(Мадинада нозил бўлган, 18 оятдан иборат.)

Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

1. Осмонлардаги нарсалар ва ердаги нарсалар Аллоҳга тасбеҳ айтурлар. Мулк Уникидир, мақтов (ҳам) Уникидир ва У барча нарсага қодирдир.
«Тасбеҳ» сўзи уч хил маънони эҳтимол қилади. Бу ҳақида (маълумот) юқорида ўтди.
«Мулк Уникидир, мақтов (ҳам) Уникидир» оятидаги «мулк» сўзи икки маънони кўтаради: Биринчиси, мулк сўзи «ҳукмронлик» ва «султонлик» маъноларини ифодалайди. Иккинчиси, Аллоҳ таолонинг «Мулк Уникидир» ояти «барча подшоҳларга эга бўлди» деган маънони англатади. Бу бошқа оятда ҳам шундай дейилган:
«Айтинг: «Эй Аллоҳим, барча мулкнинг эгаси!» (Оли Имрон сураси, 26-ояти). Подшоҳларнинг барча мол-мулки Аллоҳ таолоники, ким мулкка эга бўлса, фақат Унинг ёрдами ва инъоми билан эришишини Аллоҳ таоло (ушбу оятда) хабар берди. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Мақтов (ҳам) Уникидир» ояти уч хил таъвилни кўтаради: Биринчиси, «Мақтов (ҳам) Уникидир» дегани «олий сифатлар ва гўзал исмлар ила чиройли мақтов Уникидир», маъносидадир.
Иккинчиси, «Мақтов (ҳам) Уникидир» ояти «ҳамд айтувчиларнинг барчасининг мадҳи Унга бўлсин», деган маънода бўлади. Аслида, Аллоҳ таоло бизларга эҳсон ва инъом қилгани боис Унга ҳамд бўлсин. Бу Аллоҳ таолонинг «Мақтов Аллоҳникидир» (Фотиҳа сураси, 1-) ояти маъносидир. Яъни Аллоҳ таолонинг бизга қилган эҳсони ва инъоми туфайли гўзал ҳамду санолар Унга бўлсин. Учинчи таъвилда «ҳамд» сўзи «шукр» маъносини ифодалайди деб олинади. Чунки «ҳамд» сўзи баъзан «шукр» маъносида ҳам зикр қилинадида.
Аллоҳ таолонинг «У барча нарсага қодирдир» ояти «У Ўзи истаган барча нарсага қодирдир» деган маънони англатиши мумкин. Бу оят мўътазилийларга қарши (ҳужжат)дир. Чунки Аллоҳ таоло Ўзини доимо «кўриб, билиб турувчи» ва «барча нарсага қодир» деб мадҳ этади. Мўътазилийлар Аллоҳ таолонинг кўриб, билиб турувчи эканига иқрор бўлганлар. Лекин улар «бандаларнинг феълларини яратишга ёки бандалардан бирортасини ислоҳ қилишга Аллоҳ таоло қодир эканига иқрор бўлишдан бош тортадилар. Бу эса Аллоҳ таоло Узини (Китобда) мадҳ этган сифатларга зиддир. Тавфиқ Аллоҳ таолодандир!

2. У сизларни яратган Зотдир. Бас, баъзиларингиз кофир ва баъзиларингиз мўминдирсиз. Аллоҳ қиладиган амалларингизни кўриб турувчидир.
Аллоҳ таолонинг «У сизларни яратган Зотдир. Бас, баъзиларингиз кофир ва баъзиларингиз мўминдирсиз» ояти «Баъзиларингиз куфр динини танлайди ва баъзиларингиз ислом динини танлайди» деган таъвилни кўтариши мумкин. Бу эса маъсият ва тоат бир кишининг динида жамланиши мумкинлигига ҳамда маъсият (гуноҳлар) мўминни динидан чиқармаслигига далолат қилади. Чунки мўмин маъсиятни дин сифатида қабул қилиб олгани учун эмас, балки шаҳвати (кучли хоҳиш) ёки ғазаби устун келганидан амалга оширади. Аммо инсон куфр ёки имонни ихтиёрий равишда танлайди ва ўз наздида ҳақ деб топгани учун куфр ёки имонни (ўзига) дин сифатида қабул қилади.
Ушбу оятда куфр ва имоннинг ўртасида учинчи манзил йўқлигига далил бор. Асл ҳолат мўътазилийлар «гуноҳи кабира қилган кишини куфр ва имон ўртасида бўлади», деб айтганидек эмас.
Аллоҳ таоло инсониятни икки тоифага ажратди. Яъни улардан баъзилари куфрни ва баъзилари эса имонни танлади. Аллоҳ таоло у иккисининг ўртасида учинчи манзилни яратмади. Шундай экан, учинчи манзилнинг «пайдо қилиниши» вожиб эмас. Тавфиқ Аллоҳдандир!
Бу ерда биз айтиб ўтган нарсадан бошқа, нозик бир жиҳат ҳам бор. Яъни ҳақиқатда дунёда ҳар бир шахс (бир вақтнинг ўзида) мўмин ҳам, кофир ҳам бўлади. Чунки Аллоҳга мўмин бўлган (имон келтирган) шахс тоғут (шайтон)га кофир бўлади, Аллоҳга кофир бўлган шахс эса, тоғутга итоатли бўлади. Шундай экан, Аллоҳнинг «баъзиларингиз кофир ва баъзиларингиз мўминдирсиз» ояти маъносини тадқиқ қилиш лозим бўлади. Аслида, («куфр» ва «имон» сўзлари борасидаги) ҳақиқат шундай бўлса-да, бизнинг наздимизда «имон» сўзи ҳеч қандай қайдсиз, мутлақ ишлатилса, ундан фақат «Аллоҳ таолога имон келтириш», «куфр» сўзи ҳам ҳеч қандай қайдсиз, мутлақ қўлланилса, ундан фақат «Аллоҳга кофир бўлиш» маъноси тушунилади. Шундай экан, Қуръони каримнинг ибораси одатий урфда маълум ва машҳур бўлган нарсадан ташқарига чиққан бўлиши мумкин. Валлоҳу аълам!
«Аллоҳ қиладиган амалларингизни кўриб турувчидир». Яъни У бандаларнинг қилмоқчи бўлган амалларидан азалда хабардор Зотдир. Баъзилар: «Аллоҳ таоло банданинг феълини, фақат уни қилаётган вақтда билади», дейдилар. Улар бунга қуйидагиларни «ҳужжат» қиладилар: «Аллоҳ таоло азалда бизнинг қиладиган ишларимизни кўриб туради» деб айтсак, бу ақлга тўғри келмайдиган сўз бўлади. Чунки воқеликда инсон билиб туриб, келажакда зиён келтирадиган бинони қурмайди ёки келажакда душманлик қиладиган қулни сотиб олмайди. Худди шунингдек, «Аллоҳ таоло билиб туриб, келажакда Ўзига душманлик қиладиган кишини яратди», деб айтишимиз тўғри бўлмайди».
Бунга жавоб шундай бўлади: «Ушбу айтиб ўтган мисол воқеликка тўғри келмайди. Чунки бандалар қиладиган амалнинг манфаати ва зарари ўзларига тегишлидир. Инсон бир ишнинг зиён келтиришини билатуриб, уни қилиши ақлга тўғри келмайди. Аммо оламлар Раббиси ҳақида гап кетганда, Унга ҳеч кимдан фойда ҳам, зарар ҳам етмаслиги сабабли, У Зот Ўзига «душманлик» қилиши мумкин бўлганларни ҳам яратаверади. Шу орқали у Ўзига ҳеч ким зарар ҳам, манфаат ҳам етказа олмаслигини кўрсатиб қўяди. Ҳикмат ҳам аслида шундадир. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ қиладиган амалларингизни кўриб турувчидир», «Хабардордир» (Бақара сураси, 282-оят), «Вакилдир» (Оли Имрон сураси, 102-оят), «муҳофаза қилувчидир» (Сабаъ сураси, 21-оят) каби оятларида муроқабага, сақланишга ва ҳушёр бўлишга чақириш ҳамда яхши амалларга тарғиб ва азобдан қўрқитиш маънолари бордир. Чунки инсон ўзининг ҳар бир амалини кузатиб турган Зот борлигини билса, ҳушёр тортади ва фақат Раббисини рози қиладиган ишларни қилади. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!

3. У осмонлару Ерни ҳақ билан яратди. Ва У сизларни қиёфалантириб, суратингизни гўзал қилди. Ва қайтиб бориш Унинг Ўзигадир.
Юқорида тавсифлаганимиздек, «ҳақ» сўзи зикр қилинса, ҳар бир ўринда ундан ўзига муносиб бўлган маъно тушунилади. Масалан, «ҳақ» сўзи хабарларга нисбатан ишлатилса, «чин, рост», ҳукмларга нисбатан ишлатилса, «адолат», сўзларга нисбатан ишлатилса «тўғри» деган маънолар ирода қилинади. Аллоҳ таоло бу ўринда «ҳақ билан» иборасидан «ҳикмат» маъносини назарда тутган. Яъни мазкур оятда «У осмонлару Ерни ҳикмат билан яратди» деган маъно бор. Баъзилар оятдаги «ҳақ билан» иборасини «ҳақ учун» деб тушуниб, ундан «қайта тирилиш»ни ирода қилганлар. Гўё улар ушбу изоҳ орқали «Аллоҳ таоло ушбу иккисини бекорга яратмади, балки ибодат учун яратди», деган маънони назарда тутганлар.
Аллоҳ таолонинг «Ва У сизларни қиёфалантириб, суратингизни гўзал қилди. Ва қайтиб бориш Унинг Ўзигадир» ояти икки хил маънони ифодалаши мумкин:
Биринчиси, оятдаги «аҳсана» сўзи «мукаммал ва мустаҳкам қилди» маъносини англатади. Бунинг таъвили қуйидагичадир: «Аллоҳ таоло Одам фарзандлари қиёфасини Ўзининг ёлғизлиги, рубубиятига далил ўлароқ тайин қилди. Яъни У Зот инсонларда (ўзлари орқали) маърифатнинг ҳақиқатини ва Аллоҳ таолонинг ёлғизлигига далилни жойлаб қўйди. Аммо бошқа жонзотларнинг қиёфалари ваҳдониятдан бошқа сифатларга далил қилинади. Зеро, ушбу қиёфаларнинг ўзида Аллоҳ таолонинг ёлғизлигини билиш ва англаш ҳақиқати мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам Одам фарзандининг қиёфаси мукаммал ва мустаҳкам қилинди». Валлоҳу аълам!
Иккинчиси, оятдаги «аҳсана» сўзида «гўзал кўринишли» деган маъно бўлиши ҳам мумкин. Бу қуйидаги маънони ифодалайди: «Аллоҳ таоло Одам фарзандларини шундай суратда яратдики, улар бошқа мавжудотларнинг қиёфасида бўлишни сира хоҳламайдилар. Шу орқали уларнинг суратлари энг гўзал сурат экани маълум бўлади». Бу Аллоҳ таолонинг «У сизларни қиёфалантириб, суратингизни гўзал қилди» оятининг маъносидир. Валлоҳу аълам!
«Ва қайтиб бориш Унинг Ўзигадир», яъни қайта тирилиш Унинг даргоҳида бўлади. Бандаларнинг яратилишидан кўзланган мақсад ва якуний иш (Унинг даргоҳида қайта тирилиш) бўлгани учун «қайтиб бориш» феълини Ўзига нисбат берди. «Ва қайтиб бориш Унинг Ўзигадир» ояти Аллоҳ таолога нисбат берилгани сабабли ҳеч ким ундан «бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтиш» маъносини тушунмаган. Аслида, «қайтиб бориш» феъли икки киши иштирокида юз бергани учун, у бир жойдан иккинчи жойга кўчиб ўтиш маъносини англатиши керак эди. Чунки кимдир нимагадир қайтиб борса, худди «учрашмоқ», «келмоқ» ва шунга ўхшаш сўзлар каби у ҳам бунга юзланади. Шу каби, Аллоҳ таолонинг «Раббингиз келиб, фаришталар саф-саф бўлди» (Фажр сураси, 22-оят) оятидан ҳам «бир жойдан иккинчи жойга кўчиш» маъноси тушунилмайди. Валлоҳу аълам!

4. У осмонлару ердаги нарсаларни билади. Сизлар махфий қиладиган нарсангизни ҳам, ошкор қиладиган нарсангизни ҳам билади. Аллоҳ қалбларни эгаллаган нарсаларни билувчидир.
Аллоҳ таолонинг мазкур нарсаларнинг барчасидан хабардор экани ҳақида хабар беришида муроқаба, ҳушёр бўлиш, (оламга) теран назар билан боқиш ва Унинг буйруқ ва қайтариқларига амал қилишни вожиб қилиш бордир. Шунингдек, оятда «Аллоҳ таоло сизлар яширин қилаётган амалларингиздан хабардор ва ошкора қилаётган барча ишларингизни ҳисоблаб турувчидир. Шундай экан, ҳар икки ҳолатда ҳам Унинг ғазабига сабаб бўлувчи амалларни қилиб қўйишдан сақланинглар», деган (огоҳлантириш) ҳақида хабар берилмоқда. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!
Аллоҳ таолонинг «қалблар эгаси» оятини муфассирлар: «қалбдаги нарсалар» деб изоҳлаганлар. Оятдаги «бизати» («эгаси») сўзидан қалблар жойлашган нафслар ва «тафаккурли ва тадбирли нафслар» деган маъно тушунилиши мумкин. Чунки шундай сифат эгаси ов «қалб эгаси» дейилади. Шунда унинг маъноси «Тадбир (ниятлар) ўша жойда содир бўлиб, унга алоқадор бўлади», дейилади. Билингки, барча одам фарзандида қалб ила тафаккур ва тадбир қилиш қобилияти бордир. Шунинг учун улар борасида шу нарса зикр қилинди. Валлоҳу аълам!

5. Сизларга олдин кофир бўлиб, ўз қилмишлари қийинчилигини татиганларнинг ҳабари келмадими? Уларга аламли азоб бор.
Бизнинг наздимизда, оятнинг таъвили бундай: «Ҳақиқатда, сизларга олдин кофир бўлганлар ва куфри, қайсарликлари боис бошига ёғилган бало (азобини) тортганларнинг хабари келди». Валлоҳу аълам!» Бунинг маъноси шуки, Аллоҳ таоло кофирларни охиратда бўладиган турли азоблардан огоҳлантирди, лекин улар қайта тирилишга имон келтирмаганлари учун, асло насиҳат олмадилар. Бу нарса уларга фойда бермагани аниқ.
Агар улар туғёндан тийилмайдиган бўлсалар, Аллоҳ таоло (бу дунёда ҳам) уларнинг бошига тушажак азобдан огоҳлантирди.
Аллоҳ таолонинг «ўз қилмишлари қийинчилигини татиганлар» оятидаги [вабаала амриҳим] ибораси «қилмишларининг касрини» маъносидадир. Шунингдек, у «қилмишларининг оқибатини» маъносида бўлиши ҳам мумкин.
Аллоҳ таоло Узининг «Уларга аламли азоб бор» ояти орқали «Уларнинг бошига бу дунёда тушган азоб куфрнинг жазоси эмас. Албатта, дунёдаги азоб куфрда қилган қилмишларининг уқубатидир. Охиратда эса албатта куфр ва ширк келтиришнинг азобини тотадилар», деб хабар бермоқда. Валлоҳу аьлам!

6. Бу нарса, уларга Пайғамбарлари далиллар олиб келганда, улар бизни башар ҳидоятга бошлайдими, деб кофир бўлганлари ва юз ўгирганлари сабабидандир. Аллоҳ беҳожат бўлди ва Аллоҳ Ғаний ва Ҳамиддир.
Аллоҳ таоло У зининг «Бу» сўзида ўтган умматларга тушган ўша азоб-уқубатларни ирода қилган. Яъни бошларига азоб тушишига, Пайғамбарлари далил олиб келганида, уларнинг: «...бизни башар ҳидоятга бошлайдими» деб айтишлари сабаб бўлган. Уларнинг: «...бизни башар ҳидоятга бошлайдими», деган сўзлари Иблис томонидан уларга ўргатилган нарсадир. Зеро, шайтон уларга Расулуллоҳга қарши боришни, уни ёлғончига чиқаришни ўргатди. (Уларга шайтон шундай деди:) «Агар сизлар Расулга итоат этишга эҳтиёж сезсангиз, орангизда ундан кўра даражаси улуғи ва мартабаси юксаги бор. Орангиздаги мартабаси улуғларга итоат этмасангиз, қандай қилиб ўзингизга ўхшаган кишига итоат қиласиз». Буларнинг барчаси қайсарлик ва адашишдир. Чунки улар (олдин адашган) инсонларга тақлид қилганлари сабабли бут-санамларга ибодат қилар эдилар. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган:
«Албатта, биз ота-боболаримизни бир динда топдик ва, албатта, биз уларнинг изларидан эргашгувчилардирмиз» (Зухруф сураси, 23-оят).
Аслида, инсонларнинг сўзигатаяниб, ўзларига бут-санамларни маъбуд тутишлари мўъжиза билан исботланган Аллоҳнинг Расулини тасдиқ этиш қаршисида (соғлом ақл кўтармайдиган) ўта хунук итттдир. Улар бут-санамларга ибодат қилишда инсониятга тақлид қилиш мумкин деб биладилар-у, лекин нима асосда Расулуллоҳнинг Аллоҳнинг тавҳиди ва тоатига чақириғини тасдиқ этмайдилар? Ҳолбуки, тоатда ўзларига манфаатни жалб қилиш ва зиённи даф қилиш бор-ку! Иўқ, улар ақлсиз қавм эдилар. Шунинг учун ҳам улар аҳмоқ ва қайсар шахсларнинг этакларини тутдилар. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, уларнинг: «Бу (Қуръон) фақатгина очиқ-ойдин сеҳрдир» (Моида сураси, 110-оят) деган сўзлари ҳам худди шунга ўхшайди. Қандай қилиб Қуръон сеҳр бўлиши мумкин! Ахир, Расулуллоҳ уларни ҳам, сеҳргарларни ҳам лол қолдирадиган оятларни келтирган бўлсалар! Лекин улар қайсарлик қилишди ва «Бу (Қуръон) фақатгина очиқ-ойдин сеҳрдир» деган сўздан бошқа ҳийлани топа олишмади.
Аллоҳ таолонинг «Улар кофир бўлганлар ва юз ўгирганлар» ояти «Улар расулларни инкор қилишди, Аллоҳнинг тоатидан ҳамда Унинг Расули кўрсатмаларидан юз ўгиришди», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ беҳожат бўлди» ояти хусусида бирор мутакаллимнинг сўз аввалида [истағналлоҳу] - «Аллоҳ беҳожат бўлди» деб айтгани қулоққа чалинмаган. Лекин ушбу оят бундан мустаснодир. (истиғно) сўзини хабар (кесим) шаклида ишлатиш, яъни [Аллоҳу мусағнин] - «Аллоҳ беҳожатдир» дейиш мумкин. Аммо шак ва гумонни ифодалайдиган жумлаларда гапни (истиғно) сўзи билан бошлаш, яъни [истағналлоҳу] дейиш мумкин эмас.
Баъзи муфассирларнинг (мазкур оятни) «Аллоҳ таоло Ўзига итоат қилганларнинг тоати билан исён қилганларнинг гуноҳларидан беҳожат бўлган» деб тафсир қилишлари хатодир. Чунки Аллоҳ таоло бандаларини бирор умид қилган манфаати ёки қўрққан зарари сабабли имтиҳон қилмайди. Балки У Зот бундай нарсадан азалданоқ буткул беҳожатдир. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, оятда бошқа бир сўз яширинган бўлиши, яъни «Аллоҳнинг ёрдами билан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мушрикларнинг итоатидан беҳожатдирлар», деган маънода бўлиши мумкин. Ёки оятдаги (истиғно) сўзини «Аллоҳнинг зотидан хабар бериш» маъносига буриш, яъни оят «Аллоҳ таоло азалдан буткул беҳожатдир», деган маънода бўлиши мумкин. Ҳақиқатда, У Зот ҳеч нарсага муҳтож эмас, динсизнинг куфри Аллоҳга зиён етказмагани каби, мўминнинг имони ҳам Унга наф келтирмайди. Балки буларнинг барчаси куфр ва имон билан имтиҳон қилинадиганлар ҳақидадир. Валлоҳу аълам!
«Аллоҳ Ғаний ва Ҳамиддир». «Ғаний» сўзининг маъносини юқорида зикр қилдик. «Ҳамид» сўзи эса икки хил маънода қўлланади. Биринчиси, «мақталган», яъни «Ўз зоти ила мақтовга сазовор бўлган» маъносида. Зеро, Аллоҳ таоло ҳар кимга яхшилик қилгани сабабли мақтовга лойикдир. (Иккинчиси,) «Ҳамид» сўзи «мақтовчи» маъносида бўлиши мумкин. Яъни «Аллоҳ таоло гўзал хулқлиларни ва уларнинг амалларини мадҳ этади». Аслида, хайрли амалларга тавфиқ ва ҳидоят Аллоҳ таолодан бўлса ҳам (қарангки, У Зот бандаларининг хайрли феълларини мадҳ этмоқда). Бу фазлу карамли бўлишнинг энг юқори чўққисидир.

7. Кофир бўлган кимсалар қайта тирилмасликларини даъво қилдилар. Айтинг: «Йўқ, Раббим билан қасамки, албатта қайта тирилтирилурсиз, сўнгра қилган ишларингиздан хабардор қилинурсиз. Бу эса Аллох, учун осондир».
Аллоҳ таолонинг «Йўқ, Раббим билан қасамқи, албатта қайта тирилтирилурсиз...» ояти икки маънони англатади. Биринчиси, қайта тирилтириш ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган хабарни таъкидлаш учун Аллоҳ таоло у зотга бу оят орқали қасам ҳақида таълим бераётган бўлиши мумкин. Шунингдек, Қуръони каримда келган барча қасамлар шу маънони ифодалаши мумкин. Чунки қасам юзага келган шубҳани даф қилиш учун ишлатилади. Аллоҳ таолонинг хабарида эса шубҳа бўлмайди. Мушриклар Расулуллоҳнинг далилларига назар солмаганлари учун у зот келтирган хабарларга шубҳа қилишади. Шу сабабли Аллоҳ таоло у зотга қасамни ўргатди. Бу орқали Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган хабарларини таъкидлайдилар ва шубҳани кетказадилар. Валлоҳу аълам!
(Иккинчиси,) бу қасам кофирларнинг қайта тирилиш(нинг инкори) борасида ичган қасамларига муқобил тарзда келтирилган бўлиши мумкин. Уларнинг қуйидаги сўзига эътибор қилинг:
«Улар жон-жахдлари билан: «Аллоҳ ўлганларни қайта тирилтирмас», деб Аллоҳ номи ила қасам ичдилар. Йўқ! Бу (қайта тирилтириш), У Зотнинг зиммасидаги ҳақ ваъдадир» (Наҳл сураси, 38-оягп).
Аллоҳ таолонинг «Бу эса Аллоҳ учун осондир» ояти икки хил маънони англатади. Биринчиси, қайта тирилтириш Аллоҳга енгил ва осондир. Чунки улар инсон тупроққа айланиб кетганидан сўнг яна қайта тирилишини инкор қиладилар. Аллоҳ таоло (ушбу оятда) хабар бериб айтмоқдаки, ақл юритиб қарашса, қайта тирилтириш йўқдан бор қилишга нисбатан осон ва енгилдир. Улар Аллоҳ таолонинг йўқдан бор қилиш қудратини инкор қилмас эканлар, нима асосда тупроққа айланиб кетганларидан кейин Аллоҳ таоло уларни қайта тирилтиришга ҳам қодирлигини инкор киладилар? Аллоҳ таоло бу нарса Ўзига осон эканлигининг хабарини берди.
Оятнинг иккинчи таъвили бундай: «Ўзларининг номаи аъмолларида буни кўришлари ва у Аллоҳ таолога ҳақиқатда енгил эканлигини билишлари учун Аллоҳ таоло уларнинг яхши-ёмон қилган амалларини эслатиб, ошкор ва махфий, катта ва кичик барча қилмишларини санаб беради».

8. Бас, Аллоҳга, Унинг Расулига ва Биз туширган нурга имон келтиринглар. Аллоҳ қилаётган ишингиздан хабардордир.
Аллоҳ таолонинг «Бас, Аллоҳга, Унинг Расулига... имон келтиринглар» ояти ўзидан олдинги оятга боғлиқ бўлиши мумкин. Сабаби, Аллоҳ таоло олдинги оятда аввалги умматларга тушган уқубатларни зикр қилган. Аллоҳ таолога кофир бўлишлари ва пайғамбарларни ёлғончига чиқарганлари бошларига бало-азоб тушишига сабаб бўлган. Шундай экан, уларга тушган жазо ва уқубатлар сизларга ҳам ёғилмаслиги учун Аллоҳ таолога ва Унинг Расулига имон келтиринглар, дейилмокда. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Биз туширган нур» оятидаги «нур» сўзидан Қуръон ирода қилингандир. Қуръони каримнинг «нур» деб аталишига сабаб худди кундузининг ёруғлигида яхши-ёмон нарсаларнинг моҳияти билинганидек, Қуръон билан ҳам тоат, маъсият, яхшилик, ёмонлик, имон ва куфр каби нарсаларнинг моҳияти идрок қилинади. Шунингдек, у билан тоатнинг манфаати ва маъсиятнинг зарари билинади. Шу маънода Қуръон «нур» деб номланди. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ қилаётган ишингиздан хабардордир» ояти «Аллоҳ таоло сизларнинг ошкора ва махфий амалларингиздан хабардордир. Шундай экан, икки ҳолатда ҳам Унинг кузатиб турганини ҳис қилиб, У(нинг буйруқ ва қайтариқлари)ни муҳофаза қилинглар», деган маънони англатади. Ушбу оятда «Аллоҳ таоло бандаларнинг қилаётган ва қиладиган амалларидан азалдаёқ бохабар эди. У баъзи жоҳил кимсалар тавсифлаганидек (замонга боғлаб) васфланмайди», деган маъно ҳам бор. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!

9. У сизларни «Жамлаш куни»га тўплайдиган кунни эсланг. У кун «зарар кўриш» кунидир. Ким Аллоҳга имон келтирса ва солиҳ ҳолида амал қилса, унинг гуноҳларини кечирур ва остидан анҳорлар оқиб турган жаннатларга киритур. Унда абадул-абад қолурлар. Бу улкан ютуқдир.
Ўша кун ҳақиқатдан ҳам жамлаш, ажратиш, зарар кўриш ва фойда кўриш кунидир. Аслида бу оятда «зарар кўриш»нинг ўзи зикр қилинган бўлса-да, у кун «фойда кўриш» куни ҳамдир. Бунинг далили бошқа бир неча оятларда зикр қилинган. Жумладан, Аллоҳ таоло бундай деган:
«Бир тоифа жаннатда ва бир тоифа дўзахдадир» (Шуро су-раси, 7-оят). Аллоҳ таоло бу ҳакда «У кун «зарар кўриш» кунидир» оятидан кейин шундай деган: «Ким Аллоҳга имон келтирса ва солиҳ ҳолида амал қилса, унинг гуноҳларини кечирур ва остидан анҳорлар оқиб турган жаннатларга киритур». Бу ўша «фойда кўриш» маъносидир. Лекин Аллоҳ таоло улардан бирини келтириш билан чекланиб, бошқасини зикр қилмади.
Оятда келган [ғабнун] - «зиён» сўзи одатда тижоратларда ишлатилади. Бундаги асл меъёр шуки, ҳар бир соғлом табиатли инсон амал қилишдан ҳоли эмас. Шундай экан, унинг амали қуйидаги уч кўринишдан бирига мансуб бўлади: мубоҳ ёки буйруқ ёки қайтариқ. Маълумки, (еб-ичиш каби) мубоҳ амални қилган киши, у орқали буйруқларни бажаришга куч топади. Чунки буйруқларни бажариш учун инсон тирик бўлиши керак. Тирик бўлиш учун эса, мубоҳ нарсаларни истеъмол қилиши ва уни топиш сабаблари билан машғул бўлиши лозим. Шундай қилган инсон буйруқни бажариш пайида бўлган киши ҳисобланади. Бунинг моҳияти шуки, барча амаллар воқеликда «буйруқ» ёки «қайтариқ»дан бирига мансуб бўлади. Ким буйруқни бажараётган бўлса, қайтариқни тарк этувчи ва ким қайтариққа қўл урган бўлса, буйруқни эътиборсиз ташлаган бўлади. Тижорат ҳам аслида бир нарсани олиб, бошқасини тарк қилиш (олмаслик)дир. Одам фарзандларининг қилаётган амалларида (шундай) тижорат маъноси топилса, унинг амалларига нисбатан «тижорат» сўзини қўллаш мумкин бўлади.
(Мотуридий) айтди: Дунёнинг учта исми бор: (ал-матжару) «тижорат жойи, бозор», (ал-мазраъу) «экинзор» ва (ал-маслак) «йўл». Тижоратнинг маъносини баён қилдик. «Мазраъ» (экин-зор) сўзининг маъноси шундай: Дунёга келган ҳар бир шахс оқибат учун ишлайди. Унинг оқибати, албатта, ё яхши ё ёмон бўлади. Кимнинг оқибати яхши бўлса, у хайрли уруғ қадовчи ва кимнинг окибати ёмон бўлса, ёмон уруғ қадовчи бўлади. Валлоҳу аълам!
«Маслак», яъни «йўл»нинг маъноси бундай: махлуқотлар бу дунёда қўним топиш учун яратилмаган. Балки улар мукофот ёки жазодан бирини қўлга киритишлари учун яратилганлар. Мукофот ва жаннатга олиб борувчи амални қиладиган шахс гўё жаннат йўлини тутган киши каби бўлади. Дўзахга олиб борадиган амални қиладиган шахс эса гўё дўзах йўлини тутган киши каби бўлади. Шунинг учун дунё «маслак» ва «йўл» деб номланган. Валлоҳу аълам!
«Тағобун» (зарар кўриш) сўзи (мушрикларга нисбатан ишлатилса) бизнинг наздимизда қуйидаги маънода бўлиши мумкин: Мушриклар дунёда аҳли ва молларидан ёрдам, кўмак олар эдилар. Бундан келиб чиқиб улар охиратда ҳам шундай бўлади деб ўйлашади. Лекин охиратда кофирлар улардан зиён кўришади. Улар (охиратда аҳли ва мол-мулкини) топа олмай, бири иккинчисини лаънатлашади. Натижада, умид қилган нарсалари пучга чиқиб, зиён кўрадилар.
Баъзи муфассирлар «тағобун» сўзига: «Ҳар бир кофирнинг жаннатда қасри, уйи ва аҳли бўлади. У дўзахга тушса, мўмин жаннатдаги унинг аҳли ва қасрини қўлга киритади. Бу ўша «тағобун», яъни «зарар кўриш» ҳисобланади», деб маъно берганлар. Бу бизнинг наздимизда нотўғри қарашдир. Чунки Аллоҳ таоло кофирнинг жаннатга кирмаслигини била туриб, унга у ерда қаср барпо қилиши мумкин эмас. Бундай қилиш (яъни кофирларга жаннатда қаср қуриш) пировард натижани билмайдиган ва бефойда иш билан шуғулланадиган кишиларнинг феълидир. Аллоҳ таоло бундай сифатдан покдир.
Борди-ю, мазкур гап тўғри бўлса ҳам, у ваъда маъносида тушунилади. Яъни кофир инсон ислом динини қабул қилса, жан-натда унга қаср берилади. Мабодо, ислом динидан воз кечиб, муртад бўлса, унинг манзили дўзах бўлади.
Аллоҳ таоло инсоннинг оқибати куфр ёки ислом, борар жойи дўзах ёки жаннат бўлишини жуда яхши билади ва Узининг илми ҳамда иродасига кўра ҳукм қилади. Шунингдек, Аллоҳ таоло вужудга келган, келадиган нарсаларни, яратилмаган нарсалар яратилса, қандай бўлишини ҳам билади ва шунга кўра хабар беради. Биз қайд қилган ушбу маъноларга кўра, баъзиларнинг сўзи тўғри эмас. Тавфиқ Аллохдандир!
Аллоҳ таоло у кунни «тағобун куни» деб аташига қуйидаги нарса сабаб бўлиши ҳам мумкин: Дунё гўё бир бозор, инсонларнинг ундаги ҳолатлари дастмоя, улар бажарадиган амаллар эса тижоратдир. Бу ҳакда Аллоҳ таоло шундай деган:
«Эй имон келтирганлар! Сизларни аламли азобдан нажот топтирувчи «тижорат»га далолат қилайми? Аллоҳга ва Унинг Расулига имон келтирасизлар ҳамда Унинг йўлида молингиз ва жонингиз билан жиҳод қиласизлар» (Соф сураси, 10-11-оятлар).
Яна бошқа бир оятда бундай дейилган:
«Албатта, Аллоҳ мўминлардан уларнинг жонлари ва молларини жаннат эвазига сотиб олди» (Тавба сураси, 111-оят).
Бошқа бир оятда бундай дейилади:
«Улар залолатни ҳидоят баробарига сотиб олдилар» (Бақара сураси, 16-оят).
Ва яна бошқа оятда бундай дейилади:
«Ўшалар дунё ҳаётини охират баробарига сотиб олган кимсалардир» (Бақара сураси, 86-оят).
Дунё тижорат макони бўлса, охират фойдалар тақсимланадиган жойдир. Тижорат ҳовлисида фойда ва зиён юз беради. Охират ҳовлисида эса (ҳақиқий) зиён, фойда, нуқсон ва зиёдалик рўёбга чиқади. Валлоҳу аълам!
Дунё ҳовлисида рўёбга чиқмаган зиён ва фойда охиратда намоён бўлгани учун Аллоҳ таоло қиёмат кунини «тағобун куни» (зиён куни) деб номлади. Сўнгра Аллоҳ таоло фойда ва зарар келтирувчи амалларни ҳамда фойда ва зиёнга олиб борувчи тижорат ҳақида: «Ким Аллоҳга имон келтирса ва солиҳ ҳолида амал қилса, унинг гуноҳларини кечирур ва остидан анҳорлар оқиб турган жаннатларга киритур», деди ва «Куфр келтириб, Бизнинг оятларимизни ёлғонга чиқарганлар...», деди.
Аллоҳ таолонинг «Ким Аллоҳга имон келтирса ва солиҳ ҳолида амал қилса...» ояти «Расуллар олиб келган нарсанинг барчасида ким Аллоҳга имон келтириб, Уни холиқ ва амр этувчи сифатида иқрор қилса ва пайғамбарларга, қайта тирилишга ишонса, мана шу Аллоҳ таолога имон келтиришдир», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Солиҳ ҳолида амал қилса...» ояти «Ким Аллоҳга имон келтириб, то вафот этгунича солиҳ ҳолида, имонида амал қилса», деган маънони англатади.

10. Куфр келтириб, Бизнинг оятларимизни ёлғонга чиқарганлар, ана ўшалар Дўзах эгаларидир. Унда абадий қолурлар. Қандоқ ҳам ёмон жой у!
Аллоҳ таолонинг «Куфр келтириб, Бизнинг оятларимизни ёлғонга чиқарганлар» ояти «Аллоҳ таолонинг ягоналигига, қудратига куфр келтириб, Унинг ҳужжатларини ёлғонга чиқарганлар ёки қайта тирилишни ёлғонга чиқарганлар», деган маънони билдиради. «Ана ўшалар дўзах эгаларидир. Унда абадий қолурлар. Қандоқ ҳам ёмон жой у!».

11. Ҳар бир мусибат фақат Аллоҳнинг изни билан етади. Ким Аллоҳга имон келтирса, У Зот унинг қалбини ҳидоятга солур. Аллоҳ ҳар бир нарсани билувчидир.
Аллоҳ таолонинг «Ҳар бир мусибат фақат Аллоҳнинг изни билан етади» оятидаги «Аллоҳнинг изни билан» иборасини баъзилар: «Аллоҳнинг амри билан» деб изоҳлашган. Бу Ҳасан (Басрий)нинг сўзидир. Ва яна баъзилар «Аллоҳнинг изни билан» иборасини «Аллоҳнинг илми билан» деб тафсир қилганлар. Бошқалар эса «Аллоҳнинг изни билан» иборасини «Аллоҳнинг хоҳиши билан» деб изоҳлаганлар. Буларнинг ҳар бирининг ўз далили бор.
«Аллоҳнинг изни билан» иборасини «Аллоҳнинг амри билан» деб тафсир қилганларнинг изоҳи «Бу мусибатларнинг барчаси жазолардир» деган маънони ифодалайди. Бунинг далили Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятидир:
«Сизга қайси бир мусибат етса, бас, ўз қўлингиз қилган касбдандир» (Шуро сураси, 30-оят). Маълумки, инсон қўли билан касб қилган нарсанинг жазоси - унга уқубат бўлади. Азоблаш ва уқубат эса, Аллоҳнинг амри билан бўлади. Шунинг учун Аллоҳ таолонинг «Аллоҳнинг изни билан» деган сўзини «Аллоҳнинг амри билан» деб тафсир қилдилар. Лекин бизнинг наздимизда мазкур (яъни Шуро сураси, 30-) оятда «бандаларга етадиган мусибатлар инсонларнинг ўз қўлларининг касбидан келиши» баён қилинмоқда. Бунга Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти далил бўлади:
«Уларга қарши жанг қилинглар, Аллоҳ уларни сизнинг қўлингиз билан азоблайди» (Тавба сураси, 14-оят).
«Сизлар биз учун фақат икки яхшиликдан бирини кутмоқдасиз, холос. Биз эса, Аллоҳ сизни Ўз ҳузуридан бўладиган ёки бизнинг қўлимиздан етадиган азобга дучор қилишини кутмоқдамиз...», деб айт» (Тавба сураси, 52-ояти). Мазкур мусибатлар «Аллоҳ таолонинг амри билан» деган маънони англатмайди.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳнинг изни билан» оятини «Аллоҳнинг илми билан» деган маънода таъвил қилган кишиларнинг изоҳи қуйидагичадир: Бу мусибатлар бандаларни ҳалок қилади. Воқеликда эса, бирор киши ўз қулини ёки хизматкорини ҳалок қиладиган ишни билишни хоҳламайди. Бу мусибатларда бандалар ҳалок бўлса-да, у Аллоҳ таолонинг илми билан бўлиши ҳақида хабар берилмоқда. Билингки, бандаларнинг ҳалок бўлиши Аллоҳ таолога на зиён етказади ва на мулкидан бирор нарсани камайтиради. Чунки махлуқотлар ҳожатманд, манфаатдор ва зиён кўрувчи бўлгани сабабли Аллоҳ таоло уларни яратди. Уларга тушаётган мусибат Аллоҳ таолога зарар ҳам, манфаат ҳам бермайди.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳнинг изни билан» оятини «Аллоҳнинг хоҳиши ва иродаси билан» деб таъвил қилган бўлса, бунинг изоҳи қуйидагичадир: Аллоҳ таоло (мўминларга мукофотни), (кофирларга жазони) ваъда қилди. Шубҳа йўкки, Аллоҳ таоло (мушрик) бандаларига берадиган жазосида адолатли ва (мўминларга) берадиган ваъдасида вафолидир. Шундан келиб чиқиб айтсак, Аллоҳ таолонинг ҳар бир кишидан содир бўлиши маълум бўлган нарсани ирода қилиши собит бўлади. Зеро, У дўзахни яратиб, у билан (инсонларга) таҳдид қилди. Борди-ю, Аллоҳ таоло бу (дўзахий)ларнинг барчасини тоат қилишини хоҳлаб, сўнгра (уларни) олов билан куйдирса, Узи тоат қилишини ирода қилганларни Узи куйдирган бўлиб қолади. Натижада Аллоҳ таоло золимлар ҳукми остига (наузан биллаҳ) кириб колади. Борди-ю, уларнинг барчаси маъсият қилишини ирода қилиб, сўнгра ваъдасига вафо қилиб, жаннатга киритса, мукофотини ўрнига қўймаган ва ҳикматсиз ишга қўл урган бўлади. Шундай экан, банда ихтиёр қилиши (Аллоҳга) маълум бўлган нарсани Аллоҳ таоло ирода этиши собит бўлади. Тавфиқ Аллохдандир!
Биз айтамизки, Аллоҳ таоло бир неча ўринларда [изнун] -«изн» сўзини зикр қилган. Улардан ҳар бирининг бошқаларидан фарқли маъноси бор. Шундай экан, «изн» сўзини ҳар бир ўринда ўзига муносиб маънода тушуниш лозим бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Ким Аллоҳга имон келтирса, У Зот унинг қалбини ҳидоятга солур» ояти (маъноси) хусусида Абу Бакр Асом бундай деган: «Ким (Аллоҳнинг) ўзи гувоҳ бўлган тадбир(и)га имон келтирса, Аллоҳ таоло у бандани ушбу тадбирни амалга оширган ва бу мусибат билан уни имтиҳон қилган Зот (Аллоҳ)ни танишга ҳидоят қилади».
Бу оятнинг таъвили бошқа маънода бўлиши ҳам мумкин. Яъни ким яратиш ва буйруқ Аллоҳга тегишли эканига имон келтирса, Аллоҳ унинг қалбини сукунатга ва яратиш ҳамда амр этишга лойиқ зот Аллоҳ эканини англашга йўллайди. Шунда банда Аллоҳ таолога истиржоъ (Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун.) айтади. Бу эса оятни [яҳдау қолбуҳу] - «унинг қалби ҳотиржам бўлади» деб ўқиган кишининг таъвилидир. Бу сукунат маъносидаги [ал-ҳадъу] сўзидан олингандир. Валлоҳу аълам!
Иккинчиси, оятдаги ушбу «ҳидоят» сўзи «пайдо қилиш» маъносида бўлса-да, аслида у «пайдо қилиш» маъносида эмас. Балки у «Банданинг Аллоҳга имони Аллоҳнинг ҳидояти билан бўлган» деган маънони англатади. Чунки имон биринчи топилиб, ҳидоятнинг кейин юзага чиқиши мумкин эмас. Аммо Аллоҳ уни ҳидоят қилган вақтда, банда Унга имон келтиради. Бу Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятида ҳам ўз аксини топган:
«Аллоҳ имон келтирганларнинг дўстидир. Уларни зулматлардан нурга чиқарур» (Бақара сураси, 257-оят).
Бу оятда ҳам зоҳиран янги ҳолатни пайдо қилиш зикри (тарзи) бор. Бироқ, аслида ундай эмас. Яъни унинг маъноси, улар имон келтиргач, Аллоҳ таоло уларни имонлари сабабидан зулматлардан нурга чиқарган. Юқоридаги оят ҳам шу маънодадир.
Валлоҳу аълам!
Ушбу оятнинг таъвили бундай бўлиши ҳам мумкин: «Албатта, Аллоҳ унинг қалбига ҳидоятни солади. Яъни ўлим вақтида унинг қалбини тойилишдан сақлайди. Зеро, Аллоҳ таоло қуйидаги оятда бундай деган:
«Ва Аллох, мўминлар ва мўминаларни кечиради» (Аҳзоб сураси, 73-оят).
Айтилишича, бу оятда қуйидаги тўрт луғат (маънодан бири) бўлиши мумкин:    [яхди қолбаҳу] (унинг қалбини ҳидоят қилади) каби «йа» ва «ба» ҳарфларини фатҳа билан ўқиш; [юҳда қолбуҳу] (унинг қалби ҳидоят қилинади) каби «йа» ва «ба» ҳарфларини замма билан ўқиш; [яхду қолбуҳу] тарзида «йа» ҳарфини фатҳа, «ба» ҳарфини заммали ўқиш билан, яъни «қалби ҳидоят топади» маъносида; [яҳдау қолбуҳу] (унинг қалби хотиржам бўлади), яъни «хотиржамлик» маъносида.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ ҳар бир нарсани билувчидир» ояти тафсирига келсак, (Аллоҳ ва бандаси ўртасида) муштарак исмлардан бирортаси Аллоҳ таолога нисбатан ишлатилса, уни Аллоҳ таолога хослаб, бандаларга тегишли эмаслигини англатиш учун, умумий [куллун] - «барчаси, ҳар бири») исмига изофа қилинади. Мисол учун, «Аллоҳ ҳар бир нарсани билувчидир», деб айтилади. Махлуқотлар борасида эса «фалончи шу нарсани билади», деб хослаб айтилади. Шунда бандаларнинг ҳар қандай ишлари Аллоҳнинг илмига кўра эканлиги билинади. Бу маъно Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятида ҳам ўз исботини топган:
«Аллоҳ ҳар бир нарсага қодир» (Бақара сураси, 284-оят, Оли Имрон сураси, 29-, 189-оятлар).
Бу эса мўътазилийларга қарши далилдир. Чунки улар: «Аллоҳ таоло кўп нарсаларга қодир эмас» деб эътиқод қилади. Улар қудрат сифатида худди Аллоҳ таолога бошқани шерик қилгандек бўлади. Зеро, ҳар бир махлуқотда маълум бир қудрат бордир. Борди-ю, Аллоҳ таолонинг баъзи ишларга қодир ва баъзиларига қодир эмас, десак, У Зот билан бандаларни тенглаштириб, Уни бандаларга ўхшатган бўламиз. Аллоҳ таоло бу каби сифатдан пок ва олийдир. Аллоҳнинг Узи мададкордир!

12. Аллоҳга итоат қилинг ва ҳамда Расулга итоат қилинг. Агар юз ўгирсангиз, бас, Бизнинг Расулимизга очиқ-ойдин етказиш (бор), холос.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳга итоат қилинг ва ҳамда Расулга итоат қилинг» ояти «сизларни ибодатга чорлаганида Аллоҳга итоат қилинглар. Расулуллоҳнинг Аллоҳдан келтирган хабарларида, унга итоат қилинглар» ёки «берилган буйруқларда Аллоҳга итоат қилинглар. Расулуллоҳ чорлаган нарсада, унга итоат қилинглар», деган маъноларни англатади. Ибодатдан ташқари, бошқа барча маънолар баробардир. Чунки ибодатнинг нисбатини Расулуллоҳга бериб бўлмайди. Бундан бошқа амр, дуо, хабар каби маъноларни Аллоҳ таолога ҳам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам нисбат берса бўлади.
Аллоҳ таолонинг «Агар юз ўгирсангиз» ояти «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг чақириғига «Лаббай!» деб жавоб беришдан ва итоат этишдан юз ўгирсангиз», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «бас, Бизнинг Расулимизга очиқ-ойдин етказиш (бор), холос» ояти «Расулуллоҳнинг чақириғини қабул қилишдан уларнинг бош тортишлари ва у зотни инкор қилишлари, рисолатни етказишда (бирор) камчиликни келтириб чиқармайди», деган маънони билдиради.

13. Аллоҳ, Ундан ўзга (ибодатга сазовор) илоҳ йўқ. Бас, мўминлар Аллоҳнинг Ўзигагина таваккал қилсинлар.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ, Ундан ўзга (ибодатга сазовор) илоҳ йўқ» оятининг маъноси «Мулк Уникидир, мақтов (ҳам) Уникидир ва У барча нарсага қодирдир» ва «(Аллоҳ ҳар бир нарсани) билувчидир» ҳамда «Сизлар махфий қиладиган нарсангизни ҳам, ошкор қиладиган нарсангизни ҳам билади» каби юқоридаги оятларга боғлиқдир. Сўнг Аллоҳ таоло «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ», яъни юқорида айтилган сифатларга эга илоҳ, Ундан ўзга маъбуд (ибодат қилинадиган Зот) йўқдир», деди. Уларнинг илоҳларида мазкур сифатлар бўлмагани учун маъбудликка салоҳиятсиздир. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Бас, мўминлар Аллоҳнинг Ўзигагина таваккал қилсинлар» ояти «қўллаб-қувватловчилари кам бўлса ҳам, мўминлар Аллоҳ таолога суянадилар. Улар мунофиқлар каби қўллаб-қувватловчиси кам бўлгани сабабли мусулмонларни тарк этмайдилар», деган маънони баён қилмоқда. Аллоҳ таоло: «Мўминларнинг сифатлари мунофиқларнинг сифатларининг тамомила аксидир. Уларнинг ишончлари ва суянишлари, фақат Аллоҳ таологадир. Улар (душманларнинг) тарафдорлари кўп сонли эканига қараб ўтиришмайди. Валлоҳу аълам!

14. Эй имон келтирганлар! Албатта, жуфтларингиздан ва болаларингиздан сизга душман бор, бас, улардан ҳазир бўлинг. Ва агар афв этсангиз, кечирсангиз ва айбидан ўтсангиз, бас, албатта, Аллоҳ кечирувчи ва раҳмли Зотдир.
Аллоҳ таолонинг «Эй имон келтирганлар! Албатта, жуфтларингиздан ва болаларингиздан сизга душман бор, бас, улардан ҳазир бўлинг» оятидаги «адоват» сўзи ҳақиқий маънодаги «душманлик» бўлиши ҳам ёки «душманлик феъли» бўлиши ҳам мумкин. Агар у ҳақиқий маънодаги «душманлик» маъносида бўлса, икки хил маънони билдириши мумкин: Биринчиси, очиқ-ойдин душманлик, яъни куфр ва ширк адовати. Бунинг сабаби шуки, ўша замонда киши исломни қабул қилса, фарзанди ва хотини мушрик ҳолида қолар эди. Шунинг учун Аллоҳ таоло юқоридаги оятда «фарзандлар ва хотинлар сизларни куфр ва ширкка чақирса, ҳазир бўлинглар ва итоат қилманглар», демоқда.
Сизларни даъват этган нарсага биноан уларни жазолашни (биламиз) «Ва агар афв этсангиз, кечирсангиз ва айбидан ўтсангиз, бас, албатта, Аллоҳ кечирувчи ва раҳмли Зотдир».
Аллоҳ таоло кофир фарзанд ва хотинлар билан суҳбатда кечиримли бўлишни таъкидлади. Бироқ Аллоҳ таоло мушрик ота-оналар борасида бундай кўрсатма бермай, дунёда улар билан яхши муомала қилишга амр этиб, бундай деди:
«У иккисига дунёда яхшилик ила ҳамроҳ бўл» (Лукрюн сураси, 15-оят).
Бизнинг наздимизда, бунинг изоҳи қуйидагича: эркак кишида хотини ва фарзанди устидан раҳбарлик, ҳукмронлик ва қаттиққўллик масъулияти туради. Бу ўринда Аллоҳ эрга уларни афв қилиш ва кечиришга амр этди. Лекин ота-она борасида болада раҳбарлик, ҳукмронлик ва қаттиққўллик масъулияти бўлмайди. Шунинг учун уларга нисбатан афв қилиш ва кечиримли бўлишга амр этилмади. Лекин Аллоҳ у иккиси билан дунёда яхши муомала қилишга ва қайтарилган амалларда уларга итоат этмасликка амр қилди. Валлоҳу аълам!
Оятдаги «адоват» сўзидан мурод яширин адоват, яъни мунофиқлик бўлиши мумкин. Гўё Аллоҳ бундай демоқда: «Албатта, жуфтларингиздан ва болаларингиздан сизга душманлари бор, лекин сизлар уни сезмайсизлар. Агар уларнинг жиноятларини афв этсангиз, ушбу ишлари учун уларга азият бермасангиз, кечирсангиз ва айбидан ўтсангиз, албатта, Аллоҳ кечирувчи ва раҳмли Зотдир». Эътибор беринг, Аллоҳ таоло мунофиқлар қанчалар заиф ва пароканда бўлишмасин, мўминларни уларнинг ёмонлигидан огоҳлантирди. Улар ҳақида Аллоҳ таоло бундай дейди:
«Ҳар қичқириқни зиддиларига хисоблайдилар. Улар душмандирлар, улардан ҳазир бўлинг» (Мунафицун сураси, 4-оят).
Худди шунингдек, хотин ва фарзандлар эркакнинг қўл остида, қарамоғида бўлишларига қарамай, Аллоҳ таоло эркакни улардан огоҳ бўлишга амр этди. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, оятдаги «адоват» сўзи ҳақиқий маънодаги адоват эмас, феълий адоват бўлиши мумкин. Бунинг сабаби шуки, хотин ва бола-чақалар одатда оталарни бахилликка, бошқаларга хайру эҳсон қилмасликка чақирадилар. Улар оталарининг инсонларга қилган хайр-эҳсонларини ёқтиришмай, уларни ёмон кўрадилар. Фарзандларнинг ушбу хатти-ҳаракати зоҳиран душманнинг феълидир. Аллоҳ таоло улар билан муомала қилишни қуйидаги оятда таълим бериб, хотинларингиз ва фарзандларингиз орасида душманлик қиладиганлари бўлади, сизлар уларнинг сўзи билан яхшилик ва эҳсон қилишдан тийилишдан сақланинглар, деб буюраётган бўлиши мумкин. Уларнинг сизларга нисбатан хатти-ҳаракатини «агар афв этсангиз, кечирсангиз ва айбидан ўтсангиз, бас, албатта, Аллоҳ кечирувчи ва раҳмли Зотдир».

15. Албатта, мол-мулкларингиз ва фарзандларингиз фитнадир. Ва Аллоҳнинг ҳузурида улуғ ажр бор.
«Фитналанган шахс» деб бир нарсага қаттиқ муҳаббат қўйиб, унга ошиқ бўлган кишига айтилади. Гўё Аллоҳ таоло бундай деди: «Албатта, мол-мулкларингиз ва фарзандларингиз сизларнинг маъшуқингиздир. Уларга бўлган муҳаббатингиз (хайр-эҳсон орқали) Аллоҳнинг ҳузуридаги улкан ажрни талаб қилишдан сизларни тўсиб қолмасин».
Бунинг маъноси қуйидагича бўлиши ҳам мумкин: «Албатта, Аллоҳ таоло хотинлар ва фарзандларни сизлар учун бекорга яратиб қўймади. Балки Аллоҳ таоло уларни яхши кўришингизга қарамай, буйруқ ва қайтариқларда Яратган билан қандай муомала қилишингизни имтиҳон қилиш ва синаш учун яратди.
Инсонлар бола-чақа, молу давлатга ўта муҳаббат қўйишларига қарамай, Аллоҳнинг амри ва қайтариқларида катта қийинчиликларни кўтаришлари учун Аллоҳ таоло: «Ва Аллоҳнинг ҳузурида улуғ ажр бор», деб хабар берди. Бу баъзиларнинг қуйидаги гаплари маъносидир: «Киши Мадинага ҳижрат қилмоқчи бўлса, унинг хотин ва бола-чақалари бўйнига осилиб: «Аллоҳ ила сўраймиз, бизни ташлаб қўйманг ва бизни зое қилманг!» дер эдилар».
Тўғрироғи бундай воқеа юз бермаган. Чунки ушбу оят Мадинада нозил бўлган, уларнинг бундай ҳаракатлари Маккада содир бўлган. Лекин улар буни ёзма тарзда эрларига йўллаган бўлишлари ҳам мумкин. Валлоҳу аълам!

16. Аллоҳга имкон қилганингизча тақво қилинг ва тинг-ланг ва итоат қилинг ва инфоқ қилинг - ўзингизга яхши бўлади. Ва кимки нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса, ана ўшалар нажот топувчилардир.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳга имкон қилганингизча тақво қилинг» ояти борасида баъзилар: «Ушбу оят Аллоҳ таолонинг: «Аллоҳдан ҳақиқий тақвода тақво қилинглар» (Оли Имрон сураси, 102) деган оятини насх қилган. Аллоҳ таоло бу ерда имкон қадар тақво қилишга амр қилди, нариги оятда эса унинг аксига буюрди, дейишади. Лекин бу талқин тўғри эмас. Чунки Аллоҳ таолонинг «Аллохдан ҳақиқий тақвода тақво қилинглар» оятидан «тоқатлари етмайдиган нарсаларда тақво қилиш» маъноси ирода қилинмайди, яъни тоқат ва имкониятдан ортиғи ирода қилинмайди. Лекин шундай бўлса ҳам, бунинг маъноси қуйидагичадир: Тоқатларингиз етмаса ҳам, Аллоҳдан ҳақиқий тақвода тақво қилинглар. Зеро, Аллоҳ таоло уларни қуйидаги оятда тоқатлари етмайдиган тақвога буюрди.
«Агар Биз уларга, ўзларингизни ўлдиринг ёки ўзингизни диёрларингиздан чиқаринг, деб фарз қилганимизда (озгиналаридан бошқаси буни қилмас эдилар)» (Нисо сураси, 66-оят).
Агар уларга ўзларини ўзлари ўлдириш фарз қилинса, у ҳам жоиз бўлади. Лекин бунда уларнинг тоқатлари тугаб-битади. Аввалгиси ҳам худди шу кабидир. Сўнгра Аллоҳ таоло енгиллаштириш ва осонлаштириш учун «Аллоҳга имкон қилганингизча тақво қилинг», деб айтди. Валлоҳу аълам!
Бироқ Аллоҳ таоло қандай қилиб «Аллоҳга имкон қилганингизча тақво қилинг» деб айтди? Ҳолбуки, бу оят бўлмаганида ҳам, имконимиз доирасида тақво қилар эдик, холос. Бунинг маъноси башорат тарзида қуйидагича бўлади: «Агар сизлар тақвони қасд қилсангизлар, Аллоҳ таоло сизларга тақво доирасида тоқатни беради». Валлоҳу аълам! Зеро, Аллоҳ таоло қуйидаги оятларда бундай деган:
«Бизнинг йўлимизда жидду-жаҳд қилганларни йўллари-мизга ҳидоят қиламиз» (Анкабут сураси, 69-оят).
Бошқа оятда шундай дейилади:
«Аммо кимки (ато) берса ва тақво қилса. Ва гўзал(сўз)ни тасдиқ қилса. Бас, Биз уни осонга муяссар қиламиз. Аммо кимки бахиллик ва истиғно қилса. Ва гўзал (сўз)ни ёлғонга чиқарса» (Лайл сураси, 5-8-оятлар).
Ушбу оят мўътазилийларга қарши далилдир. Чунки улар: «Тоқат феълдан олдин бўлади. У иш-ҳаракатнинг бажарувчисидан кетиб, иш-ҳаракатдан олдин келади», дейдилар. Борди-ю, шундай бўлса, Аллоҳ таолонинг «Аллоҳга имкон қилганингизча тақво қилинг» сўзи иш-ҳаракат бажарувчилардан кетган тоқат бўлиб қолади. Шунингдек, «Бас, уларни қувват ила тут» (Аъроф сураси, 145-) ояти ҳамда «Биз сизга берган нарсани қувват билан олинг» (Бацара сураси, 63-) оятларида ҳам уларда йўқ тоқат юзага чиқиб қолади. Бу эса маҳолдир. Бизнинг сўзимизни қувватловчи далил Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятидир:
«Ким қодир бўлмаса, олтмишта мискинга таом беришдир» (Мужодала сураси, 4-оят). Асл ҳукмнинг ўрнига унинг бадалини бажараётганда ушбу тоқатга эҳтиёж тушади. Лекин ишни бажаришдан олдин қодир бўлиш ва қодир бўлмаслик орасида ҳеч қан-дай фарқ йўқдир.
Аллоҳ таолонинг «Ва тингланг ва итоат қилинг...» ояти «Аллоҳ ва Унинг Расули сизларни буюрган нарсага қулоқ тутинг» деган маънони англатади. Ёки «тингланг» деган оят «Аллоҳ таоло сизларни буюрган ва Аллоҳ ҳамда Унинг Расули чорлаган нарсани қабул қилинглар», деган маънони англатади. Бу худди [самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ] «Аллоҳ Узига ҳамд айтган инсонни эшитади» сўзидаги [самиъа] феълининг «қабул қилиш» маъносида бўлгани кабидир.
Аллоҳ таолонинг «Ва инфоқ қилинг - ўзингизга яхши бўлади» ояти «Ризқ қилиб берилган нарсадан инфоқ қилишларингиз, буйруқни қабул қилмаслик ва ризқ қилиб берилган нарсадан инфоқ қилмасликдан кўра ўзингиз учун яхшидир», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Ва кимки нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса...» сўзи борасида Суфён ибн Уяйна бундай деган: «Ким нафсининг зулмидан сақланса». Оятдаги «аш-шуҳҳу» сўзи «зулм» деган маънони англатади. Баъзилар «аш-шуҳҳу» сўзини «очкўз, бахил» деб изоҳлаганлар.
Яратганнинг лутфи ва карами билан инсон (қайтариқлардан) сақланганини билиши учун Аллоҳ таоло «тақво» сўзининг нисбатини инсонга бериб: «кимки нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса...», деди. Бошқа оятда бундай деган:
«Ўзларингиз ва аҳлларингизни дўзахдан сақланглар» (Таҳрим сураси, 6-оят), оятига назар солинг.
Бошқа оятда Аллоҳ таоло қандай сақланишни таълим берган:
«Бизни дўзах азобидан сақлагин» (Баҳара сураси, 201-оят). Яъни: Эй бандаларим! «Бизларни дўзах азобидан сақлагин», деб айтинглар. Бу билан бандаларнинг барча феъллари Аллоҳнинг тадбири, тавфиқи, тақдири ва ҳидояти билан бўлиши маълум бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Ва кимки нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса, ана ўшалар нажот топувчилардир» оятида бир қанча далолатлар бор:
Биринчиси, Аллоҳ таоло «Ва кимки нафсининг қизғанчиқлигидан сақланса» оятида гапнинг эгаси, яъни фоилни очиқ баён қилмади. Бу эса «Аллоҳ таолонинг султонлиги ва мулкида бандани қизғанчиқликдан сакдайдиган нарса бор. Агар Аллоҳ бандани нафс қизғанчиқлигидан сақласа, у албатта нажот топади», деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятида шундай маъно бор:
«Агар Аллоҳ сизларга нусрат берса, сизларга ғолиб келадиган бўлмайди» (Оли Имрон сураси, 160-оят). Ушбу оятда Аллоҳ кимга ёрдам берса, у мағлуб бўлмаслиги айтилмоқда. Баъзан воқеликда қизғанчикликдан асло халос бўла олмаётган кишиларни кўрамиз. Шунингдек, қизғанчиқликдан халос бўлса ҳам, нажот топа олмаётганлар бор. Аллоҳнинг ваъдаси - «У фақат ғолиб бўлади, мағлуб бўлмайди», деган хабарига қарамай, баъзида душманларга қарши курашиб, мағлуб бўлган кишиларни кўрамиз. Бунинг маъноси қуйидаги таъвиллардан бири бўлиши мумкин:
(Биринчиси) Аллоҳ таоло ваъда қилганидек, Унинг мулки ва салтанатида нусрат Ўзи учун бўлмаслиги мумкин. Натижада, У Зот Ўз даъвосида ёлғончига чиқиб қолади. Ёки Аллоҳ нафсини қизғанчиқликдан сақлайдиган қувватни бандага ато қилади, лекин у нажот топмайди. Натижада Аллоҳ таоло Ўз хабарида ёлғончига чиқиб қолади.
(Иккинчиси) Ёки мўътазилийлар: «Аллоҳ таоло бандага уни қизғанчиқликдан ўзини сақлайдиган барча қудратни берди, ҳатто Унинг хазинасида қизғанчиқликдан сақлайдиган қудрат қолмади», деб ёлғон гапираётган бўлади. Бу ўринда ёлғоннинг нисбатини Аллоҳ таолога ёки мўътазилийларга беришдан бошқа чора қолмагач, унинг нисбатини оламлар Раббисига бергандан кўра, мўътазилийларга бериш яхшироқдир. Албатта, Аллоҳ таоло Ўзининг берган хабарида (ҳамиша) тўғрисўздир. Унинг мулки ва султонлигида нафсини бахилликдан сақлаш учун бандасига берилмаган қудрат (ҳамиша) мавжуддир. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!
Шунингдек, оятда «Бу ибодат ва ҳақ-ҳуқуқларни адо қилиш кофирларга ҳам фарздир», деганларнинг сўзи ботиллигига далил бор. Чунки Аллоҳ таоло ушбу оятда қизғанчиқликдан ўзини сақлаган ва зиммасидаги вазифаларни адо қилган кишининг нажот топишини ваъда қилди. Баъзан воқеликда динсиз инсон қизғанчиқликдан ўзини сақлаганини, бойлигидаги ҳақларни адо қилаётганини ва инсонларга хайру саховат улашаётганини кўрамиз-у, лекин у нажот топмайди. Борди-ю, унинг зиммасига ибодатлар ва ҳақ-ҳуқуқлар фарз бўлганида, албатта, у нажот топган бўлар эди. Демак, динсиз инсондан ибодатларни адо қилиш эмас, аввало имонга келиш талаб этилади. Валлоҳу аълам!
Яна ушбу оятда, гуноҳи кабира қилган киши тавба қилмай вафот этса, нажот топиши мумкинлигига далолат бор. Чунки баъзан гуноҳи кабира қилган киши қизғанчиқликдан ўзини сақлаганини кўрамиз. Аллоҳ таоло эса, қизғанчиқликдан ўзини сақлаган кишининг нажот топишига ваъда берди. Гуноҳи кабира қилган киши нафсини қизғанчиқликдан сақлай олса, албатта, унинг нажот топиши умид қилинади. Валлоҳу аълам!

17. Агар Аллоҳга яхши қарз берсангиз, У сизга кўпайтириб берур ва сизни кечирур. Аллоҳ шакур ва ҳалимдир.
Аллоҳ таолонинг «Агар Аллоҳга яхши қарз берсангиз, У сизга кўпайтириб берур ва сизни кечирур» оятидан бир неча фосид гумонлар туғилиши мумкин:
Биринчиси, яҳудийларнинг гумони, яъни улар: «Албатта, Аллоҳ камбағал ва биз боймиз» (Оли Имрон сураси, 181-оят) дедилар. Бунга сабаб, улар Аллоҳ таолонинг «Агар Аллоҳга яхши қарз берсангиз...» оятини эшитиб: «Воқеликда қарз сўраш, қарз сўровчининг қарз бераётган кишига ҳожатманд эканига далолат қилади», деб хулоса чиқаришди. Шунингдек, улар Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ мўминлардан уларнинг жонлари ва молларини сотиб олди» (Тавба сураси, 777-) оятини эшитиб: «Сотиб олиш харидорнинг ҳожатмандлигига далолат қилади», деб ўйладилар. Ундан ташқари Аллоҳ таоло бандаларига бир қанча амаллар қилдириб, сўнг «Сизлар учун улуғ ажр бордир» (Оли Имрон сураси, 179-оят) деди. Улар «Бошқаларни ишлатаётган киши манфаати ўзига қайтадиган ишда ундан фойдаланади ва унга эҳтиёжи бўлади», деб ўйладилар ҳамда ушбу оятларни эшитгач, «Аллоҳ таоло фақирдир ва У Зот муҳтождир», деб гумон қилдилар.
Мўътазилийлар эса, бандаларнинг жонлари ва моллари уларнинг ҳақиқий мулкидир. Булардан бирортасида Аллоҳнинг мулки ҳам, тадбири ҳам йўқ, деб ўйладилар. Мўътазилийлар: «Бунга сабаб Аллоҳ таоло бандаларидан қарз сўради. Воқеликда киши ўзининг мулкидан қарз сўрамайди. Аллоҳ таоло бандалардан қарз сўраб, сотиб олгач, булар бандаларнинг ҳақиқий мулки экани юзага чикди», деганлар. Мўътазилийларнинг эътиқоди биз тавсифлагандек эканига, уларнинг «Аллоҳ таоло эвазсиз бирор кишини касал қилиши ёки бирор ҳайвонга оғриқ бериши мумкин эмас», деган сўзлари далолат қилади. Ким бирор нарсани эваз ёки бадал баробарига бажарса, унинг ҳақиқий молик эмаслиги равшан бўлади. Демак, уларнинг наздида Аллоҳ таоло ҳақиқий молик эмас, балки у банданинг мулкидир.
Яҳудий ва мўътазилийларнинг мазкур гумонлари, уларнинг: «Аллоҳ таоло бандасига фақат манфаатли бўлган нарсани яратади», деган сўзларидан келиб чиққандир. Яҳудийларнинг эътиқодига кўра, Аллоҳ таолога банда учун манфаатли нарсани яратиб бериши вожиб бўлса-ю, У буни қилмаса, албатта, У золим бўлади яна ким ўзи қилиши керак бўлган иш ёки вазифадан сўроққа тутилса, демак, бундан бу ишга у эмас, бошқаси молик экани келиб чиқади, дейдилар. Шунинг учун (яҳудийларга) қарши айтамизки, уларнинг гумонлари «Аллоҳ банда учун (фақат) манфаатли нарсани яратиб бериши лозим» деган қарашдан пайдо бўлгандир. Аллоҳ ёрдам сўралувчи Зот!
Ҳакимлар, ақлли инсонлар ва ақлидан фойда оладиганлар ушбу оятларни Аллоҳ таоло томонидан юксак карам ва ўта беҳожатлик маъносида тушунадилар. Чунки Аллоҳ таоло бандаларига (бойлик) бериб, сўнг ушбу нарса доимийга, яъни охират неъматига айланиши учун Узи берган нарсани ундан қарзга сўради. Маълумки, ким ўзи берган нарсасининг давом этишини хоҳласа, бу ўта карамли ишдир. Шунингдек, Аллоҳ бандага доимий ҳаётни бериш учун фоний дунёни сотиб олди. Бу ҳам юксак саховатдир. Кимки ўз қулини унинг яхшилик қилувчи, сахий, у билан шараф ва карамга эришадиган ишга ишлатса, сўнг шарафга эришадиган ишида унга доимий ажрни ваъда қилса, бу унинг беҳожат эканига далолат қилади. Демак, Аллоҳ таоло ушбу оятлар билан Ўзининг бениҳоя карамли, юксак саховатли, ўта бой экани ҳамда унинг саховати ва карами бизнинг ақлимиз етмайдиган даражада (чексиз) эканига далолат қилади. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!
Аллоҳ таолонинг бениҳоя карами, юксак саховатига далолат қиладиган нарса шуки, У фақирларимизга қиладиган садақамизни, силаи раҳмларимизни Ўзига қарз сифатида қабул қилиб, банда ўз фойдаси учун қиладиган ва зиммасида бажариши лозим бўлган амалларга ҳам ажру савобни ваъда қилди. Шубҳасиз бу нарса юксак саховат ва карам ҳисобланади. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!
Аллоҳ таолонинг «Агар Аллоҳга яхши қарз берсангиз...» ояти борасида баъзи муфассирлар: «Қарз» сўзи «кесмоқ» маъносида бўлиб, гўё Аллоҳ таоло: «Молларингиздан Аллоҳ таоло учун яхши бўлагини кесинглар (ажратинглар)», демоқда», деганлар.
Бошқалар эса бу оят: «Ҳожатингиздан ортиғини фақирларингизга садақа сифатида улашиб, Аллоҳ таолога яхши қарз беринглар. Шунда, У Зотга ҳожатингиз тушганда, албатта, унинг ажрини сизларга беради», деган маънони англатади, деганлар.
Аллоҳ таолонинг «У сизга кўпайтириб берур» ояти «дунёда қилган садақаларингиз туфайли охиратда сизларга савобингизни мўл-кўл қилиб беради», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ шакур ва ҳалимдир» ояти «Аллоҳ берган нарсадан инфоқ қилганингиз учун У зот сизларга шукр (раҳмат) айтади», эса «ҳалимдир» ояти эса «Ўзини ҳалимлик билан сифатлаган», деган маънони англатади. Мўътазилийларнинг эътиқодига кўра, бу сифат ўз исботини топмайди. Чунки улар: «Уқубат бериш керак бўлса, Аллоҳ таоло уни Ўз фазли билан кечиктириши мумкин эмас. Борди-ю, азобни кечиктирса, бандага манфаат бўлгани учун уни кечиктирган бўлади», дейдилар. Билингки, ким зиммасидаги мажбуриятни бажарса, у ҳалимлик билан сифатланмайди. Лекин «зулмдан сақланди», дейилади. Ҳалим - муқаррар жазони ортга суриб, тарк қилиб, кечиб юборган кишини ҳалимлик билан васф этилади. Аммо Аллоҳ таоло жазони ортга сурса, ҳалимлик билан васф этилмайди.

18. У ғойиб ва ошкорни билувчи, азиз ва ҳаким Зотдир.
Аллоҳ таолонинг «У ғойиб ва ошкорни билувчи» ояти «Аллоҳ таоло махлуқотларнинг фаришталарга маълум бўлган ва маълум бўлмаган феълларини ҳам, бандаларга маълум бўлган ва маълум бўлмаган ғайбдаги нарсаларни ҳам билувчидир», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Азиз ва ҳаким Зотдир» ояти «Уни ҳеч нарса ожиз қолдирмайдиган Зотдир», деган маънони ифодалайди. Аллоҳ таоло «ҳаким», яъни «тадбирида (асло) хатога йўл қўймайдиган Зотдир», деган маънодадир.
Қуръони карим тартибига кўра, кофирларнинг яратилиши зикр қилинганидан сўнг Аллоҳ таолонинг «Азиз» ва «Ҳаким» сифатлари қайд этилади. Бу орқали кофирларнинг фисқу фасоди Аллоҳнинг тадбири ва ҳикматига таъсир қила олмаслиги ва азизлигини, султонлигини барбод қилмаслиги маълум бўлади. Ўзи аслида, бирор кишининг бошқа одамга бузишини билатуриб, нарса ясаб бериши унинг тадбирсизлигига далолат қилади. Аллоҳ таоло бирор бандасини ҳалокатли ишга солиши, бу уни хорлашига далолат қилади. Аллоҳ таоло кофирларни яратганидан сўнг, улар Унинг азизлигига путур етказолмасликлари ва хорлик келтиролмасликларини билдириш учун Ўзини «Азиз» деб васфлади. Бандаларнинг фисқу фасоди Аллоҳ таолони ҳикмат ва тадбиридан асло чиқариб юборолмайди. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!

(Мадинада нозил бўлган, 14 оятдан иборат.)
Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

1. Осмонлару ердаги барча нарсалар Аллоҳга тасбеҳ айтади. У Зот ғолиб ва ҳикмат эгасидир.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Осмонлару ердаги барча нарсалар Аллоҳга тасбеҳ айтади» оятидаги сўзи бошқа бир ўринда тарзида (ҳозирги-келаси замон шаклида) келган. Бу зикр қилувчиларнинг тасбеҳи тўхтовсиз эканини билдиради. Аллоҳ таолога азалда ҳам тасбеҳ айтилган. абадда ҳам тасбеҳ айтилади. Бу оятда қайсар ғайридинларни аҳмоққа чиқариш бордир. Бунинг боиси шуки, тасбеҳ ва сано воқеликда тасбеҳ ҳамда сано айтиладиган Зотга қайтади. Чунки сано ва тасбеҳ унга муносиб Зотга айтилади. Тасбеҳ айтувчининг тасбеҳи ва саноси Аллоҳ таолога хокисорлик қилиш ва яқин бўлиш учундир. Яна у (тасбеҳ айтувчи)нинг шарафини ва улуғлигини зиёда қилади. Аллоҳ таоло гўё хабар бериб бундай демоқда: «У Аллоҳ таолога бўйсуниб, таслим бўлди ва ўзи учун шарафни ҳамда зийнатни касб қилди. Яна у Раббисига қурбат ҳосил қилди. Кофирлар эса, ўзларининг улуғворлиги, шарафи ва зийнатини зиёда этувчоф сурасии Аллоҳ таолога айтиладиган тасбехни тарк қилдилар». Тавфиқ Аллохдандир!
Аллоҳ таоло ушбу оятда динсизларнинг аҳмоқлигининг бошқа бир жиҳатини зикр қилган бўлиши ҳам мумкин. Яъни борди-ю, Аллоҳ таоло махлуқотларнинг тасбеҳига муҳтож бўлганида, мўмин-мусулмонларнинг тасбеҳи етарли бўлиб, ғайри динларнинг тасбеҳига ҳожат қолмас эди. Аммо улар тасбехни тарк қилдилар, Аллоҳ таоло улардан ва уларнинг тасбеҳидан беҳожатдир. Улар фақат ўзларининг аҳмоқликлари сабабли тасбеҳ ва санони тарк этдилар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «У Зот ғолибдир...» ояти «У ўз зстида азиз, ғайридинларнинг тасбеҳни тарк қилишлари Уни асло хорламайди, балки У қудратли ва шарафли Зотдир», деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг «...ҳикмат эгасидир» ояти «У бир-бирига қарама-қарши нарсаларда Ўз рубубиятининг белгисини ва яккаю ягоналик аломатини қўйган ҳикматли Зотдир», деган маънони англатади.

2. Эй имон келтирганлар! Нима учун қилмаган нарсангизни гапирасиз.
Аллоҳ таолонинг ушбу ояти ҳақида (муфассирларнинг) баъзилари бундай деганлар: «Ушбу оят уруш кунлари жангни орзу қилган мунофиқлар ҳақида (нозил бўлган). Аллоҳ таоло уларга жанг қилишни фарз қилгач, улар бундай дедилар:
«Эй Раббимиз! Нега бизга жангни фарз қилдинг?» (Нисо сураси, 77-оят). Шунда Аллоҳ таоло «Эй имон келтирганлар! Нима учун қилмаган нарсангизни гапирасиз?!» оятини нозил қилди. Яъни нима учун вафо қилмайдиган нарсангизга ваъда берасиз?! дейилмоқда.
Муфассирлардан яна баъзилари бундай деганлар: «Ушбу (оят) жангга чиққан баъзи мўминлар ҳақидадир. Оятда тақдим ва таъхир бордир(Оятдаги айрим сўзларнинг ўрнини алмаштириш, яъни бирини олдинга, иккинчисини кейинга ўтказиш.). Бунинг сабаби шуки, улар Аллоҳ таолога энг маҳбуб амалларни қилишни хоҳладилар. Шунда Аллоҳ таоло қуйидаги оятларни нозил қилди:
«Эй имон келтирганлар! Сизларни аламли азобдан қутқарадиган бир «тижорат»га далолат қилайинми?» (Соф сураси, 10-оят).
Бошқа бир оятда бундай дейилади:
«Албатта, Аллоҳ ўзининг йўлида саф тортиб, жанг қиладиган зотларни севар» (Соф сураси, 4-оят).
Улар берган ваъдаларига вафо қилмади. Шунда Аллоҳ таоло «Эй имон келтирганлар! Нима учун қилмаган нарсангизни гапирасиз?!» оятини нозил қилди.
Бу оят ҳар бир мўмин ҳақида бўлиши ҳам мумкин. Чунки хар бир мўмин банданинг Аллоҳ таолога итоат қилиш, Унга таслим бўлиш ва бўйсунишдан иборат берган ваъдасига имони билан вафо қилиши вожиб бўлади. Борди-ю, у берган ваъдасига вафо қилмаса. ҳар бир хатосида ушбу оят (ҳукми) остига кириб қолиш хавфи бор. Мўминлардан ҳеч бири берган барча ваъдасига вафо қилолмайди. Шундай экан, унинг чин тавба қилиши вожиб бўлади.

