдир. Абу Юсуф ва Муҳаммадларнинг наздида, Аллоҳ таолонинг мулкида ушлаб туришдир. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг наздида, ҳоким ҳукм чиқармагунича ёки йўли ила бошқалардан ажраб турадиган масжид бўлмагунча ёхуд одамларга унда намоз ўқишга рухсат бўлиб, битта бўлса ҳам намозхон намоз ўқимагунича мулк эгасининг мулки зоил бўлмайди.

Мусулмонлар оммасига Имоми Аъзам номи ила машҳур бўлган бу зот ҳақида кўплаб мақолалар ва китоблар ёзилган. Биз эса, у кишининг улуғ ҳаётлари билан қисқача танишиб чиқамиз.

Аҳли сунна ва жамоанинг фиқҳий мазҳаббошиларидан тўртинчилари имом Аҳмад ибн Ҳанбалдирлар. Тарихчиларнинг таъкидлашларича, у кишининг ота-оналари марв-лик бўлиб, кейинроқ улар Арабистон томон кўчганлар.

Имом Шофеъий Муҳаммад ибн Идрис ҳижрий 150-санада, имом Абу Ҳанифанинг вафот этган кунлари дунёга келдилар. У киши арабларнинг машҳур Қурайш қабиласига мансубдирлар.

Моликий мазҳаб асосчиси, имом Абу Абдуллоҳ Молик ибн Анас ибн Молик ибн Аби Омир ал-Асбаҳий ҳижрий 93-санада таваллуд топдилар. У кишининг оналари фозила, оқила аёл эдилар. Имом Молик оналарининг таъсири остида ёшликларидан илмга қаттиқ берилдилар.

Кимнинг умрини узоқ қилсак, уни хилқатида ночор қилиб қўямиз. Ахир ақл ишлатиб кўрмайдиларми?!

Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: