Аллоҳнинг гўзал исмлари (70)
У ажал етганида руҳларни жасаддан олувчи ва ҳаёт беришни истаган чоғида уларни жасадларга ёядиган Зотдир; бойлардан садақаларни олур ва заифларга ризқларни улашур ҳеч қандай эҳтиёж қолдирмасдан бойларнинг ризқини кенг қилур ва ҳеч бир тоқат етмайдиган даражада камбағаллар ризқини узар.
Бу исмнинг луғавий маъноси равшандир. Комил маъноси эса ҳар бир нарсанинг зоҳир ва ботинидаги нозикдаҳиқ жиҳатларини, аввалу охир моҳиятини, оқибатини ва аслини иҳота қилмотў дир. Бу маъно мумкин қадар энг тўлиқ равшанлик ва мукаммал кашфга нисбатан қўлланган бўлиб, унданда зоҳирроқ кашф ва мушоҳада тасаввур қилинмас. Шунингдек, бундай илм-маълумотдан истифода этилган эмас, аксинча барча маълумот ундан истифода қилинади.
У шундай Зотки, Унинг инояти ила барча берк нарсалар очилади ва У тралган ҳидоят сабабидан ҳамма мушкуллар кашф бўлади. Шу сабаб гоҳида мамлакатларни душманлари қўлидан чиқариб, пайғамбарларига фатҳ қилиб беради ва айтади:
У ризқларни ва ризьртанувчиларни яратиб, ризқларини етказувчи Зотдир. Шунингдек, ризьртанувчилар учун ризқлардан манфаат олиш сабабларини ҳам яратгандир. Ризқ икки хил бўлади:
«Ҳиба» (сўзи араб тилида ал-Ваҳҳоб сўзининг ўзаги бўлиб) эваз олиш ҳамда бирор мақсад кўзланмаган соф бағишловдир. Агар ушбу сифатдаги бағишлов (бахшиш, ҳадя) кўпайиб кетса, уларни берувчи шахс жавод (сахий) ва ваҳҳоб (кўп ҳадя берувчи) деб номланади. Ҳақиқатда, сахийлик, бахшиш ва ҳадя Аллоҳ таолодан бошқадан ҳеч тасаввур этилмайди. Чунки У ҳар бир муҳтожнинг эҳтиёжини бирор эвазу мақсадсиз, беғараз, кечиктирмасдан дарҳол берадиган Зотдир.
Ал-Ғаффор ишларнинг гўзалини кўрсатувчи ва хунугини яширувчи Зотдир.
Гоҳида ушбу исмлар мутародиф (синоним) бўлиб, барчаси яратиш, ихтиро қилиш каби маъноларга боғлиқ деб гумон қилинади. Бундай бўлмоғи лойиқ бўлмайди, балки йўриқидан борлиққа чиқариладиган ҳар бир нарса, аввало, тақдирга, иккинчидан, ана шу тақдирга мувофиқ ийжодга (пайдо қилишга), учинчидан, суратдан сўнг тасвийрга (сурат беришга) муҳтож бўлади. Аллоҳ таоло тақдир қўилувчи (тақдирни белгиловчи) эканлигидан Холиқ, ихтирочи - ижодкорлигидан Бориъ ва ихтиро қилган нарсаларини энг чиройли суратларда тартибловчи эканлиги жиҳатидан Мусаввирдир.
У барчани ўз Зотига нисбатан ҳақир (паст, майда) санайдиган Зотдир. У Азамат (буюклик) ва кибриё (улуғлик)ни фақат ўзи учун деб билади ва бошқаларга подшоҳлар қулларга қарагандек назар қилади. Агар бу қараш тўғри бўлса, такаббурлик ҳақ бўлади ва бу қараш соҳиби ҳатриатда мутакаббир бўлади. Бу ҳолат Аллоҳ таолодан ўзгада мутлавю тасаввур қилинмайди. Агар бу такаббурлик ва улуғсиниш ботил бўлиб, улуғликда ягоналиги ўйлаганидек бўлмаса, такаббурлик бекор ва мазамматли бўлади.
Аллоҳ таолодан бошқа ҳар қандай киши азамат ва кибриёни бошқа учун эмас, хоссатан, ўз нафси учун кўрса, бу қараши ёлғон, назари ботил бўлади.