3. Қилмаган нарсангизни гапиришингиз Аллоҳнинг наздида қаттиқ ёмон кўрилгандир.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳ наздида катта нафрат (боиси)дир» оятидаги [ал-мақту] сўзи «нафрат» маъносини англатади. Ким Аллоҳнинг нафратини ўзига лозим қилса, унга шаксиз жазо етади. Лекин оят ваъдага вафо қилиш, Аллоҳ кайтарган нарсани ҳалол санаш эътиқодида бўлган кишилар ҳақида бўлиши мумкин. Банда (шундай қилса) Аллоҳ таолонинг нафрати ва ғазабига мустаҳиқ бўлиши аниқдир. Агар инсон соғлом эътиқодда бўлиб, амалларида тойилса, гуноҳлари тақсим қилиниши вожиб бўлади. Шунда у, гуноҳларининг ҳукми ва даражасига қараб хавф (ва қўрқув)да бўлиши керак. Валлоҳу аълам!

4. Албатта, Аллоҳ Ўз йўлида худди жипс бинодек бўлиб. сафда туриб уруш қиладиганларни яхши кўради.
Аллоҳ таолонинг ушбу сўзи У Зот яккама-якка олишувга чиққан кишини ёқтирмайди, деган маънода эмас. Чунки уруш яккама-якка олишувга чиққан кишига қийинроқдир. Бунинг сабаби шуки, у саф ичида бўлса, бошқаси жангда унга ёрдам беради ва сафда жонига омонлик кўпроқ бўлади. Яккама-якка олишганнинг ёрдамчиси бўлмайди, ё зафар қозонади ёки ҳалок бўлади. Демак, унга хавф юқори ва қийинчилик кўпроқ бўлади. Аллоҳ таоло ушбу оят орқали мусулмонлар бир-бирларига ёрдам бериб, сўзлари бир бўлиши учун, қандай жанг қилишни уларга ўргатган бўлиши мумкин. Чунки улар бўлинишса, ўзаро ихтилофга тушадилар. Натижада, уларнинг бошида мағлубият ва чекиниш хавфи пайдо бўлади. Мусулмонларнинг фикрлари ўзаро якдил бўлиб, сўзлари, шавкатлари бир бўлса, жангда қув-ватлари зиёда ва ғалабалари яқин бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...худди жипс бинодек...» ояти борасида баъзилар: «Буни Аллоҳ таоло собитлик ва мустаҳкамликдан зарбулмасал қилган, яъни улар (мўмин-мусулмонлар) саф тортишса, худди ўрнида мустаҳкам турган, ҳеч нарса таъсир қилмайдиган туташ бинолар каби собит турадилар», деганлар. Яна баъзилар бундай деганлар: «Мусулмонларнинг сўзлари бир бўлиши ва бир-бирларига кўмак беришлари учун Аллоҳ таоло ушбу зарбулмасални зикр этган». Оят мазкур икки иш ҳақида ҳам бўлиши мумкин, яъни улар собит турсалар, бир-бирларига ёрдам беришади, натижада сўзлари бир бўлади. Сўзлари бир бўлса, у саботга ундайди ва яқинлаштиради. Шунинг учун: «Мазкур оят юқоридаги икки нарсага ҳам бирдек тегишли бўлиши мумкин», деймиз. Валлоҳу аълам! (Оятдаги) «яхши кўради» сўзи икки хил маънони кўтаради: биринчиси, махлуқотлардан рози бўлиш; иккинчиси, қилаётган ишлари сабабли уларни мадҳ этиш.

5. Мусо ўз қавмига: «Эй қавмим, Аллоҳнинг Расули эканимни билиб туриб, яна нима учун менга озор берасиз», деганини эсланг. Улар (ҳакдан) бурилган эдилар Аллоҳ уларнинг қалбини буриб қўйди. Аллоҳ фосиқ қавмларни ҳидоят қилмас.
Аллоҳ таолонинг «Мусо ўз қавмига: «Эй қавмим, Аллоҳнинг Расули эканимни билиб туриб, яна нима учун менга озор берасиз», деганини эсланг» оятининг икки хил маъноси бор. Биринчиси, Мусо алайҳиссаломга озор етишини билмай, ўзаро одатланган (ёмон) муомалалари ҳақида одамларни огоҳлантиришдир. Айни шу масалада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг асҳоблари ҳам шундай муомаладан огоҳлантирилганлар:
«Эй имон келтирганлар! Овозингизни Пайғамбар овозндан юқори кўтарманг ва унга бир-бирингиз ила сўзлашгандек дағал сўз айтманг, ўзингиз сезмаган ҳолда амалларингиз ҳабата бўлиб қолмасин» (Ҳужурот сураси, 2-оят).
Улар ушбу муомалани Мусо алайҳиссаломга азият етказади деб ўйламаганлар ва билмаганлар. Шунда, Аллоҳ таоло улар бундан тийилишлари учун: «Бу унга азият беради» деб уларни огоҳлантирди.
Иккинчиси, улар бундай ишлари Мусо алайҳиссаломга азият беришини билганлар, лекин улар қайсарлик қилиб, кибрланган бўлишлари мумкин. Мусо алайҳиссалом уларга: «Мен сизларга юборилган Аллоҳнинг расули эканимни била туриб, қандай менга азият берасизлар? Ахир, дунёвий подшоҳларнинг элчисига икром кўрсатиб, ҳурматини жойига қўйиш кераклигини биласизлар-ку! Оламлар Раббисининг элчисига шундай муомала киласизларми?» деб айтганлар. Аллоҳ таоло қавмга улар устидан шикоят қилиб: «Мусога азият беряпсизлар», деб хабар берган.
Муфассирлар «озор бериш» борасида ҳам ихтилоф қилганлар. Баъзилари: «Мусо алайҳиссалом баданини очмагани учун қавм: «Унинг баданида касаллик ва ёмон нарса бор» деб озор беришган», деганлар.
Баъзилари эса: «Мусо алайҳиссалом иниси - Ҳорун алайҳис-салом билан тоққа борганларида, ўша жойда Ҳорун алайҳис-салом вафот этганлар. Шунда қавм: «Мусо инисини ўлдирди.
деб у зотга озор беришди», деган. (Муфассирлар ичида) бундай деганлар ҳам бор: «Улар Мусо алайҳиссаломга қуйидагиларни айтиб, озор берар эдилар:
«Бизларга Аллоҳни очиқ кўрсат!» (Нисо сураси, 153-оят).
«Уларнинг илоҳлари каби бизга ҳам илоҳ ясаб бер!» (Аъроф сураси, 138-оят).
«Биз бир (хил) таом (ейиш)га сабр қила олмаяпмиз» (Бақара сураси, 61-оят)». Лекин бундай ҳолатда муайян бир нарсага ишора қилинмайди.
Агар оятнинг таъвили юқорида айтилган биринчи кўринишдагидек бўлса, яъни «улар буни у зотга озор етказишини билмай қилганлар», дейилса, мазкур озорнинг уч кўринишдан ҳеч бири қавмга тегишли бўлмайди. Иккинчи кўринишга кўра бўлса ҳам, шундай(Бу ўринда Мусо алайҳиссаломнинг қавми қилаётган муомалаларини азият деб ҳисоблашмаган деган фикр назарда тутилмоқда.). Агар учинчи кўринишга кўра бўлса, уни ушбу маънолардан бирига буриш мумкин. Валлоҳу аълам!
Бу оятнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тегишли жиҳатини қуйидаги икки маъно асосида кўрсатиш мумкин: Биринчиси, Бани Исроил Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга озор етказганида, Аллоҳ таоло Расулуллоҳга тасалли бериш, қалбий хотиржамлик пайдо қилиш учун Мусо алай-ҳиссаломнинг ишини ва қавмининг у зотга етказган азиятини эслатди. Еки ушбу оят у зотга озор беришлари хавфи бўлган нарсага қўл уришларидан саҳобаи киромларни огоҳлантириш бўлиши мумкин. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Улар (ҳақдан) бурилган эдилар Аллоҳ уларнинг қалбини буриб қўйди», деган сўзининг икки хил маъноси бор:
Биринчиси: Аллоҳ уларнинг дилларини буриб қўйди, яъни. «оғиш» феълини қалбларида яратди. Бундан «Аллоҳ уларни хорлаб, уларни ўзларига ташлаб қўйди» деган маъно назарда тутилган.
Мўътазилийлар бизга қарши Аллоҳ таолонинг:
«Лекин (Аллоҳ) у билан фақат фосиқларнигина адаштиради», (Бақара сураси, 26-оят) деган оятини далил сифатида келтиришган. Мўътазилийлар: «Аллоҳ таоло мазкур оятда бандани фосиқ бўлганидан кейин адаштиришини айтган, сизлар эса ҳидоятдаги бандани адаштиришини айтасизлар», дейдилар.
Айтамизки, бу бизга нисбатан туҳматдир. Чунки биз: «Аллох таоло банданинг тойилишини ирода қилганида, уни адаштиради ва тўғри йўлдан оғишини ирода қилганда, уни тўғри йўлдан оздиради», деймиз. Шундай экан, мўътазилийларнинг бизга нисбатан эътирози асоссиз бўлиб чиқади. Шу билан бир қаторда. улар: «Банданинг адашувидан кейин Аллоҳ таоло жазо сифатида уни адаштиради, ҳидоятидан сўнг мукофот ўлароқ ҳидоятини зиёда қилади», деганлар. Бундай дейиш тўғри эмас. Чунки биз воқеликда имондан кейин ғайридин бўлган ҳамда куфрдан кейин имон келтирган кишиларни кўрамиз. Киши мўминликдан кейин ғайридин бўлса, аслида (мўътазилийлик таълимотига кўра) бу вақтда кишининг олдинги имони сабабли Аллоҳ таоло унга мукофотни зиёда қилиши керак эди. Борди-ю, шу вақт у ғайридин бўлса, гўё Аллоҳ таолонинг ҳидояти унинг куфрига сабаб бўлгандек бўлиб қолади. Ёки киши ғайридин бўлганидан сўнг, имон келтирса, аслида (мўътазилийлик таълимотига кўра) бу вактда киши ғайридинлиги сабабли жазоланиши керак эди. Лекин кишининг аввалги куфрига Аллоҳ таоло белгилаган жазо унинг имонига сабаб бўлгандек бўлиб қолади. Бу ўта хунук сўздир.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳ фосиқ қавмларни ҳидоят қилмас» ояти «Аллоҳ таоло уларнинг куфр ва зулмни танлаганларини, ундан сира тавба қилмайдиганларини, воз кечмайдиганларини билиб, уларни ҳидоят қилмайди. Аммо улардан кимлар тавба қилиб, исломга келмоқчилигини билса, уларни тўғри йўлга ҳидоят қилади», деган маънода таъвил этилади. Валлоҳу аьлам!

6. Исо ибн Марямнинг: «Эй Бани Исроил, албатта, мен ўзимдан олдин келган Тавротни тасдиқловчи ва мендан кейин келувчи Аҳмад исмли Расулнинг башоратини берувчи, Аллоҳ сизларга юборган Пайғамбарман», деганини эсла. (Аҳмад) уларга ҳақ билан келган вақтда эса, бу очиқ-ойдин сеҳрдир, дедилар.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Исо ибн Марям: «Эй Бани Исроил, албатта, мен ўзимдан олдин келган Тавротни тасдиқловчи...» оятидаги [мусоддиқон] -«тасдиқловчи» сўзи бир неча маъноларни ифодалайди. Биринчиси, «Тавротда васф этилган сифатлар билан сизларнинг ҳузурингизга келдим», деган маънода бўлиши мумкин. Ёки «Тавротни ва Аллоҳ таолонинг китобларини тасдиқловчи» маъносида бўлиши ҳам мумкин. Бу билан расулларга аввалги китобларни ва барча пайғамбарларни тасдиқлаш вожиб бўлгани каби, уларнинг умматларига ҳам вожиб бўлиши билдирилмокда. Ёки оятдаги «тасдиқловчи» сўзи «Тавротда буюрилганингиздек, Аллоҳ таолога ибодат қилишга ва Уни яккаю ягона илоҳ деб эътироф этишга буюраман», деган маънода бўлиши ҳам мумкин. Бу билан барча пайғамбарларнинг дини бир экани ҳамда барчалари тавҳидга ва Раҳмонга ибодат қилишга даъват этганлари келиб чиқади. Шариатларнинг бири иккинчисидан фарқланади ва бу фарқланиш диндаги ихтилофни билдирмайди. Чунки шариатлар бир расулда турлича бўлишига қарамай, унинг дини ўзгармайди. Бу ҳолат барча пайғамбарларда ҳам шундайдир. Тавфиқ Аллохдандир!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...мендан кейин келувчи Аҳмад исмли Расулнинг башоратини берувчи...» ояти «Худди менинг тасдиғим каби, Таврот билан тасдиқланган Расулнинг хушхабарини берувчиман», деган маънони англатади. Гўё у зот (Исо алайҳиссалом) га: «Унинг исми нима?» дейилган. У зот: «Аҳмаддир», деганлар.
Аллоҳ азза ва жалланинг «(Аҳмад) уларга ҳужжатлар (мўъжиза) билан келган вақтда эса...» оятини баъзилар «Исо алай-ҳиссалом уларга ҳақ билан келган вақтда...» деб, яна баъзилар: «Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга ҳақ билан келган вақтда...», деб таъвил қилганлар. Дарҳақиқат, иккиси ҳам барчага ҳақни келтирган эдилар.
Аллоҳ таолонинг «ҳужжатлар билан» сўзи «Пайғамбар келтирган нарса, Аллоҳ таолонинг ҳузуридан эканини исботловчи ҳужжатлар», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «...бу очиқ-ойдин сеҳрдир, дедилар» деган ояти (бошқа бир қироатда) [ав саҳирун мубийнун] - «бу очиқ-ойдин сеҳргар» тарзида келган(Имом Ҳамза ва Кисоий (каби қироат имомлари) алиф билан деб қироат қилганлар. Бошқалар деб ўқиганлар. Ибн Занжала. Ҳужжа ал-қироаат. 707-6.). Бу ким тўғрисида эканлиги борасида ихтилоф бор. Баъзи (муфассир)лар у (яъни сеҳргар дейилган зот) Исо алайҳиссаломлигини, бошқалар эса у зотнинг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам эканларини айтганлар. Баъзилар (маъно) иккалаларига ҳам тегишли эканини айтишган. Бу сўз (яъни сеҳр ёки сеҳргар деган сўз)ни ғайридинларининг катталари заифларига айтган бўлиши мумкин. Чунки улар Пайғамбарни айблаш учун «сеҳргар» дейишдан бошқа сабаб топмадилар. Бу эса у зотнинг уларга мўъжизавий далиллар келтирганига далил бўлади. Чунки улар у зотни сехргар деб атаб: «Бу сеҳр, биз эса сеҳрни билмаймиз», дейишди.
Агар уларнинг келтирган нарсаси сеҳр бўлганида, бу уларнинг ўзларига қарши ҳужжат бўларди. Чунки улар пайғамбарларнинг сеҳргарларга аралашмасликлари, улардан таълим олмасликларини билар эдилар. Уларда буни тўқиб олиш имконияти йўқ эди. Агар у сеҳр бўлган тақдирда ҳам, ўзларининг зарарига ҳужжат бўларди. Чунки улар зикр қилганларимизни билар эдилар. Лекин Аллоҳ таоло у зотни (Ўз пайғамбарини) сеҳрдан поклаб қўйди. Тавфиқ Аллохдандир!

7. Исломга даьват қилиниб турганда Аллоҳга нисбатан ёлғон тўқиган кимсадан ҳам золимроқ киши борми? Ҳолбуки, Аллоҳ золимларни ҳидоятга бошламас.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳга нисбатан ёлғон тўқиган кимсадан ҳам золимроқ киши борми?» ояти «Ифтироси Аллоҳга ёлғон тўқишгача етиб борган кимсадан кўра ўта зулмли ва ўта золим киши борми?» деган маънони англатади. Чунки улар ўзлари эга бўлган неъмат ва қадр-қимматга фақат Аллоҳнинг марҳамати билан эришганларини билардилар. Сўнг Аллоҳга куфр келтириб, Аллоҳни ва Унинг Расулини ёлғончига чиқаришди. Ёки оятнинг маъноси бундай бўлиши мумкин: «Аллоҳ шаънига ёлғон тўқиган кимсадан кўра золимроқ бирор киши йўқ». Бунга сабаб оятдаги «золимроқ киши борми?» жумласи сўроқ гапдир. Маълумки, Аллоҳ таоло ҳеч кимдан савол сўрамайди. Шундай экан, сўроқ шаклидаги ҳар бир жумланинг жавобига қаралади. Агар жавоб савол берувчи томондан берилган бўлса, ундан оламлар Парвардигори сўзининг маъноси тушунилади. Бу каби саволларга аслида бундай жавоб берилиши лозим: «Аллоҳ шаънига ёлғон тўқувчидан золимроқ ҳеч ким йўқ».
Аллоҳ таоло бандаларни Исломга даъват қилиши - барча нарсани ислом учун шай қилиб қўйишдир. Банда ўзига етган неъмат Аллоҳ таолодан эканини билса ва барча нарса Аллоҳ таоло учунлигини англаса, билатуриб, Аллоҳ таолога қандай ёлғон тўқийди. Агар билатуриб бунга қўл урса, Аллоҳ таолога туҳмат қилганида, ундан кўра золимроқ кимса бўлмайди. Тавфиқ Аллохдандир!

8. Улар Аллоҳнинг нурини оғизлари билан ўчирмоқчи бўлурлар. Аллоҳ эса, гарчи ғайридинлар ёқтирмаса-да, Ўз нурини тугал қилувчидир.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳнинг нурини» ояти «Аллоҳнинг динини» ёки «Аллоҳ таолонинг Китобини» ёки «Аллоҳнинг пайғамбарларини» деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг «оғизлари билан» ояти «Уларда ҳеч қандай ҳужжат йўқдир. «Бу сеҳрдан ўзга нарса эмас» дейишдан бошқа бу нурни ўчирадиган ҳеч қандай нарсалари йўқдир» деган маънони билдиради.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳ эса... Ўз нурини тугал қилувчидир» оятининг бир неча маънолари бор. Биринчиси, ҳужжат ва далиллар билан тугал қилувчидир. Иккинчиси, аҳлига нусрат ва ғалаба ато этиш билан тугал қилувчидир. Учинчиси. ҳамма жойда уни зоҳир қилиш орқали тугал қилувчидир.
Агар бу «нусрат ва ғалаба ато этиш билан тугал қилиш» маъносида бўлса, ҳақиқатда (ўша маккалик) мушриклар хавфда, мусулмонлар омонда бўлганлар. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деган:
«То Аллоҳнинг ваъдаси келгунича (яъни Макка фатҳ килингунича), куфрдаги кимсаларга ўзларининг қилмишлари сабабли турли балолар етар ёки уларнинг диёрларига якин жойларга (офат) тушар» (Раъд сураси, 31-оят).
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам бу ҳақда шундай деганлар: «Менга икки ойлик масофадан (душманлар қалбига) қурқув солиб қўйиш ила нусрат ато этилди» (Имом Табароний ва Байҳақий ривояти).
Агар «ҳужжат ва далиллар билан тугал қилиш» маъносида бўлса, мушриклар ҳақиқатдан ҳам айнан Қуръони карим (ояти) каби (ҳужжат) келтириш у ёкда турсин, унга ўхшашини келтиришдан ҳам ожиз қолганлар. Бу эса Аллоҳ таоло Ўз нурини нусрат, ғалаба, далил ва ҳужжатлар билан тугал қилганига далил бўлади.
Агар ундан «нусрат ва ғалаба ато этиш билан тугал қилиш» маъноси ирода қилинса, «Исо алайҳиссалом ер юзига тушганида, унда Исломдан бошқа дин қолмайди», деган ривоятга кўра, исломнинг ғолиб бўлиши умид қилинади(Байҳақий. Ас-Сунан ал-кубро. 9/303-304; Тафсири Қуртубий. 18/86.).
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ эса... Ўз нурини тугал қилувчидир» оятидан «аввал унда хиралик бўлиб, сўнгра нурли қилинди», деган маъно тушунилмайди. Балки биз юқорида қайд қилган таъвил англанади. Чунончи, Аллоҳ таолонинг:
«Ана, энди бугун, динингизни камолига етказдим» ояти «У аввал нуқсонли бўлган ва Аллоҳ уни шариатлар билан мукаммал қилган», деган маънода тушунилмайди. Лекин бу оят ҳам юқоридаги оят каби, бир неча маънода талқин этилади. Яъни Аллоҳ таоло динни «Аллоҳ эса... Ўз нурини тугал қилувчидир» ояти ҳақида биз қайд этган маънолар билан намоён қилди. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...гарчи ғайридинлар ёқтирмаса-да...» ояти тафсирига келсак, Аллоҳ таоло Ўз (нурини) ғолиб қилиш зикрида «...гарчи мушриклар ёқтирмаса-да...» деган. Чунки мушриклар пайғамбарларга ва китобларга куфр келтирдилар. Ҳолбуки, улар Аллоҳнинг неъматлари эди. Шунинг учун Аллоҳ таоло улар борасида: «...гарчи кофирлар ёқтирмаса-да...» деди(«Куфр» сўзида неъматга нонкўрлик маъноси бўлгани учун Аллоҳ таоло «...гарчи кофирлар ёктирмаса-да...» деди.). Улар тавҳид борасида Аллоҳ таолога ширк келтирганлари учун Аллоҳ таоло улар ҳақида «...гарчи мушриклар ёқтирмаса-да...» деди. Валлоҳу аълам!
    
9. У зот, Ўз Расулини ҳидоят ва ҳақ дин билан барча динлардан устун қилиш учун юборган зотдир. Гарчи мушриклар ёқтирмасалар ҳам.
Аллоҳ азза ва жалланинг «У зот, Ўз Расулини ҳидоят ила... юборган Зотдир» ояти «унга эргашганларида, у сабабли ҳидоятланган бўлар эдилар», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «ҳақ дин билан» деган сўзи уч хил маънони англатади. Биринчиси, [ал-Ҳаққу] сўзи «Аллоҳ таоло»га нисбат берилади. Шунда оят: «Аллоҳнинг дини билан», деган маънони англатади. Иккинчиси, [ал-ҳаққу] сўзи «дин» сўзининг сифати бўлади. Шунда оят «Бошқа динлар орасида ҳак бўлган дин ила (юборган)», деган маънони англатади. Учинчи-си, «Ҳар кимга уни қабул қилиш ва унга бўйсуниш ҳак бўлади», маъносида бўлиши мумкин. Валлоҳу аълам!
Аллоҳтаолонинг «...барча динлардан устун қилиш учун...» ояти икки хил маънони ифодалайди: Биринчиси, Аллоҳ Ўз Расулини динда эҳтиёж сезиладиган ҳар қандай ҳодисага ғолиб қилади. Бунда воқеа ва ҳодиса юзасидан Расулуллоҳга келган нарсаларнинг барчаси илоҳий ваҳий ҳамда Аллоҳ таоло у зотга зоҳир қилган нарса эканлигининг баёни бор. Мазкур оят «ушбу динни ҳамма жойда ғолиб қилиш» маъносини англатиши ҳам мумкин.
Имом Мотуридий айтади: «Дин Аллоҳ таолога бўйсуниш ва таслим бўлдиларр. Унинг ҳақиқати эса, барча нарсани Аллохга топширишдир».
Аллоҳ азза ва жалланинг «...гарчи мушриклар ёқтирмаса-да...» ояти ҳақида Шайх раҳматуллоҳи алайҳ бундай деди: «Бу (ибора) гарчи мўътазилийлар ёқтирмаса-да» деган маънони тақозо қилади. Чунки (Аллоҳ таоло) Ўз нурини тугал қилиши хоҳ ҳужжат (далил)лар орқали бўлсин ёки нусрат ва ғалаба ила бўлсин ёхуд ҳамма жойга тарқатиши ила бўлсин, буларнинг барчаси бандаларнинг феъллари билан бўлади. Сўнгра, Аллох таоло буларни Ўзига нисбат берди. Демак, бундан бандаларнинг феълларида Аллоҳ таолонинг яратиши ва тадбири борлиги ҳамда бандаларнинг барча феъллари Аллоҳнинг махлуқи, Унинг тадбири ва хоҳишидан ташқарига чиқмаслиги собит бўлди. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!

10. Эй имон келтирганлар! Сизларни аламли азобдан қутқарадиган бир «тижорат»га далолат қилайинми?

11. (Уша «тижорат» шуки) Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига имон келтирурсиз ва Аллоҳ йўлида молларингиз ва жонларингиз билан жиҳод қилурсиз. Мана шу, агар билсангиз, ўзларингиз учун яхши (иш)дир.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Эй имон келтирганлар! Сизларни аламли азобдан қутқарадиган бир «тижорат»га далолат қилайинми? (Уша «тижорат» шуки) Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига имон келтирурсиз...» деган сўзи (тафсирига келсак), Аллоҳга имон У Зотнинг Ягона, Бир, Самад, Якка, туғмаган ва туғилмаган, ҳеч бир тенги йўқлигига имон келтириш, яна яратиш ҳам, амр этиш ҳам Унга тегишли, У барча ишга қодир, ҳеч нарса Уни ожиз қолдирмаслиги, барча нарсадан хабардор, ҳеч нарса Унга махфий эмаслиги, ҳикматли Зот бўлиб, фаровонлик ва танглик, зулмат ва нур, касаллик ва соғломликдан иборат турли яратган нарсалари ҳикматдан ташқари чиқмаслиги, васанийлар (дуалистлар) айтганига зид ўлароқ, зулмат, ёмонлик ва қабиҳ нарсаларни яратган ҳам нурни яратган Зотдан бошқаси эмас, деб имон келтириш, У Зотни Ўзидан бошқа ҳар бир нарсанинг - зулмат ва нурнинг, фаровонлик ва тангликнинг, беморлик ва соғломликнинг яратувчиси деб билишдир. Лекин мажусийларнинг «Аллоҳ таоло бир марта ғофил бўлиб қолган ва ундан шайтон пайдо бўлган», деганига ўхшаш маънода эмас, балки У Зот (ҳеч қачон) ҳеч нарсадан ғафлатда қолмайди, шунингдек, У Зотдан ҳеч нарса махфий эмас, деб билиш. Шунингдек, У Зот насронийлар айтганидек ҳам эмас, яъни махлуқотларга ўхшамайди. Насронийлар бу борада ҳаддан ошиб, Унга бола нисбатини берганлар. Ва яна У Зот қадарийлар: «У ёмонлик, касаллик ва оғриққа қодир эмас», деб айтганидек ҳам эмас. Мўътазилийларнинг У Зот ҳақида: «Бандаларнинг феълларида У Зотнинг яратиши ва тадбири йўқ», деган сўзлари ботилдир. Балки У Зотни барча нарсани билувчи, ҳар бир нарсага қодир, яратилиш маъноларидан иборат ҳар бир нарсадан олий, ҳар қандай офат, эҳтиёж ва айбдан пок деб билиш лозим. Бас, мана шулар бизнинг (эътиқодимиз)ча, Аллоҳ таолога имондир. Валлоҳу таъала аълам! Расулуллоҳга имон эса, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам олиб келган нарсани ҳақ ва рост деб имон келтиришдир.
Аллоҳ таолонинг «.. .ва Аллоҳ йўлида ...жиҳод қилурсиз» оятининг икки хил маъноси бор. Биринчиси, Аллоҳ таолонинг душманларига қарши жанг қилинглар, иккинчиси, Аллоҳ таолонинг тоатида ва чорлаган ибодатларида жидду жахд қилинглар, демакдир.
[ал-жиҳаду] - «жиҳод»нинг тўрт тури бор. (Биринчиси.) Аллоҳнинг душманларига қарши жанг қилиш ва тоатида махкам бўлиш билан У Зот учун жиҳод қилиш.
(Иккинчиси,) нафсга қарши жиҳод қилиш, яъни нафснинг лаззатга, шаҳватга ўчлигига ва ҳалокатга ташлашида унга тўсқинлик қилиб, ғолиб келишдир.
(Учинчиси,) ўзи билан одамлар ўртасида(ги муомалада) жиҳод қилиш, яъни улардан тама қилмаслик, уларга шафқатли. раҳмли бўлиш, улардан умид қилмаслик ва қўрқмасликдир.
(Тўртинчиси,) ўзи билан дунё ҳаёти ўртасида жиҳод қилиш. Бу эса дунёни охиратга ва тирикчиликка захира тўплайдиган (ғанимат) жой деб билиб, ундан охиратига зиён бўладиган нарсаларни олмаслигидир. Буларнинг барчасини Аллоҳ йўлидаги жиҳод деб аташ мумкин.
Ушбу оят учта масалани ўз ичига олади. Биринчиси, Аллоҳ таоло «Эй имон келтирганлар!» деган хитобидан кейин бандаларни қандай қилиб яна имонга буюради? Иккинчиси, Аллоҳ ва Унинг Расулига имон келтириб, Аллоҳ йўлида жиҳод қилмаса, қандай қилиб унга нажот умид қилиниши мумкин? Ахир ҳаммаси (бир-бирига) боғланган-ку! Учинчиси, Аллоҳ таолонинг «Сизларни аламли азобдан қутқарадиган...» деган сўзига асосан Аллоҳ ва Расулига имон келтириб, Аллоҳ йўлида жиҳод қилган киши гуноҳи кабира қилса, унга азоб (келиши)дан қандай қўрқилади?
Биринчи масаланинг жавоби шуки, ушбу оятдан мунофиқлар назарда тутилган бўлиши мумкин. Шунда Аллоҳ таолонинг «Эй имон келтирганлар!» деган сўзи «Эй зоҳирда имон келтирганлар! Сизларни аламли азобдан қутқарадиган бир «тижорат»га далолат қилайинми? Аллоҳ ва Унинг пайғамбарига имон келтирурсиз», яъни қалбларингиз ила тасдиқлайсиз. Бу аҳли китоб (яҳудий ва насроний)лар ҳақида бўлиши ҳам мумкин. Гўё Аллоҳ азза ва жалла бундай деган: «Эй олдинги китобларга имон келтирганлар, Аллоҳга, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ва ушбу китоб (Қуръон)га имон келтиринглар!» Бу (хитоб) кофирлар ҳақида ҳам шундайдир.
Аммо оят мўминлар ҳақида бўлса, имон келтирганидан сўнг, яна имонга амр этишда «унда собит туриш ёки имонда зиёдалик (файз, даража қозониш) ёхуд янгилаш» деган маънолар бўлиши мумкин. Чунки вақтларга нисбатан имоннинг учта номи бордир: зиёдалик, сабот ва янгилаш. Чунки Аллоҳ таоло «имон»ни Китобнинг бир ўрнида «зиёдалик» номи билан зикр қилган:
«Бас, имон келтирганларнинг имонини бу (сура) зиёда қилди ва улар шод-хуррам бўлдилар» (Тавба сураси, 124-оят)
Бошқа бир ўринда «сабот» номи билан келган:
«Аллоҳ имон келтирганларни дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам устувор Сўз (имон калимаси) билан собитқадам қилур» (Иброҳим сураси, 27-оят).
Ва яна бошқа ўринда «имон» исми билан зикр қилган:
«Эй имон келтирганлар! Аллоҳга имон келтиринглар!» (Нисо сураси, 136-оят).
Агар «имон» сўзи «зиёдалик» ва «сабот» маъносида бўлса, бу Аллоҳ таолонинг фазлидир. Сабаби «зиёдалик» ва «сабот» исмлари доимийликка далолат қилади. Имон келтириш феъли имон калимасини айтишлик билан тугалланади. Лекин Аллох таоло Ўз лутфи билан тугалланган нарсани доимий каби килиб қўйиши мумкин. Шунда, имон феъли ҳам «зиёдалик» ва «сабот» маъноларида бўлади. Валлоҳу аълам!
Сўнгра, «имон» сўзи вақтга нисбатан «янгиланиш» маъносида бўлиши ҳам мумкин. Чунки киши ҳар вақтда келаётган куфрдан қайтарилгандир. Агар у ўша вақтда имонли бўлса. куфрдан четланади. Натижада, имонида янгиланиш ҳукми содир бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «(Ўша «тижорат» шуки) Аллоҳ ва Унинг Пайғамбарига имон келтирурсиз ва Аллоҳ йўлида... жиход қилурсиз» оятидан эътиқод ирода қилинган бўлиши мумкин. Агар ундан эътиқод назарда тутилган бўлса ва банда буюрилгани-дек бу ишларга эътиқод қилса, аммо унга феъл ила вафо қилмаса (амал қилмаса), унинг нажоти умид қилинади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Мана шу, агар билсангиз, ўзларингиз учун яхши (иш)дир» оятининг маъноси шуки, мана шу. яъни сизларга буюрилган - Аллоҳ таолога, Расулига имон келтириш ва Унинг йўлида жиҳод қилиш ўз нафсу ҳаволарингизга эргашишингиздан яхшидир. «...агар билсангиз...», яъни агар сизлар аниқ билганингизда эди, бу сизлар учун яхши эканини англаган бўлардингиз. Ёки бу иборада «билган нарсаларингидан фойдаланганингизда эди, сизлар учун яхши бўлар эди» деган маъно ирода қилинган бўлиши ҳам мумкин.

12. (Агар шундай қилсангиз, Аллоҳ) Сизларнинг гуноҳларингизни мағфират қилур ҳамда сизларни остидан анҳорлар оқиб турадиган (жаннатдаги) боғларга ва абадийлик боғларидаги покиза масканларга киритур. Бу эса улкан ютуқдир.
Аллоҳ таолонинг «Сизларнинг гуноҳларингизни мағфират қилур» ояти «Аллоҳ ушбу «тижорат» туфайли сизларни мағфират қилади», деган маънони англатади. Аллоҳ таоло «...ҳамда сизларни остидан анҳорлар оқиб турадиган (жаннатдаги) боғларга ва абадийлик боғларидаги покиза масканларга киритур» деган ояти билан тарк этиш буюрилган нарсалар эвазига бандаларни рағбатлантирган бўлиши мумкин. Яъни Аллоҳ таоло мўминларни жойларини тарк этиш, молларини инфоқ қилиш ва жонлари билан жиҳод қилишга буюрган. Сўнг, ушбу амалларни қилсалар, улардан кетган ҳар бир нарса ўрнига ундан яхшироғини ато этишининг хабарини берган. (Дунёдаги) масканлардан айрилиш эвазига уларга покиза масканлар беради, молларидан инфоқ қилганлари эвазига абадий неъмат билан сийлайди, ҳаётлари ва жонларини фоний қилганлари учун доимий ва боқий ҳаёт ато этади. Валлоҳу аълам! Аллоҳ азза ва жалланинг «Бу эса улкан ютуқдир» ояти «Ушбу доимий мукофот - улкан ютуқдир», деган маънони англатади.

13. Яна бошқа сизлар суядиган (бир неъматни ҳам берур-ки, у) Аллоҳ томонидан бўлажак ғалаба ва яқин фатҳдир. (Эй Муҳаммад!) Мўминларга хушхабар беринг!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Яна бошқа сизлар суядиган (бир неъматни ҳам берурки, у) Аллоҳ томонидан бўлажак ғалаба ва яқин фатҳдир» деган сўзи (тафсирига келсак), У Зот гўё бундай демоқда: «Аллоҳ таоло сизларни йўллаган «тижорат» билан зикр қилган савоб-мукофотни келажакда беради. Дунёнинг ўзида яна бошқа сизлар суядиган душманларингиз устидан Аллоҳнинг ғалабаси ва ўлкаларни фатҳ этишни ҳам беради. (Эй Муҳаммад), бу иккиси ҳақида мўминларга хушхабар беринг». Аллоҳ таоло буни улар воситасида албатта амалга оширади.

14. Эй имон келтирганлар! Аллоҳнинг ёрдамчилари бў-лингиз! Худди Исо ибн Марям ҳаворийларга: «Аллоҳга (яъни унинг динига даъват қилишимда) ким менинг ёрдамчиларим бўлур?» - деганидек. Ҳаворийлар айтдилар: «Биз Аллоҳнинг (динига) ёрдам берувчилармиз». Бас, Исроил авлодидан бир тоифа (Исога) имон келтирди ва бир тоифа кофир бўлди. Бас, Биз имон келтирган зотларга душманларига қарши мадад бердик, бас, улар ғолиб бўлдилар.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Эй имон келтирганлар! Аллоҳнинг ёрдамчилари бўлингиз!» деган ояти қуйидаги шубҳани пайдо қилади: «Аллоҳ таоло нега: «Аллоҳнинг ёрдамчилари бўлингиз!» дейди? Ахир У Зот бошқалардан ёрдам сўрайдиган даражада хавфдан қўрқадиган эмас-ку!» Лекин қалблардан бундай шубҳани кетказиш йўли шуки, бу маъно билан Аллох таолонинг қуйидаги оятидаги маъно бир хилдир:
«Ва Аллоҳга «қарзи ҳасана» берингиз!» (Муззаммил сураси, 20-оят)». Ушбу оятни юқорида қуйидагича изоҳладик: «Силаи раҳм қилиб, фақирларга хайру эҳсон қиладиган кишиларни Аллоҳ таоло Ўз фазлу карами билан худди Ўзига қарз бераётган кишилар даражасига кўтаради».
Худди шунингдек, Ислом динига ва Расулуллоҳга ёрдам берувчилар Аллоҳ таолога мадад берувчилардек талқин этилиши мумкин.
«Агар сизлар Аллоҳга ёрдам берсангиз, У ҳам сизларга ёрдам берур» (Муҳаммад сураси, 7-оят). Бу оят «Аллоҳнинг динига ёрдам берсангизлар, Аллоҳ ҳам сизларга ёрдам беради» ёки «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ёки ҳаққа ёрдам берсангизлар, У Зот ҳам сизларга ёрдам беради», деган маъноларда тушунилади. Бу маънолардан қайси бири тўғрилигини яна Аллоҳ таоло билади. Буларнинг барчасидан қуйидаги маъно ирода қилинган бўлиши мумкин: «Динингизга мадад бўладиган амалларни Аллоҳ таоло ва Унинг розилиги учун қилинглар». Шунингдек, Аллоҳ таолонинг «Ва Аллоҳга қарз берингиз...» мазмунли ояти «Буларнинг барчасини Аллоҳ ва Унинг розилиги учун қилинглар», деган маънони англатади.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Худди Исо ибн Марям ҳаворийларга... деганидек» сўзига мувофиқ келиши учун ушбу оятнинг аввалида ёки охирида бир сўз яширилган бўлиши керак. Шунда оятнинг аввалида Аллоҳ таоло гўё бундай деётган бўлади: «Эй Муҳаммад! Имон келтирганларга: «Худди Исо ибн Марям ҳаворийларга: «Аллоҳга (яъни Унинг динига даъват қилишимда) ким менинг ёрдамчиларим бўлур?» - деганидек Аллоҳга ёрдамчи бўлинглар», деб айтинг». Ёки унинг маъноси ва яширилган сўзи «қабул қилиш» маъносида бўлади. Яъни «Аллоҳ ва Расулига ижобат қилинглар ва худди Исо қавми «Биз Аллоҳнинг (динига) ёрдам берувчилармиз» деганларидек, сизлар ҳам Аллоҳнинг ёрдамчилари бўлинглар».
«Ҳаворийлар» деб динларини шубҳадан асраб, тозалайдиган зотларга айтилади(«Бир нарсани оқлаб, уни айлантирса дейилади... Ҳаворийлар Исо алайҳиссаломнинг ёрдамчиларидир. Уларнинг бир ривоятда қассор (кийимни оққа бўёвчилар) бўлгани, бошқа ривоятда овчилар бўлгани айтилган. Баъзи уламолар: «Ҳаворийлар деб номланишига сабаб шуки, улар одамларнинг нафсларини дин ва илмга чақиришлари ила поклар эдилар. Бунга Аллоҳ таолонинг ушбу сўзи ишора қилади:
«Эй (Пайғамбарнинг) хонадон ахди! Аллоҳ сизлардан гуноҳни кетказишни ва сизларни обдан поклашни истайди, холос» (Аҳзоб сураси, 33-оят)», деганлар. Улар тамсил ва ташбеҳга кўра «қассорлар (кийим оқловчилар)» дейилган Бундан омма орасидаги одатий меҳнатга оид ҳақиқатлар маърифати билан хосланмагани тасаввур қилинади. Улар одамларнинг нафсларини ҳайратдан овлаб. ҳақ томон бошқариб борганлари туфайли «сайёдлар (овчилар)» ҳам дейилган (Роғиб. Ал-Муфрадот.). Улар Исо алайҳиссалом қавмининг энг яхши ва хос кишилари ҳисобланадилар. Чунки (Исо алайҳис-салом) уларни ўз динига чақирганида, дарҳол у зотга ижобат қилиб, имон келтирганлар, динларини барча шубҳа, офат ва айбдан пок сақлаганлар.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Бас, Исроил авлодидан бир тоифа (Исога) имон келтирди ва бир тоифа кофир бўлди» ояти қуйидаги маънони англатаётган бўлиши мумкин: «Исо алай-ҳиссалом ҳаётлик чоғида ҳаворийлар у зотга эргашадилар ва шундан кейин қавмини динга чорлайди. Шунда улардан бир тоифаси имонга келиб, бир тоифаси динсиз ҳолида қолади».
«Бас, Биз имон келтирган зотларга мадад бердик». Яъни кофирларга қарши далил ва ҳужжатлар ила уларни қўллаб-қувватладик. «Бас, улар ғолиб бўлдилар», яъни ҳужжат ва далиллар билан душманлари устидан ғолиб бўлдилар.
Бу ҳолат Исо алайҳиссалом вафотидан сўнг унинг моҳияти борасида ихтилоф қилган вақтларида юз берган бўлиши мумкин. Улардан кимдир: «У (Исо) Аллоҳдир», яна бошқалар: «У Аллоҳнинг ўғлидир», деди. Натижада, бу сўзлар билан бир тоифа кофир бўлиб, бошқа тоифа имон келтирди. «Бас, Биз имон келтирган зотларга душманларига қарши мадад бердик». Яъни улар ўртасида уруш бўлган вақтда уларга мадад берилди ва улар зафар қозондилар. Тўғрисини Аллоҳ билади, қайтиш ва охират Унгадир!

(Мадинада нозил бўлган, 11 оятдан иборат.)
Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

1. Осмонлардаги ва Ердаги (бор) нарса (мутлақ) Подшоҳ, (нуқсонлардан) Пок, Қудратли ва Ҳикматли Аллоҳга тасбеҳ айтур.
Аллоҳ таоло оятда [юсаббиҳуллоҳа] - «Аллоҳга тасбеҳ айтади» демай, [юсаббиҳу лиллаҳи] - «Аллоҳ учун тасбеҳ айтади» тарзида, (исмни қаратқич келишигида бў-лишини талаб қилувчи [лам] ҳарфи билан) зикр қилди. Лекин одамлар орасида [юсаббиҳу] феъли одатда [лам] ҳарфисиз ишлатилади, масалан, [субҳаналлоҳи] - «Аллоҳ таоло покдир» ва [субҳана раббиял азийм] - «Буюк Раббим покдир» каби.
Инсонларнинг сўзлашув тилидаги одатига кўра, мазкур жумла: [Юсаббиҳуллоҳа маа фис самавоти ва маа фил арди] деб ўқилиши керак эди. [юсаббиҳу] калимаси [лам] предлоги билан ҳам, усиз ҳам қўлланиши мумкин. Худди [шакароҳу] ва [шакаро лаҳу] - «У Зотга шукр қилди» ҳамда [насоҳаҳу] ва [насоҳа лаҳу] - «Унга насиҳат қилди» сўзлари каби.
Тасбеҳнинг уч хил кўриниши бор: биринчиси, хилқат тасбеҳи. Сиз агар ҳар бир нарсага ишора қилиб, алоҳида эътибор билан назар солсангиз, унинг жавҳари ҳамда хилқати сизни Аллоҳ таолонинг ваҳдонияти, Унинг (бошқа нарсаларга) ўхшашликдан олийлиги, барча айбу нуқсонлардан пок эканлигини англаш сари бошлайди. Мана шу барча нарсанинг У Зотга тасбеҳидир.
Иккинчиси, маърифат тасбеҳи. У Аллоҳ таоло Ўз лутфи билан ҳар бир нарсада Уни таниб, (айбу нуқсонлардан) поклаши учун маърифат ҳақиқатини яратиши шаклида бўлади. Гарчи бунга бизнинг ақлимиз етмаса ҳам. Эътибор берсангиз, айнн шу маъно қуйидаги оятда ўз исботини топган:
«Мавжуд бўлган барча нарса ҳамд билан Унга тасбех антур. Лекин сизлар уларнинг тасбеҳларини англамай -(Исро сураси, 44-оят).
Лекин бу бизнинг (қарашимиз)ча, унда ҳаёт (тириклик)нин: ўзига хос бир турини пайдо қилиш билан бўлади. Зеро, маърифат тирикликсиз юзага чиқмайди.
Учинчиси, зарурат ва талқин тасбеҳи. Унинг кўриниши шуки, Аллоҳ таоло тасбеҳни маърифат ҳақиқатисиз ўша жавҳарда жорий қилиб қўяди. Худди У Зот Узининг оят-аломатларини маърифат ҳақиқати бўлмаса-да, Мусо алайҳиссаломнинг асо (ҳасса)сида намоён қилгани ёки кемани сув юзасида суздириб қўйгани каби. Бу ҳам барча нарсанинг тасбеҳидир. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг слш) [ал-Малик] - (мутлақ) Подшоҳ» деган сўзи подшоҳларнинг ўзлари ва мулкларининг ҳам эгаси бўлган Подшоҳ ёки ҳақиқатда мулк (ва подшоҳлик) Уники бўлган Зот деган маънони билдиради. Аллоҳ азза ва жалланинг [ал-Қуддус] - «(нуқсонлардан) Пок» деган сўзининг икки хил таъвили бор. Биринчиси, ҳар қандай айб, офат ва ҳожат (эҳтиёж)дан пок Зот. Ёки булардан бошқасининг эҳтимолидан ҳам пок бўлган Зот. Иккинчиси, Муборак, яъни ҳар қандай барака ва яхшиликка У ила эришиладиган Зот маъносида. «Муборак» сўзида айблардан поклик ҳамда барака маънолари жамланиши мумкин. Чунки сиз У Зотни ҳар қандай айбдан пок деб сифатласангиз, Унга барча хайр-баракани нисбат берган бўласиз. Худди ҳадисда: «Субҳаналлоҳ» мезоннинг ярмини, «Алҳамдулиллаҳ» эса барчасини тўлдиради»(Имом Аҳмад ривояти.), дея ривоят қилинганидек. Бизнинг наздимизда у иккисининг маъноси бундай, «Субҳаналлоҳ» У Зотнинг айблардан поклигига хос бўлса, «Алҳамдулиллаҳ» айблардан поклаб зикр этиш ва барча неъматлар У Зотга тегишли эканини ифодалайди. Агар унда ҳар иккала маъно мужассам бўлса, у билан мезон тўлиши жоиздир. «Субҳаналлоҳ» У Зотни айблардан пок деб танишга хосланиб, шунинг ўзи билангина чегаралангани учун мезон (тарози)нинг ярмини банд қилган. Валлоҳу аълам! Шунингдек, бу фарқ Аллоҳ таолонинг ушбу сўзида ҳам бор:
«Эй қавмим! Муқаддас ер (Байтул-Мақдис)га кирингиз» (Моида сураси, 21-оят).
Аллоҳ азза ва жалланинг    [ал-Азиз, ал-Ҳаким] - «Қудратли ва Ҳикматли» деган сўзи «ғолиб ва ҳукмини ўтказувчи, ҳеч нарса уни ожиз қолдирмайдиган Зот» маъносини билдиради. Ёки [ал-Азиз] сўзи «хор»нинг зидди бўлиши мумкин. «Хор» сўзи ҳар қандай фақирлик, муҳтожлик ва заифликни ўз ичига олади. Демак, [ал-Азиз] унинг зидди ва муқобили экан, ҳар қандай шараф, икром, бойлик-беҳожатлик ва кувватни қамраб олиши керак бўлади. Тавфиқ Аллоҳдандир!
[ал-Ҳаким] сўзига келсак, уламолар бу сифат ҳакида: «Ҳар бир нарсани ўз ўрнига қўювчи», деганлар. Аллоҳ таоло ҳар бир нарсани жой-жойига қўяди. Чунки Унинг Узи ўша жойларни нарсаларнинг ўринлари қилиб белгилаган. Бошқалар ҳам нарсаларни Аллоҳ таоло белгилаган (ҳақиқий) ўрнига қўйса. ҳаким - ҳикмат эгаси дейилади. Ёки [ал-Ҳаким] тадбирда хато қилмайдиган, маъносини билдиради. Шунингдек, бу сўз барча нарсани тўғри, хатосиз амалга оширувчи маъносини ҳам англатади. Валлоҳу аълам!