Танбиҳ. Бандалардан мутакаббир сифатли киши зоҳиду ориф кишидир. Орифнинг зоҳидлиги маъноси шуки, у қалбини машғул қиладиган махлуқона нарсалардан пок бўлади ва Ҳақ таолодан бошқа ҳар бир нарсага мутакаббирлик қилади, натижада дунёни ҳам, охиратни ҳам паст (ҳақир) санайди, (бу) иккаласи уни Ҳақ таолодан (боппр ишларга) машғул қилиб қўймоғидан баланд туради. Ориф бўлмаганнинг зуҳци эса муомала ва муовиза (алмашиш)дир. Чунки у дунё матосига охират матосини сотиб олиб, келажакда (охиратда) икки ҳисса олишни тама қилиб, (бу дунёдаги) нақ нарсани тарк этади. Бу эса салам (мева пишмасидан олдин савдо килиш) ва савдо-сотидир.
Кимки таом ва шаҳватига қул бўлса, у ҳақирдир, тўғри, гарчи булар инсонга доимий ҳамроҳдир. Албатта, мутакаббир банда ҳайвонларда ҳам бўладиган нафс насибаси ва шаҳватни ҳақир (паст) санайдиган кишидир.
Имом Муҳаммад Ғаззолийнинг
"Аллоҳнинг гўзал исмлари" китобидан
У хоҳишини ҳар бир кимсага мажбуран амалга оширадиган Зотдир. Бирор кишининг истаги Унга ўтмас. Ҳеч ким Унинг тутимидан чиқиб кетолмас ва қўллар Унинг ҳимоясисиз кучсиз бўлиб тулади. Демак, мутлақ Жаббор Аллоҳ таолодир. Чунки У ҳар қандай кишини мажбурлайди, Унга эса ҳеч ким жабр қила олмас. Унинг ҳақида ҳеч бир иккинчи тасаввур этилмас.
У ўхшаши кам топиладиган, унга эҳтиёж катта бўлган ва унга етишиш қийин аҳамиятли Зотдир. Хуллас, ушбу уч маънони ўзида жамламаганга Азиз исмини қўллаб бўлмайди. Қанча-қанча нарсалар ноёб бўлади, лекин аҳамияти улуғ ва фойдаси кўп бўлмаганидан азиз деб аталмайди. Қанча-қанча нарса аҳамияти катта, фойдаси кўп бўлади, ўхшаши топилмайди, лекин унга етишиш қийин бўлмагани боис у ҳам азиз дейилмайди. Масалан, Қуёшнинг ўхшаши йўқ, инчунин, Ер ҳам, уларнинг ҳар биридан фойда катта, уларга эҳтиёж қаттиқ, лекин улар азизлик билан сифатланмайдилар. Зеро, уларни кўриш қийин эмас. Шунинг учун ҳам юқоридаги учала маъно бирлашиши лозим.
Бу сўзнинг Аллоҳ таоло ҳақидаги маъноси шуки, У зот ўз махлуқотларининг амаллари, ризтртари ва ажалларига ҳокимдир. Унинг махлуқотига ҳокимлиги хабардорлиги, эгалик қилиши ва асраши биландир.
Бир ишнинг моҳиятидан хабардор киши шу ишга эга ва уни асровчидир. Демак, у шу ишнинг муҳаймини — кузатиб турувчисидир. Кузатиш (текшириш) илмга, эгалик қилиш баркамол қудратга, ҳифз (сатрташ) эса аьутга тааллуқли бўлади. Бу маъноларни жамловчи муҳаймин исми бўлиб, уларни Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким мутлақо мукаммал жамлай олмас. Шунинг учун ҳам бу исм Аллоҳ таолонинг қадимий китоблардаги исмларидан биридир дейилган.
Танбиҳ. Ҳар бир текширувчи банда кузатувчи бўлиб, ишларни чуқур билишга ва сирларни англашга яқин туради. Шу билан бирга, у ўз сифатларини, ҳолатларини тўғрилашга ҳаракат қилади ва уларни тўғрилаб туриш учун доимо асрашга трим бўлади (Бошқача айтганда, ўз ҳаракатини ва сифатларини тўғрилаб бориш мақсадида уларга кўз-қулоқ бўлиб туради — тарж). Шунинг учун банда ўз қалбига боғланиш жиҳатидан муҳайминдир.
Агар кишининг хабардорлиги кенгайиб, Аллоҳ таоло бандаларининг зоҳирларидан далилланиб, фаросати орқали ботинларидан хабардор бўлгач соғлом фикрлилик услубига биноан уларни тўғри йўлга ундашда кўз-қулоқ бўлса, мазкур муҳаймин маъносидан оладиган насибаси тўлиқ ва тамомий бўлади.
Имом Муҳаммад Ғаззолийнинг
"Аллоҳнинг гўзал исмлари" китобидан
У амн (хотиржамлик) ва амон (омонлик) сабабларини яратиш ва хавф-хатар йўлларини тўсиш нисбати бериладиган Зотдир.