2. У (Аллоҳ) омилар (саводсиз кишилар) орасига ўзларидан бўлган, уларга (Унинг) оятларини тиловат қиладиган. уларни (ширк ва жаҳолатдан) поклайдиган ҳамда уларга Китоб (Қуръон) ва Ҳикмат (ҳадис)ни ўргатадиган (бир) пайгамбарни (Муҳаммадни) юборган Зотдир. Ҳақиқатан, (улар пайғамбар келишидан) илгари аниқ залолатда эдилар.
Аҳли китоблар ушбу оятни бизга қарши гўё бир ҳужжат килиб, Аллоҳ таоло Муҳаммад (алайҳиссалом)ни уммий-саводсиз (араб)ларнинг ўзларигагина пайғамбар этиб юборган, дейдилар. Улар оятни пайғамбар юборилиши билан фақат саводсиз(араб)лар хосланган, бу эса (даъват) бошқаларга тегишли эмаслигини тақозо этади, деб тушунганлар.
Лекин биз айтамизки, оят унинг зоҳирида зикр қилинганлардан бошқа маъноларни ўз ичига олмайди, деб тушунилмаслик лозим. Балки ундан бошқаларни истисно қилмасдан, зоҳири тушунилади. Хослаб тилга олиш (бошқаларни) инкор этишни билдирмайди. Чунки (бир нарсани) айнан зикр этиш ундан бошқасини рад этиш деб талқин қилинса, бу нотўғри ва ножоиз нарсаларга олиб боради. Аллоҳ таолонинг ушбу сўзига эътибор беринг:
«Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва ўнг қўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз» (Анкабут сураси, 48-оят).
Бу оятдан у зот алайҳиссалом ўнг қўллари билан эмас, чап қўллари билан ёзганлари тушунилмайди. Ёки Аллоҳ азза ва жалланинг «...тиловат қилувчи эмас эдингиз...» деган сўзидан ўзлари тиловат қилмас, балки у зотга кимдир тиловат қиларди, деган маъно тушунилмайди.
Лекин буларнинг барчасининг маъноси шуки - валлоҳу аълам - Аллоҳ таоло Узининг ўқиш-ёзишни билмайдиган Пайғамбарини на ҳикмат ва на унинг нималигини билмайдиган саводсиз қавмига юборди. Буни у зот рисолатининг белгиси ва нубувватининг ҳужжати қилди. Чунки ёзишни билмайдиган, китоб ўқий олмайдиган саводи йўқ инсоннинг аҳли китобларнинг китобларига мувофиқ келувчи Китобни олиб келишининг ўзиёқ у зот алайҳиссаломнинг буларни ваҳий орқали билганларига, ўзлари тўқиб чиқармаганларига далил бўлади. Валлоҳу аълам!
У зотнинг бутун инсониятга пайғамбар қилиб юборилганига Аллоҳ таолонинг ушбу сўзи далилдир:
«...барча одамларга хушхабар берувчи ва огоҳлантирувчи бўлган ҳолингизда (пайғамбар қилиб) юбордик...» (Сабаъ сураси, 28-оят).
Яна у зот ўзларининг ҳадисларида: «Мен қизил ва қора(лар)га пайгамбар этиб юборилдим»(Имом Аҳмад ва Муслим ривояти.), деганлар. Яъни жинлар ва инсонларга юборилдим, деган маънода. Аллоҳ таолога итоат ва ибодат қилиши учун бир тоифага юборилган эканлар, у зотдан сўнг бошқа пайғамбар келмаслиги, у зотнинг ўша тоифадан бошқаларига ҳам юборилганларига далил бўлади. Чунки пайғамбари бўлмаса, бошқа тоифа ҳам буйруқ ва қайтариқларни, Раҳмонга тоатни билиш борасида худди пайғамбар юборилган тоифа каби зарурат сезади. Бу эса у зот алайҳиссаломнинг жамики башариятга юборилган Пайғамбар эканларига далолат қилади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...ўзларидан бўлган (бир) Пайғамбарни (Муҳаммадни) юборган...» деган сўзи маъноси шуки, Аллоҳ таоло у зот (соллаллоҳу алайҳи васаллам)ни саводсиз, Аллоҳга ибодат қилишни ҳам, китоб ўқишни ҳам билмайдиган, балки одатлари бут-санамларга сиғиниш бўлган қавмга пайғамбар қилиб юборди.[ал-уммиййуна] -«саводсизлар» сўзининг таъвилида: «Улар китобларга имон келтирмаган одамлар», дейилган. Аллоҳ таолонинг ушбу сўзидаги каби:
«Сўнгра, аҳли китоблар ва (китоб берилмаган) саводснз (мушрик араб)лардан: «Исломга кирдингизми?» - деб сўранг» (Оли Имрон сураси, 20-оят). Гўё Аллоҳ таоло: «У (Муҳаммад алайҳиссалом) китобларга имон келтирмаган қавмга юборилган», дегандек. Лекин аслида бундай эмас. Чунки Аллоҳ таоло Набийси (алайҳиссалом)ни ушбу сўзи ила «уммий» - ўқиш ва ёзишни ўрганмаган(«Уммий» сўзининг ўзбек тилидаги сўзма-сўз таржимаси «саводсиз» маъносини англатса-да, халқимиз орасида аксар ҳолатларда мазкур сўз камситиш ва ҳақорат маъносида қўлланади. Шу эътибордан «уммий» сўзи Пайғамбаримиз алайҳиссаломга «ўқиш ва ёзишни ўрганмаган» тарзида нисбат берилмокда.) деган:
«Уммий элчига - исми ўзларидаги Таврот ва Инжилда ёзилган пайгамбарга (Муҳаммадга)...» (Аъроф сураси, 157-оят). У (араб)ларни «уммийлар» деб номлашининг сабаби шуки, улар ёппасига китоб ўқишни ва ёзишни билмаганлар. Уқиш-ёзишни биладиганлари жуда оз бўлган. Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам «уммий» - «ўқиш ва ёзишни ўрганмаган» деб аталганлар. Зеро, у зот ёзишни, китоб ўқишни ўрганмаган эдилар. Аллоҳ таоло айтади:
«Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва ўнг қўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз» (Анкабут сураси, 48-оят).
Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ой мана шундай, мана шундай»(Имом Муслим ривояти.) деб бармоқлари билан ишора қилганлар. У зот алайҳиссалом: «Биз уисобни, ёзишни билмайдиган саводсиз умматмиз»(Имом Аҳмад ва Бухорий ривояти.), деганлар. Зажжож айтади: «Уммий деб ўқиш-ёзишни яхши билмайдиган, таълим олмаган ва онасидан туғилганида қандай бўлса, ўша ҳолатда қолган одамга айтилади. Онасидан туғилгандаги ҳолатига нисбат берилди. Чунки инсон ўқиш ва ёзишни таълим орқалигина ўзлаштиради. Онадан туғилгач ўз-ўзидан пайдо бўлиб қолмайди.
Саводсиз инсонга пайғамбарлик берилишидаги ҳикмат шуки, бу унинг пайғамбарлигини билиш сабаби, расуллигининг аломатидир. Натижада ўзидан тўқиб чиқармагани маълум бўлади. Зеро, Расулуллоҳ ёзиш, ўқишни билмас, таълим олиш учун бирор инсон ҳузурига борган эмасдилар. Кейин Аллоҳ таоло барча донишмандларни у зотнинг ҳикматига ва барча аҳли китобни назми ва тузилиши гўзал Китоби (Қуръони карим)ни билишга муҳтож қилди. У зот бу мақомга ваҳий ва пайғамбарлик орқали ноил бўлганларини одамлар билишлари учун ана шундай қилинган эди. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...уларга (Унинг) оятларини тиловат қиладиган...» деган иборасидаги «оятлар» сўзи «аломатлар» маъносини билдиради. Гўё Аллоҳ таоло: «У китобда рисолатини баён қилувчи ва нубувватини изҳор қилувчи аломатларни тиловат қилади», дегандек. Ёки «оятлар» ҳалол-ҳаром ва шунга ўхшаш маънода бўлиши мумкин. Ёки «оятлар» улар ила ҳақ намоён бўладиган ҳужжат-далиллар ҳам бўлиши жоиз. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...уларни (ширк ва жаҳолатдан) поклайдиган...» деган сўзини баъзи муфассирлар «уларни ислоҳ қиладиган», деб таъвил қилганлар. Яъни уларни пок ва тақводор бўлишга даъват этадиган Пайғамбарни юборди. Ёки «...уларни (ширк ва жаҳолатдан) поклайдиган...» ояти «уларни ширк нопоклиги, ёмон хулқлар, ёмон сўз ва ишлардан узок қиладиган» деган маънода бўлиши ҳам мумкин. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «...ҳамда уларга Китоб ва Ҳикмат (ҳадис)ни ўргатадиган...» деган сўзи борасида муфассирлар турли фикрлар билдирганлар. Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ: «Бу бир маънодаги иккита сўз. Китоб ва ҳикмат эса битта нарса». деган. Абу Бакр Асом эса: «Китоб тиловат қилинадиган оятлар. ҳикмат эса фарзлардир», деган. Баъзилар: «Ҳикмат суннатдир. чунки у зот алайҳиссалом уларга (Китобнинг) оятларини тиловат қилиб, суннатини эса ё Аллоҳ таолонинг лутфи, у зотга берган илҳоми ёки ваҳий ила ўргатар эдилар», деган. Айрим муфассирлар: «Ҳикмат амал қилинадиган тўғри сўздир», деган. Яна бошқалари: «Китоб лафзан тиловат қилинадиган оятлар.
ҳикмат эса унга жо қилинган маънолардир», деганлар. Қайси бири тўғри эканини Аллоҳ билгувчироқдир.
Аллоҳ таолонинг «Ҳақиқатан, (улар пайғамбар келишидан) илгари аниқ залолатда эдилар», деган сўзининг маъноси шуки, ҳақиқатан, улар Китоб ва ҳикматдан йироқ ва очиқ-ойдин залолатда эдилар. Чунки улар бутларга сиғинувчи мушриклар эди, уларда китоб йўқ эди. Ҳикматни ҳам билмас эдилар. Аллоҳ таолонинг «Ҳақиқатан, (улар пайғамбар келишидан) илгари аниқ залолатда эдилар», деган сўзи «Улар ширк келтирган ва бутларга сиғинган ҳолатда эдилар. Пайғамбар алайҳиссалом уларни Аллоҳнинг тавҳидига ва бутларга ибодат қилишни тарк этишга даъват қилдилар», деган маънода бўлиши мумкин.
Фақиҳ (раҳимаҳуллоҳ) Аллоҳ таолонинг «...ҳамда уларга Китоб (Қуръон) ва Ҳикмат (ҳадис)ни ўргатадиган...» деган сўзи ҳақида айтади: «Аллоҳ таолонинг уларни саводсиз, жоҳил ва эсипаст бўлганларидан сўнг тақводор, закий ва олим қилиб қўйиши у зот алайҳиссалом динининг ҳақлиги, бошқа динлардан устунлиги белгиси ва далилидир. Чунки бошқа дин вакиллари бундай эмасдилар. Бунда бошқаларнинг олим ва ҳикмат соҳиблари бўлишларига тарғиб бор. У Зотнинг «уларга ...ўргатадиган...» деган сўзи уларга илмни Аллоҳ таоло берган деган маънода. Чунки улар олдин жоҳил эдилар, сўнг олим бўлдилар, эсипаст эдилар, доно бўлдилар, нопок ва жирканч, бутпараст эдилар, сўнг уларни покиза инсонларга айлантирди. Бу эса Аллоҳ таолонинг лутф-марҳаматидандир.
Ушбу феълларнинг Аллоҳ таолога нисбат берилиши ҳақиқатан пайдо қилиш маъносида. Пайғамбар алайҳиссаломга нисбат берилиши эса у зот сабабчи бўлганликлари эътиборидандир. Буни шундай тушуниш керак, яъни Аллоҳ таоло бировга илм берса, у олим бўлмаслиги мумкин эмас. Чунки Унинг илм бериши Узи хоҳлаган ўринда илмни яратишидир. У хоҳлаган ва яратган нарса амалга ошмаслигининг имкони йўқ. Аммо Пайғамбар алайҳиссалом инсонга таълим берса, у ўрганмаслиги мумкин. Чунки у зотнинг ўргатишлари (сабаблардан бир) сабаб билан бўлади. Чунки у зотда яратиш ва вужудга келтириш имкони йўқ. Демак, алоқадорлик сабаб жиҳатдан экани собит бўлди. Тавфиқ Аллохдандир!

3. (Аллоҳ уни) яна улардан бошқаларга - уларга етиша олмаганларга (дунёга кейин келадиган инсонларга) ҳам (юборди). У Азиз (қудратли) ва Ҳаким (ҳикматли)дир.
[ахорийна] жар (қаратқич келишиги) маъносида бўлса, у Аллоҳ таолонинг:
«У (Аллоҳ) омилар (саводсиз кишилар) орасига ўзларидан бўлган (бир) пайгамбарни (Муҳаммадни) юборган Зотдир» деган сўзининг тугалловчи давоми бўлади. «(Аллоҳ уни) яна улардан бошқаларга - уларга етиша олмаганларга (дунёга кейин келадиган инсонларга) ҳам (юборди)». Бунда Набий алайҳиссалом рисолатлари охирзамонга қадар давом этишини маълум қилиш бор. Агар унинг маъноси насб (тушум келишиги)да бўлса, «...ҳамда уларга Китоб (Қуръон) ва Ҳикмат (ҳадис)ни ўргатадиган...» деган сўзига боғланган ҳолда, унинг давоми бўлади. Бунда кейингилар орасидан ҳам аввалгиларда бўлганидек, уламолар, тақводорлар ва ҳукамолар чиқиши ҳақида хушхабар берилган. Муфассирларнинг баъзилари: «Бу мунофиқлар ҳақида бўлиши ҳам мумкин», деганлар. Бунда унинг маъноси шундай бўлади: «У Зот саводсизларга бир пайғамбар юборди. Улар зоҳиран ва ботинан ҳақиқий мўмин бўлиб, уламолар. ҳукамоларга айланишади. Ана ўша саводсизлардан бошқалар эса зоҳиран имон келтириб, ботинан уларга қўшилганлари йўқ (имон келтирмадилар)». Биринчи таъвил тўғрироқ ва ҳақиқатга яқинроқ.
Аллоҳ таолонинг [ва ҳувал Азиз] - «У Азиз (қудратли)» деган сўзи ҳар бир инсонда Узига нисбатан хорлик ва мухтожлик белгисини яратган, маъносидадир. [Ал-Ҳакийм] - «Ҳаким (ҳикматли)дир» сўзи эса ҳар бир иши ва буйруғи ҳикматдан иборат. Уларга нима амр қилган бўлса, ҳикмат билан амр қилган, деган маънода. Ёки тадбирида ҳикматли, деган маънода. Яъни ҳар бир яратган нарсасида Узининг ваҳдонияти ва уни бошқаришига далолат қилувчи аломатни жо қилган. Ёки ҳар бир нарсани такдир қилишда ҳикматлидир, деган маънодадир. Зеро, бир-бирига муқобил нарсалар - нур ва зулмат, тун ва кунни яратди. У ҳар бир нарсани ўз ўрнига қўйди. Зулматни нур, нурни зулмат билан, тунни кун, кунни эса тун билан аралаштириб, бирининг ўрнига бошқасини алмаштириб қўймади.

4. Бу Аллоҳнинг фазлидирки, уни Ўзи хоҳлаган кишиларга берур. Аллоҳ улуғ фазл соҳибидир.
Оятдаги «фазл» сўзидан мурод нубувват ва рисолатдир. «...уни Ўзи хоҳлаган кишиларга берур». Яъни инсонлардан нубувват ва рисолатга муносибини яратади. Ёки «Бу Аллоҳнинг фазлидир», яъни Китоб ва ҳикматни ўргатиш фазилатини Аллоҳ хоҳлаган бандасига беради.
Бу (оят)да мўътазилийларнинг гапи ёлғон эканига далил бор. Чунки улар: «Аллоҳ таоло ҳеч кимга Ўз фазлидан бирор нарса бермайди, балки бу Унинг зиммасидаги мажбурият», дейдилар. Агар бу Аллоҳ таоло бажариши лозим бўлган мажбурият бўлса, ўз мажбуриятини бажарган «фазл» сифати билан сифатланмайди. Аллоҳ таоло эса Ўзини «фазл» сифати билан сифатлади. Бу билан мўътазилийларнинг ёлғони собит бўлади. Тавфиқ Аллохдандир!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳ улуғ фазл соҳибидир», деган сўзи дунёда буюк фазл соҳибидир, деган маънодадир. Чунки уларга Китоб ва ҳикмат бериб, лутф-марҳамат кўрсатди. Бундан олдин улар жоҳил эдилар. Ёки Аллоҳ таоло уларга Ўз фазли билан амалларининг мукофоти ўлароқ жаннатни ато этгани учун бу (фазл) охиратда бўлиши ҳам мумкин. [ал-ъазийму] сўзи доимий ва боқий маъносини билдиради. Валлоҳу аълам!

5. Таврот юклатилган (берилган), сўнгра уни кўтармаган (унга амал қилмаган) кимсаларнинг мисоли худди китобларни ортиб кетаётган эшакка ўхшайди. Аллоҳнинг оятларини инкор этган кишиларнинг мисоли нақадар ёмондир. Аллоҳ золимлар қавмини ҳидоят этмас.
Аллоҳ азза ва жалланинг «Таврот юклатилган (берилган), сўнгра уни кўтармаган (унга амал қилмаган) кимсаларнинг мисоли...» деган сўзининг бир неча таъвили бор. Биринчиси, бу амалга нисбатан бўлиши мумкин. Яъни уларга Таврот (ҳукмлари)га амал қилиш юклатилган (буюрилган), аммо улар унга амал қилмаганлар.
Иккинчиси, «...сўнгра уни кўтармаган...», яъни қандай бўлса худди шундай етказиш буюрилган кишиларга (омонатдорлик билан) етказмадилар. Чунки улар ўзгартирдилар, алмаштирдилар.
Унинг таъвили яна шундай бўлиши ҳам мумкин - валлоҳу аълам - улар Тавротни ёлғонга чиқариб, ундан бош тортиб, инкор қилдилар, ундан манфаат олмадилар. Демак, уларнинг мисоли китоблар юкланган, уларнинг қадрини, аҳамиятини билмайдиган эшакка ўхшайди. Улар, худди Аллоҳ таоло айтганидек «...мисоли худди китобларни ортиб кетаётган эшакка ўхшайди». Чунки улар Тавротни билсалар-да, уни ҳақикий улуғламай, ундаги (ҳукмлар)ни ёлғонга чиқарган вақтларида гўёки унинг қадрини ҳам, муҳимлигини ҳам билмагандек бўлдилар. Шу тариқа улар бир талай китобларни устига ортиб олган, аммо уларнинг қадри ва шарафини билмаган эшакка ўхшаб қолдилар. Бу таъвил (ҳақиқатга) яқинроқдир. Чунки ушбу оят давомида Аллоҳ таоло шундай деган:
«Аллоҳнинг оятларини инкор этган кишиларнинг мисоли нақадар ёмондир». Демак, биринчисининг маъноси ёлғонга чиқариш экани собит бўлди. Валлоҳу аълам!
Маълумки, ёлғонга чиқариш ва ўзгартириш уларнинг катталари, бошлиқларининг ишидир. Аллоҳ таоло ёлғонга чиқариб, оятларнинг қадрига етмаганларини хабар берди. Уларнинг мақсадлари ўзларига эргашганларни қайтариш эди. Шунингдек, У Зот уларнинг пешволари эргашишга ҳақли эмаслигини баён қилмоқда. Бунда Аллоҳнинг Китоби ва ундаги ҳукмларни енгил санашдан мусулмонларни қайтариш бор. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳнинг оятларини инкор этган кишиларнинг мисоли нақадар ёмондир», деган сўзининг икки хил маъноси бор. Биринчиси, ёлғончиликда Аллоҳ таолога нисбатан ёлғон тўқиш даражасига етган кимсаларнинг сифати қандай ҳам ёмондир. Чунки ёлғончи одам (оддий) бандалар орасида ёмон дея сифатланади. Қачонки, унинг ёлғончилиги Аллоҳ таолога нисбатан ҳам ёлғон тўқиш даражасигача борса, ёмонликнинг энг юқори чўққисига чиққани маълум бўлади. Гўёки У Зот: «Аллоҳ таолога нисбатан ёлғон тўқиганларнинг сифати ёмонлик ва қабиҳликнинг энг чўққисидадир», демоқда. «Аллоҳнинг оятларини инкор этган кишиларнинг мисоли нақадар ёмондир». Чунки Аллоҳ таоло мушрикларга нисбатан барча хунук ва қабиҳ ўхшатишларни, мўминларга эса барча гўзал ва яхши ўхшатишларни мисол қилиб зикр этди. [ал-масал] - «ўхшатиш»дир. Аллоҳ таоло оятларини ёлғонга чиқарувчиларга хунук ўхшатиш берган.
Ушбу оятда хунук ва гўзал, ёмон ва яхши, барчасини Аллоҳ таоло яратганига далил бор. Чунки У Зот «Аллоҳнинг оятларини инкор этган кишиларнинг мисоли нақадар ёмондир», деди. Уларни ўхшатган ўша мисол ҳам Аллоҳ яратган нарса бўлиб, уни «нақадар ёмон», деб атади. Демак, Аллоҳ таоло хунук ва гўзал, ёмон ва яхши - барчасини яратгани собит бўлди. Мўътазилийлар наздида Аллоҳ таоло фақат яхши нарсани яратади. Оят уларга қарши ҳужжатдир.
Аллоҳ таолонинг: «Аллоҳ золимлар қавмини ҳидоят этмас», деган сўзининг икки хил таъвили бор. Биринчиси, зулм ва фосиқликни ихтиёр этган вақтларида золим қавмни ҳидоятга бошламайди. Ёки оятларга зулм қилиб, уларга нисбатан ўзларини катта олганлари ва қайсарликлари боис уларни ҳидоят этмайди. У ана шундайларни ҳидоятга йўлламайди. Аммо билмасдан зулм ёки фосиқлик қилган, сўнг тўғри йўлни ахтарганларни У ҳидоятга бошлайди ва тўғри йўлга йўллайди. Валлоҳу аълам!

6. «(Эй Муҳаммад!) Айтинг: «Эй яҳудий бўлганлар! Агар сизлар (бошқа) одамларни эмас, фақат ўзларингизни Аллоҳнинг дўстлари деб даъво қилсангиз - агар (шу даъволарингизда) ростгўй бўлсангиз - ўлимни орзу қилингизчи!»
Аллоҳ азза ва жалла бошқа бир оятда шундай деган:
«Айтинг (эй Муҳаммад!): «Агар Аллоҳ ҳузурида охират диёри (жаннат) бошқа одамларга эмас, фақат сизларга хос бўлса ва (бу даъволарингизда) ростгўй бўлсангиз, (унга эришиш учун тезроқ) ўлишни орзу қилингиз!»» (Бақара сураси, 94-оят)
Бу оятда ким Аллоҳнинг дўстларидан бўлса, Аллоҳ ҳузурида унга охират диёри хос экани, ким фақат охират диёрини истаса. демак, у Аллоҳнинг дўстларидан эканининг баёни бор. Буларнинг иккисига ҳам эришиш жоиздир. Валлоҳу аълам!
[ал-мубоҳала] - бир-бирини лаънатлашга чақириш. ўжарлик ва қайсарлик авжига чиққанда ҳужжатлашиш экани маълум. Уларга барча ҳужжатлар келтирилса ҳам, қабул қилмагач, Аллоҳ таоло мубоҳалага буюрган. Яҳудий ва насронийлар у зот билан мубоҳала қилмаганлар. Чунки уларнинг китобида бу мубоҳала ҳужжатлашишнинг энг охирги нуқтаси, кимки мубоҳала қилса (бир-бирини лаънатласа)-ю, ҳақ бўлмаса, унга азоб ва лаънат тушиши ҳақида хабар келган бўлиши мумкин. Шу сабабли улар мубоҳаладан бош тортишган. Араб мушрикларида эса мубоҳаланинг ҳукмини биладиган китоблар бўлмаган, шу сабабли улар мубоҳала қилганлар. Абу Жаҳлнинг: «Ё Аллоҳ! Ичимиздан Узингга севимли, энг меҳмоннавоз ва энг кўп силаи раҳм қилувчимизга ғалаба бер», дегани ривоят қилинган. Аллоҳ таоло Уз Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васалламга ғалаба ато этди. Абу Жаҳл мубоҳала қилди, чунки унда (бу ҳақда хабар берувчи) китоб йўқ эди. Яҳудий ва насронийларнинг эса китоблари бўлиб, мубоҳала ҳукмини билганлари учун ундан бош тортдилар. Валлоҳу аълам!

7. Қўллари (билан) қилиб қўйган ишлари (Тавротга хилоф қилмишлари) сабабли ҳеч қачон (ўлимни) орзу қила олмаслар. Аллоҳ золимларни билувчидир.
Ушбу оят Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рисолатларига далолат қилади. Чунки у зот алайҳиссалом буни ўзлари ичларидан тўқиб гапирганларида у (аҳли китоб) лар у зотнинг ёлғони фош бўлиши учун ўша заҳоти ўлимни орзу қилган бўлардилар. Аллоҳ таоло улар ўлимни ҳаргиз орзу қилмасликларини хабар бергач, чиндан ҳам уни орзу қилмаганларини билганлари у зотнинг айтганлари ваҳий эканлигини билдиради. Чунки улар буни билгандилар. Агар орзу қилсалар, ўлишлари аниқлигини билганлари учун ҳалокатдан қўрқиб, ўлимни орзу қилмадилар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Қўллари (билан) қилиб қўйган ишлари сабабли...», деган сўзи Таврот ва Инжилни ўзгартиришларидир. Чунки насронийларнинг:
«Биз Аллоҳнинг ўғиллари ва ҳабибларимиз» (Моида сураси, 18-оят) деган сўзлари Инжилда бўлмаган.
Яҳудийларнинг:
«Жаннатга фақат яҳудий бўлганлар киради» (Бақара сураси, 111-оят) деган сўзлари ҳам Тавротда бўлмаган.
Лекин улар (Таврот ва Инжилни) ўзгартириб, алмаштирдилар. Ушбу оятларни ўзгартириб, (бошқасига) алмаштирганлари, Муҳаммад алайҳиссаломнинг (Таврот ва Инжилда келган) сифатларини ўзгартирганлари сабабли ўлимни орзу қилмайдилар. Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ золимларни билувчидир», деган сўзи «Аллоҳ таоло зулм билан оятларни ўзгартириб, уларга беписандлик билан муносабатда бўлганларини ва ўжарликларини билувчидир», маъносини англатади.

8. «Айтинг: «Сизлар қочаётган ўлим, албатта, сиз-ларга йўлиқувчидир! Сўнгра сизлар яширин ва ошкора нарсаларни билувчи зотга (Аллоҳга) қайтарилурсиз. Бас, (У) сизларга қилиб ўтган амалларингизнинг хабарини берур»».
Аллоҳ азза ва жалланинг: «Айтинг: «Сизлар қочаётган ўлим, албатта, сизларга йўлиқувчидир!»» сўзи «Таврот ва Инжилни ўзгартирганингиз учун сизлар қочаётган ўлим, ундан ҳарчанд қочманг, барибир сизларга йўлиқиши муқаррардир». деган маънода. Бунда уларга «Қочаётган нарсангиздан қайтинг. яъни ўлимдан қочолмайсиз» деган эслатма бор.
Аллоҳ таолонинг: «Сўнгра сизлар яширин ва ошкора нарсаларни билувчи Зотга (Аллоҳга) қайтарилурсиз» сўзи «Сизлар Таврот ва Инжилдан халойиққа ошкор қилган нарсангизни ҳам.
одамлардан Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам сифатлари ва бошқа яширган нарсангизни ҳам билувчи Зотга қайтарилурсиз», деган маънода. Ёки Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ёлғонга чиқарганингизни ичингизда сақлаб, сир тутганингизни, заифларингиз ва издошларингизни эса у зотга эргашишдан очиқчасига қайтарганингизни билувчи Зотга қайтарилурсиз.
Аллоҳ таолонинг «Бас, (У) сизларга қилиб ўтган амалларингизнинг хабарини берур», деган сўзи «Қиёмат куни ўз китоб (номаи аъмол)ингизда қилган қилмишларингизни очиқ-ойдин ўқиб оласиз. Ёки қилган ишларингиз хабарини жазо ёки мукофот шаклида беради, яхшиликка яхшилик, ёмонликка ёмонлик бўлади, деган маънодадир. Ёрдам сўралувчи Зот Аллоҳдир!

9. Эй имон келтирганлар! Қачонки, жумъа кунидаги намозга (азон) чақирилса, дарҳол Аллоҳнинг зикри сари (имом хутбасини тинглаш учун) ҳаракатга тушингиз ва савдо-сотиқни тарк қилингиз! Агар биладиган бўлсангиз, мана шу (иш) ўзларингиз учун яхшидир.
Аллоҳ азза ва жалланинг: «Эй имон келтирганлар! Қачонки, жумъа кунидаги намозга (азон) чақирилса, дарҳол Аллоҳнинг зикри сари (имом хутбасини тинглаш учун) ҳаракатга тушингиз», деган сўзидаги «ҳаракатга тушиш»нинг икки хил маъноси бор. Биринчиси, сизларга буюрилган амал томон ҳаракат қилинг ва уни адо этиш учун боринг! Иккинчиси, юраётганда чаққонроқ ҳаракат қилинг ва тезлашинг. Чунки
[ас-саъй] сўзи юришга нисбатан ишлатилса, тез юриш маъносида, амалларга нисбатан қўлланилса, амалга ошириш учун интилиш ва шошилиш маъносида бўлади. Агар оятда унинг юришга нисбатан маъноси назарда тутилган бўлса, огоҳлантириш ва тезлаштириш маъносини ифодалайди. Аллоҳ таолонинг: «...ва савдо-сотиқни тарк қилингиз!», деган сўзига эътибор беринг. Қандай қилиб савдо-сотиқни тарк этишга буюриши мумкин? Ахир юриб кетаётган ҳолатда ҳам олди-сотди қилиш мумкин-ку. Шунингдек, Аллоҳ таолонинг «Бас, қачонки, намоз адо қилингач, ерда тарқалинг» (Жума сураси, 10-оят) деган сўзига ҳам аҳамият қаратинг. Қандай қилиб фарзни адо этиш ҳақида бирор нарса зикр қилинмасдан, уни тугатганидан сўнг, ерда тарқалишга амр қилиниши мумкин? Агар ундан тарғиб маъноси ирода қилинган бўлса, намоз томон югуришга буюрган бўлар эди. Демак, ушбу маънолар оятнинг огоҳланти-ришга далолат қилишини кўрсатади. Бошқа фарз намозларда шошилиш мандуб эмас. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ҳадисда у зот шундай деганлар: «Агар намозга келсангиз, бас, унга югуриб эмас, (оуиста) юриб келинглар. Сакинат ва виқорни лозим тутинглар. Етган (ракъат)ингизни ўкрнг, қолганини ўтанг (етказиб олинг)лар»(Имом Аҳмад ва Насоий ривояти.). Бу ўринда жума намози (вақтни) тор олиш ила хосланган. Бошқа намозларда кенг олиш бор. Лекин [саъй] - «тез ҳаракат қилиш»дан мурод адо этишга киришиш, унга шайланиш ва шошилишдир. У мана шу маънода ишлатилган. Аллоҳ таоло айтади:
«Кимки охиратни истаса ва мўминлик ҳолида (унга муносиб) саъй-ҳаракат қилса...» (Исро сураси, 19-оят).
«Инсонга фақат ўзи қилган ҳаракатигина (мансуб) бўлур. Унинг қилган саъйи (ҳаракати) яқинда (қиёматда) кўринур» (Нажм сураси, 39-40-оятлар). Ушбу оятларда [саъй] сўзидан амал ирода қилинган. Шунингдек, Умар, Ибн Масъуд, Убай ибн Каъб, Ибн Зубайр (розияллоҳу анҳум) (ушбу оятни) [фамду ила зикриллаҳи] - «Аллоҳнинг зикрига боринглар», деб кироат килганлар. Ҳатто Абдуллоҳ ибн Масъуд (розияллоҳу анҳу): «Агар у (оят)нинг қироати [фасъав] бўлганида, ридойим тушиб кетганига ҳам парво қилмасдан, жума намозининг ҳаккини зое қилишдан қўрқиб, у томон югурган бўлар эдим», деган. Биринчи таъвил мазкур саҳобалар наздида жума намозига тез юриб боришга эмас, унга интилиш ва шошилишга далолат қилади. Чунки бу бошқа намозларда ҳам югуриш мустаҳаб эмаслигига мувофиқдир. Валлоҳу аълам!
Сакинат ва виқор ила намозга бориш ҳақида келган ҳадис эса мутлақ бўлиб, унда жума ва бошқа намозлар ажратилмаган. Фуқаҳолар жума намозига бораётган киши ўзининг одатий юришида боришига ижмо қилганлар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...ва савдо-сотиқни тарк қилингиз!» деган сўзига келсак, баъзи уламолар жума вақтида савдо-сотиқ қилса, ушбу оятга кўра, савдоси жоиз эмаслигини айтганлар. Бизнинг наздимизда эса бу жоиз, лекин макруҳдир. Бунинг жоизлигига далолат қиладиган нарса шуки, ушбу оятда олди-сотдидан қайтариш олди-сотдининг ўзига тегишли эмас, жума намозига тегишли. Агар бузилиш бўлса, савдода эмас намозда бўлади. Чунки кимдир намозда савдо қилса, савдо намозни бузади, намоз эса савдони бузмайди. Бизнинг наздимизда асл (қоида) шуки, ҳар бир ақд-келишув бошқа нарса сабабли ман қилинса, нуқсон ақд-келишувда эмас, ўша нарсанинг ўзида пайдо бўлади. Набий алайҳиссаломдан ушбу ривоят ҳам ана шу маънода: «Эҳромдаги (одам) никоҳ қилмайди ва унга никоҳ қилинмайди»(Имом Аҳмад, Муслим ва Термизий ривояти.). Никохдан қайтариш никоҳнинг ўзига эмас, балки эҳромга тегишли бўлади. Шу сабабли биз: «Эҳромдаги одамнинг никоҳи жоиз, аммо агар ўша никоҳда (аёли билан) қўшилса, ҳажи бузилади», деймиз. Агар қайтариқ ўша акд-келишувнинг ўзи учун бўлмаса, ақднинг бузилиши тўғри бўлмайди. Чунки қайтариқ ақд учун эмасдир. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таоло: «Дарҳол Аллоҳнинг зикри сари ҳаракатга тушингиз», деган. «Жумага», «жума учун» демаган. Бундан жумадан олдин зикр борлиги, уни эшитиш ва унга шошилиш кераклиги келиб чиқади. Шунингдек, бу хутбанинг фарз эканига ҳам далолат қилади. Аллоҳ таолонинг «Аллоҳнинг зикри сари...» деган сўзидаги «зикр»дан мақсад хутбадир. Сўнг ушбу зикр томон ҳаракат қилиш ва тинглаш учун савдони тарк этишга буюрди. Бундан хутба вақтида гапириш макруҳлиги, имом хутба қилиш учун чиққанида ҳам гапириш макруҳлиги собит бўлди. Чунки ўша вақтда савдо-сотиқ қилиш макруҳ, савдо-сотиқ эса гаплашишдир. Бу ўз навбатида, ҳар бир гап макруҳлигига далолат қилади. Шунингдек, бу имом хутбага чиқиб, то намозни тугатгунча сукут қилиш лозимлиги ҳақида Абу Ҳанифа (раҳимаҳуллоҳ)нинг мазҳаби тўғри эканига ҳам далилдир. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан шу маънода ҳадис ворид бўлган. У зот шундай деганлар: «Ким жумага келиб, сўнг ўқиганича намоз ўқиса, кейин имом (хутбага) чиққандан то намозини тугатгунга қадар сукут қилса, бу унинг учун жумадан (кейинги) жумагача ва ундан кейин яна уч кунлик (гуноқлари) учун каффорат бўлади». Имом хутбага чиққандан бошлаб, намоздан фориғ бўлгунча сукут сақлашни талаб қилганларидан мана шу вақтда гапириш макруҳ экани собит бўлди. Валлоҳу аълам!
Ушбу оят «Намоз охирги вақтда фарз бўлади, ким уни аввалги вақтида адо этса, нафл бўлади. Чунки Аллоҳ таоло азон айтилган вақтда бандани ҳаракат қилишга амр этган ва фарз қилган», деб даъво қилувчиларнинг гаплари ёлғон эканини кўрсатади. Чунки, ўша вақтда, яъни имом намозни кечиктириши мумкин бўлган маҳалда ҳам шуни таъкидлади. Бу эса уларнинг сўзлари ёлғон эканига далилдир. Валлоҳу аълам!
Бундан ҳам ёмони шуки, улар: «Намозлар кофирларга, улар кофир бўлган ҳолларида ҳам фарздир, мусулмонларга эса ихтиёрийдир», деганларнинг гапидир. Улар яна бундай гапларни ҳам айтадилар: «Бу умматдан бирортаси фарзни адо қилмаган, чунки уларнинг ҳеч биридан намозни адо қилишда бепарво бўлиб, то унинг вакти чиқиб кетишидан қўрққани ривоят қилинмаган». Бу қабиҳ сўз бўлиб, уни айтган шу ва шунга ўхшаш гаплари учун тавба қилдирилиши лозим. Валлоҳу аълам!
Бу оятда имомдан икки фарсах узокда бўлган кишига жума вожиб бўлмаслигига далил бор, чунки У Зот азондан сўнг жума намозига ҳаракат қилишга буюрган. Маълумки, икки фарсах узоқликда бўлган одам боргунча жуманинг вақти чиқиб кетади, унга ета олмайди. Бу билан ўшандан кам масофада бўлган кишиларга фарз бўлиши собит бўлди. У эса шаҳар чегарасида бўлишидир. Валлоҳу аълам!
Жума куни савдо-сотиқ қилишдан қайтарилган вақт Масруқ (раҳимаҳуллоҳ) ва бир гуруҳ уламолар томонидан келтирилган ривоятга кўра, завол вақтидан имом жума намозидан фориғ бўлгунгачадир. Мужоҳид ва Зуҳрий (раҳимаҳумаллоҳ)дан шундай ривоят келтирилган: ««Қачонки, жума кунидаги намозга (азон) чақирилса...» (Жумъа сураси, 9-оят) оятининг зоҳирига амал қилган ҳолда азондан кейин савдони тўхтатади».
Биринчиси тўғрироқдир, сабаби жумага вақти кирганда ҳозир бўлиш лозим. У эса агар азон кечикса ҳам, қуёшнинг заволидан кейинги вақтдир. Заволдан олдинги азон эътиборли эмас, унинг бори ҳам, йўғи ҳам бир хилдир.

10. Бас, қачонки, намоз адо қилингач, ерда тарқалиб, Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверингиз! Аллоҳни кўп ёд этингиз! Шояд (шунда) нажот топсангиз.
Аллоҳ азза ва жалланинг ушбу сўзи ҳақида у зот (раҳимаҳуллоҳ) айтади: «Бу зоҳиран буйруқ маъносидадир, лекин бизнинг наздимизда у мубоҳлик ҳукмида. Чунки бу қайтариш ортидан келган амрдир». Улар наздида иттифоқ қилинган қоида шуки, қайтариқ ортидан келган амр мубоҳлик ҳукмида бўлади. Мубохдик (рухсат) ҳукмида бўлган нарса ҳолатга қараб ўзгаради. Агар ҳолат унинг фарзлигини тақозо қилса, у фарз, вожиблигини тақозо қилса, вожиб, одобни тақозо қилса, у одоб (ҳукмида) бўлади. Ман қилиш ортидан келган ҳар бир амр мубоҳлик ҳукмида бўлишига Аллоҳ таолонинг ушбу сўзлари далилдир:
«Ҳалол (қилинган ҳолат)га чиққанларингизда эса, ов қилаверингиз» (Моида сураси, 2-оят).
«Покланганларидан кейин уларга Аллоҳ буюрган равишда келаверингиз (қовушаверингиз)» (Бақара сураси, 222-оят). Бу тарк қилиш жоиз бўлмаган амр маъносига йўйилмайди, балки (юқоридаги оятда) ов қилиш мубоҳлигини билдиради. Яъни «Хоҳласангиз, ов қилаверинг», «Истасангиз, уларга келаверинг (қовушаверинг)», деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг «Бас, қачонки, намоз адо қилингач, ерда тарқалинг» деган сўзи маъноси ҳам шу тарзда бўлиши мумкин. Агар буйруқ шу йўсинда бўлса, У Зот гўё: «Қачонки, азон чақирилган (жума) намози адо қилинса, хоҳласангиз ёки истасангиз, ерда тарқалинг», демоқда. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверингиз!» деган сўзи тижорат ва касбкорни билдиради. Савдо-сотиқ Аллоҳнинг фазлини исташ қаторига киряпти. У Зот рухсат ва мутлақ баён қилиш ўрнида «Аллоҳнинг фазли (ризқи)дан истайверингиз!» деди. Қайтарганида эса: «Ва савдо-сотиқни тарк қилингиз!» деди. Агар у иккисидан ҳам савдо-сотиқ нфазл талаб килиш савдо-сотиқни ҳам, бошқасини ҳам ўз ичига олади ва «Аллоҳнинг фазлини талаб қилишни тарк этинг», дейиш тўғри бўлмайди. Қайтариш ўрнида эса қайтариқ хос бўлиши учун: «Ва савдо-сотиқни тарк қилингиз!» деди. Аммо рухсат ва мутлақ баён қилиш савдо-сотиққа ҳам, бошқасига ҳам тўғри келаверади. Шу боис У Зот: «Аллоҳнинг фазли (ризқи) дан истайверингиз!» деди. Аллоҳ ёрдам сўралувчи Зотдир!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳни кўп ёд этингиз!» деган сўзи икки хил маънода бўлиши мумкин. Биринчиси, «Аллоҳни тилларингиз ва қалбларингиз ила кўп ёд этинглар!» Иккинчиси, «Аллоҳни зикр этиш юзага чиқадиган ибодатларга интилиш ила Аллоҳни ёд этинглар!» У Зотнинг: «Шояд (шунда) нажот топсангиз», деган сўзининг ҳам бир неча маънолари бор. Биринчиси, нажот топиш умидида (Аллоҳни кўп зикр қилинглар). Иккинчиси, нажот топишингиз учун (Аллоҳни кўп зикр қилинглар). Учинчиси, шу ишни кимда-ким қилса, нажот топиши муқаррар. Чунки [лаъалла] - «шоядки», [ъасаа] - «қанийди», «кошки» сўзлари Аллоҳ таолодан бўлса, вожиб маъносида, деганлар.

11. Қачонки, улар бирор тижоратни ёки беҳуда ишни кўриб қолсалар, у томонга тарқалиб кетиб, Сизни (минбарда) тик турган ҳолингизда тарк этурлар. Айтинг: «Аллоҳ ҳузуридаги нарса (мукофотлар) беҳуда ишдан ҳам, тижоратдан ҳам яхшироқдир. Аллоҳ ризқ берувчиларнинг яхшисидир».
Аллоҳ таолонинг «Қачонки, улар бирор тижоратни ёки беҳуда ишни кўриб қолсалар, у томонга тарқалиб кетиб, Сизни (минбарда) тик турган ҳолингизда тарк этурлар» деган сўзи тафсирига келсак, тижорат ва беҳуда иш ҳақиқатда кўзга кўринмайди, аммо беҳуда иш қилувчи ҳамда тожир кўзга кўринади. Беҳуда иш у билан шуғулланувчига, тижорат эса тожир
азарда тутилган бўлса, «Аллоҳнинг фазли (савдо-сотиқ)ни талаб қилишни тарк этинг» дейиш хунук бўлади. Чунки билан ўзаро боғлиқ бўлгани учун «кўриш» сўзи зикр қилинган. Бу Аллоҳ таолонинг ушбу сўзига ўхшайди:
«Токи у Аллоҳнинг каломини эшитсин» (Тавба сураси, 6-оят). Бу худди «Фалончининг гапини эшитдим», деганга ўхшайди. Гап ҳақиқатда эшитилмайди, балки у гап тушуниладиган овоз эшитилади. Лекин бу ўринда иккиси бир-бирига боғлиқ бўлгани учун «эшитиш» сўзи келган. Валлоҳу аълам!
Бунинг маъноси - валлоҳу аълам - айнан кўз билан кўриш эмас, бизнингча, унинг маъноси илм - билишдир. Гўё У Зот: «Агар улар (беҳуда иш ва тижоратни) билиб қолсалар, сизни (минбарда) тик турган ҳолингизда тарк этурлар)», демокда. Чунки улар тижоратни кўрмайдилар, балки уларга унинг хабари етказилади ва шундан биладилар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «...у томонга тарқалиб кетиб...» деган сўзи (тафсирига келсак), У Зот иккита нарсани зикр қилган-у, лекин: «Иккиси томонга», демаган. Иккиси (тижорат ва беҳуда иш)дан кейинги замир ҳар иккаласига эмас, балки уларнинг бирига тегишли бўлди. Шундай бўлиши жоиз. Аллоҳ таолонинг:
«Олтин ва кумушларни кон (махфий хазина) қилиб олиб, уни (Аллоҳ йўлида) сарф қилмайдиганларга...» (Тавба сураси, 34-оят), деган сўзида ҳам худди шундай келган. Замир зикр қилинган нарсаларнинг барчасига тегишли бўлиши учун «иккисини (Аллоҳ йўлида) сарф қилмайдиганларга», демаган. Аллоҳ таолонинг:
«(Аллоҳдан) сабр ва намоз ила ёрдам сўрангиз. Дарҳақиқат, у оғир ишдир. Илло, итоатли (хокисор) кишиларга (оғир) эмас» (Бақара сураси, 45-оят) деган сўзи ҳам ана шундай таъбир қилинган. Замир зикр қилинган ҳар икки нарса (сабр ва намоз)га эмас, улардан бирига тегишли бўлди. Бу (биз тафсир қилаётган оят) ҳам шундай. Чунки уларнинг чиқишдан мақсадлари беҳуда иш эмас, тижорат бўлган. Лекин улар ўзларига олиб келинаётган тижорат карвонини ана ўша беҳуда нарсаларнинг овозидан билишар эди. Шу маънода лағв-беҳуда иш зикр қилинган бўлиши мумкин. Кўзланган мақсад эса тижорат. Аллоҳ таолонинг «...уни (Аллоҳ йўлида) сарф қилмайдиганларга...» деган сўзи ҳам шундай. Инфоқ ҳақини чиқаришда, одатда инфоқ қилиш осон ва енгил бўлган нарса зикр қилинган. У эса кумушдир. Аслида, ҳар иккиси (олтин ва кумуш)да ҳам белгиланган ҳақни адо этиш вожиб. Лекин асосий мақсад камбағалларга сарф қилишдир. Бу оятда шу эътибордан зикр қилинган. Аммо намозга хосланиб, замир унга қайтиши яҳудийларга унинг оғирлиги боисидандир. Чунки аввал Байтул Мақдис томон қибла эди. Қачонки у Каъба томон ўзгарганда, у томонга қараб намоз ўқиш кофирларга оғир бўлди. Шунда Аллоҳ таоло:
«Албатта, бу (ўз қибласини ўзгартириш) Аллоҳ ҳидоят этган кишилардан ўзгалар учун оғир ишдир» (Бақара сураси, 143-оят), деган. Яъни уларга Каъбага қараб намоз ўқиш оғир бўлди. Валлоҳу аълам!
Агар: «Хутба қилаётганларида асҳоблари қандай қилиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ташлаб, беҳуда иш ва тижорат учун ўзларини урадилар? Ахир улар Расулуллоҳни чексиз улуғлар, эъзозлар эдилар-ку, деб сўрасалар ёки бир сўқир киши масжидга келиб, чуқурга тушиб кетганида, уларнинг кулганлари ҳақидаги савол ҳам худди шундай саволлардан бири эди.
Бунинг жавоби шуки, ўшанда одамлар Исломга янги кирган давр эди. Улар энг қолоқ ва оми эдилар. Хутба қилувчинининг ҳам, хутбанинг ҳам қадрини билишмас эди. Уша тижорат (карвони)дан кўп манфаат умид қилишаётган, агар тезроқ ҳаракат қилмасалар, қўлдан кетиб қолиши мумкин бўлган. Улар масжиддан хутба ва хутба қилувчининг ҳақини билмаганлари сабабли чиқиб кетишган. Кейин, улар қавмнинг улуғлари бўлишмаган. Улар хутба ва хутба қилувчининг ҳаққини билиш учун қавмнинг улуғлари билан ҳамроҳ ва суҳбатдош бўлган кишилар ҳам эмасдилар. Улардан мана шундай хато ўтди. Уларга ўхшаганларда бу каби хатолар учраб туради. Аммо улуғ саҳобалар ва уларнинг олимларидан (барчаларидан Аллоҳ рози бўлсин) ҳеч ким кетиб қолмаган. Кулиш ҳам шундай, кулганлар қавмнинг оддий, оми кишилари бўлиши мумкин. Улар улуғлардан ва шарафлилардан бўлмаган. Оддий одамлардан бу каби иш содир бўлгани инкор этилмайди. Валлоҳу аълам!
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни чиқиб кетишдан қайтармаганларининг икки хил маъноси бор. Биринчиси, хутба вақтида гапириш ҳаром эди, гапиришдан қайтарилган вақтда бўлганлари учун (Набий алайҳиссалом) уларни қайтармаганлар. Иккинчиси, эҳтимол улар тез чиқиб кетишган ва у зотнинг қайтарганлари уларга етиб бормаган ёки эшитмасликларини билганлари учун ҳам қайтармаганлар. Валлоҳу аълам!
Ҳадисда келишича, у зот ўзлари билан бирга собит турганларни намозни тугатиб бўлгач, санаганларида улар ўн икки киши чиққан. Шунда у зот: «Агар охирингиз аввалгингизга эргашганида, водий аланга олиб ёнар эди»(Тафсири Абдурраззоқ. 3/310; Тафсири Муқотил ибн Сулаймон. 3/361.), деганлар.
Бунда жума намози қирқ нафардан кам одам билан ҳам адо этилишига далил бор, чунки Набий алайҳиссалом ўн икки киши билан жума намози ўқидилар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Сизни (минбарда) тик турган ҳолингизда тарк этурлар», деган сўзи хутбанинг тик туриб адо этилишига далилдир. «Айтинг: «Аллоҳ ҳузуридаги нарса (мукофотлар) беҳуда ишдан ҳам, тижоратдан ҳам яхшироқдир»». «Ҳидоят имоми (Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ) айтади: «Агар бу бўлмаса ҳам, Аллоҳнинг ҳузуридаги нарса (мукофотлар) беҳуда ишлар ва тижоратдан яхшироқ экани маълум. Лекин бунинг маъноси - валлоҳу аълам - бундай: дунё бошдан-охир тижорат қилинадиган жой, унинг аҳли эса савдогарлардир. Улар доим ё дунё тижорати ёки охират тижорати билан шуғулланадилар. Чунки тоат ва одат тижорат деб эътибор қилинади. Тоат худди тижоратга ўхшайди. У билан охират манфаати касб қилинади. Дунё тижорати билан эса дунё фойдалари қўлга киритилади. Аллоҳнинг ҳузурида итоат қилиш, охират фойдаларини касб қилиш билан амалга ошириладиган тижорат беҳуда ишлар ва дунёвий манфаатлар касб қилинадиган тижоратдан яхшидир». Валлоҳу аълам!
Унинг маъноси шундай бўлиши мумкин: «Аллоҳга тақво қи-линглар! Агар У Зотга тақво қилсангиз, ризқ ва бошқа фойдаларга эришасиз». Дунёвий тижорат билан фақат дунё фойдалари қўлга киритилади. Аллоҳ таолонинг ушбу сўзини тафаккур қилмайсизми:
«Кимки Аллоҳга тақво қилса, У унга (ташвишлардан) чиқиш йўлини (пайдо) қилур. Яна, уни ўзи ўйламаган жойдан ризқлантирур» (Талоқ сураси, 2-3-оятлар).
Бошқа бир ўринда У Зот шундай деган:
«...унинг ёмонлик (гуноҳ)ларини ўчирур...» (Талоқ сураси, 5-оят).
Агар тақводан ризқ, ишларда енгиллик, гуноҳлар кечирилиши каби фойдалар келса, тижоратда эса фақат дунёвий фойдаларга эришилади. Шунинг учун Аллоҳ таоло мўминларни барча манфаатлар мажмуасига қизиқтирди. У ҳам бўлса тақводир.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туриш билан тақво ҳосил қиладилар: «Сизлар барча фойдаларга эга бўлиш имконини берадиган нарсага рағбат қилинглар. Тақво қилиб, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурида туришингиз сизлар учун беҳуда иш ва фақат битта фойда келтирадиган тижоратдан яхшидир». Валлоҳу аълам!
Аллоҳ азза ва жалланинг «Аллоҳ ризқ берувчиларнинг яхшисидир» деган сўзи, уларнинг яхшиси бўлиши учун Аллоҳдан бошқа ҳам ризқ берувчи борлигини тақозо қилмайди. Балки, бунинг маъноси Аллоҳ азза ва жалланинг:
«Яратувчиларнинг энг яхшироғи» (Муъминун сураси, 14-оят).
«Ҳукм қилувчиларнинг энг доноси (ва одили)» (Ҳуд сураси, 45-оят) деган сўзларидаги маънога ўхшайди. У ризқ берувчиларнинг яхшиси, яратувчиларнинг энг гўзали, ҳукм қилувчиларнинг энг доноси (ва одили)дир. У фақат адолат ила ҳукм қилади ва ҳикмат ила яратади. Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ ризк берувчиларнинг яхшисидир» деган сўзи ҳам шундай маънода. Ризқ бериш, яратиш ва ҳукм қилиш мажозий маънода бандаларга нисбат берилиши жоиз. «Аллоҳ ризқ берувчиларнинг яхшисидир», яъни «Сизларнинг ризқингизга сабабчи бўлувчилардан яхшироқдир». Ундан бошқалар бировларни Унинг ризқидан ризқлантиради, Унинг ҳукми билан адолат қилади, нима иш қилса, Унинг тавфиқи ва тўғри йўлга йўллаши билан қилади. «Аллоҳ ризқ берувчиларнинг яхшисидир». Яъни ризқ тарқатувчилар аслида У берган ризқни улашадилар. Валлоҳу аълам!

(Мадинада нозил бўлган, 23 оятдан иборат.)
Меҳрибон ва Раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

1. Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингизни дўст тутмангизлар! Сизлар уларга дўстлик юборурсизлар, ҳолбуки, улар сизларга келган Ҳақни инкор этгандирлар. Улар Раббингиз бўлмиш Аллоҳга имон келтирганларингиз сабабли Расулуллоҳ ва сизларни (ўз диёрларингиздан) ҳайдаб чиқармокдалар. Агар сизлар Менинг йўлимда жиҳод қилиш учун ва Менинг розилигимни истаб чиққан бўлсангизлар (уларни дўст тутмангизлар)! Сизлар уларга пинҳона дўстлик қилмоқдасизлар. Ҳолбуки, Мен сизлар яширган ва ошкор қилган нарсани яхши билувчидирман. Сизлардан кимки шу (иш)ни қилса, бас, аниқки, у тўғри йўлдан озибди.
Аллоҳ таолонинг «Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингизни дўст тутмангизлар! Сизлар уларга дўстлик юборурсизлар» ояти ва унга ўхшаш бошқа оятлар, жумладан, «Эй имон келтирганлар! Ўзингизни... сақланг» (Таҳрим сураси, 6-оят) ва «Эй имон келтирганлар!» жумласи билан бошланадиган барча оятлар «имон» сўзининг ўз таърифи борлигига очиқ далилдир. Ҳашавийлар, мўътазилийлар ва аҳли ҳадислар айтганидек, тоатларнинг барчаси имон эмасдир. Сабаби, ҳар бир инсон бу оятлардан хитоб унга қаратилганини ва ундаги ҳукмлар ўзига лозим эканини англайди. Демак, бундан «имон» сўзи ўз таърифига эга эканлиги собит бўлади. У қалб билан тасдиқ қилишдир. Имондан бошқа амаллар унинг ҳукмлари ҳисобланади. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, Аллоҳ таолонинг «Эй инсонлар, Раббингизга ибодат қилингиз» (Баҳара сураси, 21-оят) ва шу каби («Эй инсонлар» жумласи билан бошланадиган) оятларида келган «инсон» сўзи биз кўриб турган жусса эканига далолат қилади. Наззом(Тўлиқ исми Иброҳим ибн Ясор ибн Ҳониъ Басрий, Абу Исҳоқ Наззом мўътазилий. 231/845 йилда вафот этган (Зирикли. Аълом асари. 1/43 б.).) айтганидек, инсон ўзидаги бошқа бир латиф жисм эмас. Ношиъ(Тўлиқ исми Ношиъ Акбар Абул Аббос Абдуллоҳ ибн Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Анборий. Мўътазилийларнинг катта мутакаллимларидан бўлган.) айтганидек, инсон ўзидаги мураккаб бўлмаган жавҳар ҳам эмас. Чунки бирор инсон ўз ичида мураккаб жавҳар ёки бошка латиф жисм борлигини билмайди. Бирок барча инсонлар ушбу оятлар билан ўзларига хитоб қилинаётганини биладилар. Демак. инсон - биз кўриб турган жасад ҳисобланади. Валлоҳу аълам!
Ва яна унда, оятлардан англашиладиган умумий ёки хос ҳукмлар хитобнинг зоҳиридан деб тушунилмайди, балки унинг ҳикмати тақозосига қараб бўлишига далолат бордир. Агар ҳикмат оятнинг умумий эканини тақозо қилса, оятни умумий маънога йўйдилар. Аксинча бўлса, яъни ҳикмат оятнинг хос эканини тақозо қилса, ўша маънони жорий қилдилар.
Биз айтган маънога: «Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» ояти далолат қилади. У зоҳиран умумий маънони ифодалайди. Лекин унинг давомидаги «Сизлар уларга дўстлик юборурсизлар» оятидан, барча мўминлар эмас, уларга дўстлик таклиф қилаётган мўминлар тушунилади. Демак, матннинг умумий мазмунидан мазкур оятнинг хос маънода экани келиб чикади. Лекин ҳикмат ушбу оят умумий маънода бўлишини тақозо килади. Чунки кимдир бир кишига: «Менинг ва сизларнинг (мушрик душманларимизни дўст тутма!» деб айтса, унинг ҳикмати душманлиги маълум бўлган кишини дўст тутмасликни тақозо қилади.
Шунингдек, Аллоҳ таолонинг «Ҳолбуки, улар сизларга келган Ҳақни инкор этгандирлар. Улар Расулуллоҳ ва сизларни (ўз диёрларингиздан) ҳайдаб чиқармоқдалар» ояти ҳам зохиран умумий маънода келтирилган. Лекин Расулуллоҳни юртида-чиқариб юборганлар барча кофирлар эмас, балки фақат маккалик мушриклар бўлган. Демак, бундан оятнинг зоҳирига қарас. умумий ҳукмни жорий қилиш тўғри эмаслиги, балки ҳикмат ва далил тақозосига кўра иш кўриш лозимлиги келиб чиқади.
Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти ҳам шундай тушунилади:
Эй имон келтирганлар, қачонки, жума кунидаги намозга (азон) чақирилса, дарҳол Аллоҳнинг зикри сари ҳаракатга тушингизлар! (Жума сураси, 9-оят).
Жума куни (Аллоҳнинг зикри сари) «ҳаракатланиш»ни фарз этилиши оятда у кунни «жума куни» деб хослаб келтиргани сабабли эмас, балки жума кунида иккита зикрга(Мусанниф бу ерда иккита зикрдан Жума намози ва унинг хутбасини назарда тутган бўлишлари мумкин.) нидо қилингани учундир. Бошқа кунларда эса битта зикрга нидо қилинади. (Жума куни ҳаракатланиш фарзлигига яна шу сабаб бўлиши ҳам мумкинки,) намозга оз вақт қолганини эслатувчи нидо (азон) жума кунида (муҳимлигига кўра) биринчи чақириқ бўлса, бошқа кунларда иккинчи чақириқдир.
Демак, жума кунида Аллоҳнинг зикри сари «ҳаракат қилиш» фарзлигига мазкур икки нарса сабаб бўлса, лафзнинг зоҳирига қараб хосланмаслиги собит бўлади. Валлоҳу аълам!
Яна ушбу оятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рисолатларига далил мавжуддир. Сабаби, Аллоҳ таолонинг «Сизлар уларга пинҳона дўстлик қилмоқдасизлар» ояти, ўша инсон ўз сирини бошқаларга ошкор қилмаганига далолат қилади. Лекин Аллоҳ таоло Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръон орқали унинг хабарини берди. Демак, Набий алайҳиссалом уни ваҳий орқали билганлар. Валлоҳу аълам!
Бу оят ким ҳақида нозил бўлгани борасида ихтилоф бор. Ҳасан (Басрий) мунофиқлар ҳақида нозил бўлган дейди. Бошқа аксар муфассирлар уни Ҳотиб ибн Абу Балтаъа ҳақида нозил бўлган дейдилар. Ушбу охиргиси икки таъвилдан энг тўғриси ва ҳақиқатга яқинидир. Чунки Аллоҳ таоло: «Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» деб, оятда мусулмонларнинг душмани кофирлар экани ҳақида хабар берди. Агар оят мунофиқлар ҳақида бўлганида, кофирлар мунофиқларга душман эмас, дўст бўлар эди. Демак, оятдаги «имон кетирганлар»дан мурод мўминлар экани собит бўлди. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, ушбу оятда ўша киши томонидан қилинган гуноҳ уни исломдан чиқармаслигига далил бор. Чунки оятда «Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» дейилди. Агар ушбу гуноҳ уни кофир қилиб, имондан чиқарганида, кофир шахс унга душман эмас. балки дўст бўлар эди. Зеро, бошқа бир оятда бундай дейилган:
«Албатта, золимлар бир-бирларига дўстдирлар» (Жосия сураси, 19-оят). Шунинг учун Аллоҳ таоло «Эй имон келтирганлар» деб, унинг мўминлигини билдирди.
У (Ҳотиб)нинг қилган иши кабира гуноҳ эканига далил шуки. у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг кофирларга карши жангга тайёргарлик кўрганларини кофирларга етказади. Унинг ушбу хабари Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга карши жанг қилиш ва урушга тайёргарлик кўриш учун буйруқ бершг ҳисобланади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга карши урушга буюрган шахс кабира гуноҳ қилгани борасида ҳеч кандай шак йўқ. Шундай бўлса-да, Аллоҳ таоло уни мўминлар каторига киритди ва: «Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» деди. Биз зикр қилган далиллардан маълум бўладики. кабира гуноҳ диндан чиқармайди ва мўминдан «имон» исмини кетказмайди. Тавфиқ Аллохдандир!
Аллоҳ таоло бизнинг ва Узининг душманини дўст тутишдан бизларни қайтаришида, душман билан дўст тутиниш ҳикматли иш эмаслигига далолат бордир.
Мўътазилийлар: «Аллоҳ таоло барча бандаларининг имон келтиришини ирода қилди», деганлар. (Уларга эътироз:) Аллох таоло барча бандаларни имон келтиришини ирода қилса, уларни дўст тутишни ҳам ирода қилган бўлади. Ҳолбуки, Аллох кофирлар У Зотга нисбатан душманлик йўлига ўтганларини билади! Мўътазилийлар, Аллоҳ таолони ҳакимликдан чиқаришиб, гўёки ишларнинг оқибатидан бехабар, тентаклик каби номақбул васфлар билан сифатлашмокда. Мўътазилийлар мазкур сўзларида фожир, фосиқдирлар ва ҳатто куфрга кетиб қолиш хавфлари ҳам бордир. Аллоҳнинг Ўзи мададкордир!
Аллоҳ таолонинг «Сизлар уларга дўстлик юборурсизлар» сўзи «хат ёзиш орқали» деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг «Ҳолбуки, улар сизларга келган ҳақ (дин ва Қуръон) ни инкор этгандирлар. Улар Раббингиз бўлмиш Аллоҳга имон келтирганларингиз сабабли Расулуллоҳ ва сизларни (ўз диёрларингиздан) ҳайдаб чиқармоқдалар. Агар сизлар Менинг йўлимда жиҳод қилиш учун ва Менинг розилигимни истаб чиққан бўлсангизлар (уларни дўст тутмангизлар)!» ояти Маккадан Мадинага ҳижрат қилиб келган киши ҳақида нозил қилинган бўлиши мумкин. Бу эса икки таъвилнинг тўғрироғи ҳисобланади. Чунки Ҳотиб (ибн Абу Балтаъа) Маккадан Мадинага ҳижрат қилган ва у ҳақда оят нозил бўлган эди.
Шунингдек, оят мусулмонлар Маккага юриш қилмоқчи бўлганларида нозил бўлган бўлиши мумкин. Бу эҳтимоллардан қайси бири тўғри эканини Аллоҳ билади.
Аллоҳ таолонинг «Сизлар уларга пинҳона дўстлик қилмоқдасизлар. Ҳолбуки, Мен сизлар яширган ва ошкор қилган нарсани яхши билувчидирман» ояти «Аллоҳ Макка аҳлига хуфёна ёзган мактубингизни билади», деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг «Сизлардан кимки шу (иш)ни қилса» ояти «душманлари билан дўст тутинса», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Бас, аниқки, у тўғри йўлдан озибди» ояти «эътиқод қилган бўлса, эътиқодида йўлдан озибди. Эътиқод қилмаган бўлса, феълда йўлдан озибди», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Сизлар уларга пинҳона дўстлик қилмоқдасизлар. Ҳолбуки, Мен сизлар яширган ва ошкор қилган нарсани яхши билувчидирман» ояти «У Зот ошкор ва махфий нарсаларни доим кўриб туради», деган маънони ифодалайди. Шунингдек, оятда Аллоҳ таоло ички ва ташқи дунёларини бир хил қилишлари учун инсонларни огоҳлантирмокда. Яна, худди Макка аҳлига ёзилган мактубни билдиргани каби. уларнинг махфий ишларини ҳам Узининг Расулига билдириб қўйиши мумкинлиги билан таҳдид қилмоқда.
Ушбу оят улар (саҳобалар)ни гуноҳга қўл уришдан қўркитиш ва қайтариш борасида энг катта воситадир. Сабаби, Аллох таоло саҳобаи киромларнинг қилаётган ошкора ва махфий гуноҳларидан Расулини хабардор қилиб қўйди. Саҳобаи киромлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг худди ошкора амалларини билганидек, Аллоҳнинг хабардор қилиши орқали махфий ишларидан ҳам хабардор бўлишларини билсалар, бу уларни ошкора ва махфий гуноҳлардан тийилишга ва Расулуллоҳ нимага чорласалар, уни қабул қилишга ундар эди.
Валлоҳу аълам!

2. Агар улар (мушриклар) сизлардан устун келсалар, сиз-га душман бўлурлар ва сизларга қўл ва тилларини ёмонлик билан чўзурлар ва сизларнинг кофир бўлишларингиз-ни истарлар.
Аллоҳ таолонинг «Агар улар (мушриклар) сизлардан ус-тун келсалар, сизга душман бўлурлар ва сизларга қўл ва тилларини ёмонлик билан чўзурлар» оятининг маъноси ва таъвили, бизнингча, бундай бўлади: «Баъзи саҳобийларнинг бойликларини ва фарзандларини динсизлардан муҳофаза килиш умидида, улар билан дўст тутинишга интилишларини кўргач, Аллоҳ таоло: «Улар сизларнинг устингиздан ғалаба қозонсалар, сизларни ўлдирадилар ва тиллари билан сизларга азият етказадилар», деди. Аллоҳ таоло: «Шунда ҳам улар кофирларнинг ҳимоясига қандай рағбат қилишади,» деб хабар бермоқда. Гўёки, У зот: «Қандай қилиб сизлар улар билан пинҳона дўст тутинмокдасизлар. Ахир, улар сизларнинг устингиздан ғалаба қозонсалар, сизларга душманчилик қиладилар ва сизларни ўлдирадилар-ку!» демоқда. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Сизларнинг кофир бўлишларингизни истарлар» ояти «Улар сизларнинг кофир бўлишингизни хоҳлайди-лар. Динсиз бўлишингизни исташлари билан бир қаторда, борди-ю, имкон топсалар, албатта, сизларни ўлдирадилар», деган маънони англатади. Шундай экан, қандай қилиб уларнинг фарзандларингиз ва молларингизни муҳофаза этишларини умид қиласизлар?

3. Қариндошларингиз ва фарзандларингиз сизга ҳеч манфаат бера олмаслар. Қиёмат куни У Зот ораларингизни бўлур. Аллоҳ нима қилаётганингизни кўриб тургувчидир.
Ушбу оятнинг икки маъноси бор. Биринчиси, сизлар қандай қилиб, фарзандларингиз ва қариндошларингиз ҳурматидан кофирларни дўст тутяпсизлар? Ахир, улар қиёмат куни сизларга кўмак бермайди-ку? Иккинчиси, қариндошларингиз қиёмат кунида сизларга сира манфаат беролмайди ва шафоат ҳам қилолмайдилар.
Аллоҳ таолонинг «ораларингизни бўлур» ояти ҳам икки хил маънони ифодалайди. Биринчиси, Аллоҳ сизларнинг ва қариндошларингиз орасини ажратади. Зеро, Аллоҳ таоло бу ҳақда бундай деган:
«Ўша Кунда киши ўз биродаридан қочур. Онаси ва отасидан ҳам» (Абаса сураси, 34-35-оятлар)
Иккинчиси, амалларингиз турлича бўлгани учун сизларнинг ва қариндошларингизнинг ораси ажратилади. Шундай экан, ҳар бир шахс амалига муносиб жойга тушади.

4. Сизлар учун Иброҳим ва у билан бирга бўлган киши-ларда гўзал намуна бордир. Улар ўз қавмларига: «Бизлар сизлардан ва сизлар Аллоҳни қўйиб, ибодат қилаётган нарсаларингиздан безормиз. Бизлар сизларни инкор этдик. Токи, сизлар ягона Аллоҳга имон келтирмагунларингизча, сизлар билан бизнинг ўртамизда мангу адоват ва нафрат пайдо бўлди», - дедилар. Фақат Иброҳимнинг ўз отасига: «Албатта, мен сен учун мағфират сўрайман, (лекин) сенга Аллоҳ томонидан бўладиган бирор нарсани (азобни) қайтаришга молик эмасман», - деган сўзи бундан мустаснодир. «Эй Раббимиз, фақат Сенга таваккул қилдик, фақат Сенгга қайтдик ва қайтишимиз ҳам фақат Сенинг ҳузуринггадир».
Аллоҳ таолонинг «Сизлар учун Иброҳим ва у билан бирга бўлган кишиларда гўзал намуна бордир. Улар ўз қавмларига: «Бизлар сизлардан ва сизлар Аллоҳни қўйиб, ибодат қилаётган нарсаларингиздан безормиз» ояти хусусида. Аслида. ўтган умматларнинг хабарлари ушбу уммат учун ибратдир. Утган умматларнинг мўминлари ҳақида келтирилган маълумотлар ушбу уммат мўминларига эслатмадир. Уларнинг динсизларга нисбатан қилган муомалалари ва уларга қарши туришлари бу уммат учун таълимдир. Утган умматларнинг динсизлари ҳакидаги маълумотлар ушбу уммат динсизлари учун қўрқитишдир. Шу орқали бу уммат динсизлари ўтган уммат динсизларининг қилмишлари каби ишларга қўл урмайдилар. Акс ҳолда, улар ҳам ўтган уммат бошига келган жазога гирифтор бўладилар.
Утган умматларнинг расуллари ҳақида зикр этилган маълумотлар Расулимиз ва Саййидимиз (Муҳаммад) соллаллоҳу алайҳи васаллам бошларига келган айрим мусибатларда тасалли бериш учундир.
Яна бир қоида шуки, хитоб баъзан мухотабга тўғридан-тўғри, баъзида эса у бошқасига эргашишга буюриш билан бўлади. Бу ҳолатда эргашишга буюрилган шахс қилаётган ишини фақат илоҳий амр билан қилаётган бўлиши керак.
Аллоҳ таоло ушбу уммат мўминларини Иброҳим алайҳис-саломга ва у зот билан бирга бўлган мўминларга эргашишга буюрди. Аллоҳ таоло улар (Иброҳим алайҳиссаломга эргашган мўминлар)нинг кофирлар билан қандай муомала қилганлари ва улар билан дўст тутинмаганлари ҳақида уммат мўминларига хабар берди. Гўё Аллоҳ таоло бундай деди: «Кофирлар, модомики куфрда эканлар, худди Иброҳим алайҳиссалом ва у зот билан бирга бўлганлар қилгани каби сизлар ҳам улар билан дўст тутинманглар ва уларга пинҳона дўстик қўлини чўзманглар. Зеро, у (Иброҳим алайҳиссалом билан бирга бўлган)лар ўз қавмларига: «Бизлар сизлардан... безормиз» деб, уларни тарк қилдилар ва дўст тутинмадилар. Шундай экан, сизлар ҳам худди улар қилгани каби иш тутинглар».
«Фақат Иброҳимнинг ўз отасига: «Албатта, мен (Аллоҳдан) сен учун мағфират сўрайман», - деган сўзи бундан мустаснодир» ояти орқали Аллоҳ таоло гўёки: «Сизлар уларга барча нарсада эргашинглар. Илло, Иброҳим алайҳиссаломнинг ўз отасига: «Албатта, мен (Аллохдан) сен учун мағфират сўрайман», - деган сўзида унга эргашманглар», деди. Яъни Иброҳим алайҳиссалом мушрик отасига истиғфор айтгани каби, сизлар ҳам мушрикларга истиғфор айтманглар. Чунки сизлар Иброҳим алайҳиссаломнинг нима сабабдан отасига мағфират сўраганини билмайсизлар.
Иброҳим алайҳиссаломнинг нима сабабдан оталарига истиғфор сўраганлари борасида турли фикрлар айтилган. Абу Бакр Асом бундай деган: «Иброҳим алайҳиссалом оталарига мағфират сўрашга ваъда берганлар ва ушбу ваъданинг устидан чикишни лозим деб билганлар. Шунинг учун истиғфор айтганлар».
Ҳасан (Басрий) эса: «У зот отасининг мушрик ҳолати учун эмас, балки тавбадаги пайти учун мағфират сўраган. Чунки Иброҳим алайҳиссалом мушрикка мағфират сўраш ҳалол эмаслигини билмаган бўлишлари тасаввурга сиғмайди. Ким уни ҳалол деб билса, у мўмин ҳисобланмайди. Демак, у зот отасининг исломдалик ҳолати учун мағфират сўраганлар», деган.
Бизнинг наздимизда «истиғфор» сўзи «мағфират сўраш» маъносини англатади. Аллоҳ таолонинг мағфирати икки хил бўлади: биринчиси, раҳматли, фазлли ва карамли мағфират. Иккинчиси, Аллоҳ таолонинг бир кишини бажарса, мағфират этиладиган бирор сабабга йўллаб қўйишидир. Бунга Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти далил бўлади:
«Раббингиз (Аллоҳ)дан мағфират сўрангизлар, албатта. У ўта кечиримли зотдир» (Нуу сураси, 10-оят). Яъни бажарсангиз, гуноҳларингиз мағфират этиладиган сабабни Унинг Узидан сўранглар. Истиғфорнинг бундай маъноси бўлса, Иброҳим алайҳиссалом Аллоҳ таолодан шундай мағфиратни оталарига сўраган бўлишлари мумкин. Яъни Иброҳим алайҳиссалом оталарини бажарса, кечириб юборадиган ишга муваффак қилишини Аллоҳ таолодан сўраган бўлишлари мумкин. Бундай деб айтиш тўғридир. Лекин Иброҳим алайҳиссаломга отасини Аллоҳ таоло бу ишга муваффақ қилмаслиги аён бўлгач, ундан нари кетганлар. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Сенга Аллоҳ томонидан бўладиган бирор нарсани қайтаришга молик эмасман» сўзи «Мен сиздан Аллох таолонинг бирор азобини қайтаришга қодир эмасман» ёки «Аллоҳ таолонинг Узи ҳидоят қилмаса, мен сизни ҳидоят қила олмайман», деган маъноларни англатади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган:
«(Эй Муҳаммад,) Сиз ўзингиз суйган кишиларни ҳидоят қила олмайсиз, лекин Аллоҳ Ўзи хоҳлаган кишиларни ҳидоят қилур» (сураси, 56-оят). Гўё Иброҳим алайҳиссалом: «Қўлимдан, сизни ҳидоятга йўллашини Аллоҳ таолодан сўраб дуо қилишдан бошқа ҳеч нарса келмайди ва Унинг азобидан бирор нарсани қайтаришга ҳам қодир эмасман» деганлар.
Аллоҳ таолонинг: «Эй Раббимиз, фақат Сенга таваккул қилдик, фақат Сенга қайтдик», деган оятидаги жумлаларини мўминлар кофирларни тарк қилиб, уларга адоватни изҳор қилаётганларида айтган бўлишлари мумкин. Яъни оятнинг маъноси: «Эй Раббимиз! Биз оз сонли, душманлар эса кўп сонли бўлганларида, улар устидан ғалаба қозонишда Сенга суянамиз. Борар жойимиз ва бошпанамиз фақат Сенгадир. Борди-ю, вафот этсак ҳам фақат ўзингга қайтамиз».

5. Эй Раббимиз, бизни кофир бўлган кимсаларга фитна қилиб қўймагин. Бизни мағфират этгин, эй, Раббимиз. Албатта, Сен Азиз ва Ҳакимсан.
Муфассирлар Аллоҳ таолонинг «Эй Раббимиз, бизни кофир бўлган кимсаларга фитна қилиб қўймагин», ояти таъвили уч маънода бўлишини айтганлар: Биринчиси: «Душманларимизни бизнинг устимизга бошлиқ қилмагин. Акс ҳолда, улар ўзларини ҳақ деб, бизни ботил йўлда деб ўйлаб қоладилар». (Иккинчиси) ёки «Уларни қўйиб, устимизга азоб туширмагин. Акс ҳолда, улар ўзларини ҳақ, бизни ботил йўлда деб ўйлаб қоладилар». (Учинчиси) «Бизга дунёни тор қилиб, уларга кенг қилиб қўймагин. Акс ҳолда, улар ўзларини ҳақ, бизни ноҳақ йўлда деб ўйлайдилар». Оятнинг маъноси иккинчи таъвилга кўра бўлса, оятдан «фосиқлар ўзини ҳақ деб ўйлаб қолмасликлари учун ушбу умматнинг одил шахслари Аллоҳ таолодан офият сўрашлари вожиб бўлади», деган маъно келиб чиқади.
Лекин бунга жавоб шуки, ушбу умматнинг фосиқлари қилиб турган гуноҳ амаллари тақиқланганини биладилар. Кофирлар эса, ўзлари эътиқод қилган куфрни ҳақ деб ўйлайдилар. Борди-ю. кофирлар мўминлар устидан ҳукмрон қилинсалар, ҳақ деб ўйлаган нарсалари «ҳақ эканда» деган гумонга борадилар. Аммо уммат орасидаги фосиклар, фосиқлик қайтарилган иш эканини билсалар ҳам, мазкур гумонга бормайдилар. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, Аллоҳ таолонинг «Бизни кофир бўлган кимсаларга фитна килиб қўймагин» ояти «Кофирларнинг азобланишига бизларни сабаб қилиб қўймагин» деган маънода бўлиши мумкин. Зеро, Аллоҳ таоло бу ҳакда шундай деган:
«Эй Раббимиз! Бизларга пайғамбарларинг воситаси ила ваъда қилган нарсаларингни ато эт» (Оли Имрон сураси. 194-оят). Бу оятнинг таъвили шундай: «Пайғамбарларинг воситаси ила бизларга ваъда қилган нарсаларингни жалб қиладиган сабабларни бизларга бергин». Юқоридаги оятни ҳам худди шундай тушуниш керак. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Бизни мағфират этгин, эй Раббимиз» ояти «Душманларимиз устимиздан ғалаба қозонишига сабаб бўладиган гуноҳларимизни мағфират этгин», деган маънони англатади.
Аллоҳ таолонинг «Албатта, Сен Азиз ва Ҳакимсан» оятидаги «Азиз» сўзи «душмандан ўч олувчи» маъносини билдиради.

6. Дарҳақиқат, сизлар учун - Аллоҳ ва охират Кунидан умидвор бўлган кишилар учун - уларда гўзал намуна бордир. Кимки юз ўгириб кетса, албатта, Аллоҳ (ҳар нарсадан) беҳожат ва Ҳамиддир.
Яъни сизлар учун Иброҳим (алайҳиссалом) ва у зотга эргашган кишиларда гўзал намуна бўлиб, агар унга эргашиб, итоат қилсангиз, албатта, яхшиликка эришасиз.
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ ва охират Кунидан умидвор бўлган кишилар учун» ояти икки маънони англатиши мумкин. Биринчиси, «Аллоҳ таолонинг савобини умид қилганлар учун». Иккинчиси, «қайта тирилтиришни ҳақ деб имон келтирганлар учун». Сабаби, Аллоҳ таоло Қуръони каримда «қайта тирилиш»ни турли сифатлар билан зикр этган. Бир ўринда уни Узига нисбат бериб, бундай деган:
«Ким Раббисига йўлиқишни умид қилса...» (Каҳф сураси, 110-оят). Бу оятдан тушунилган маъно қайта тирилишдир. Бошқа ўринда қайта тирилишни бошқа сифат билан васфлаган.
Агар оятдан «савоб» маъноси ирода қилинса, унда Аллоҳнинг раҳматидан умидвор шахс унинг сабабларини адо этиш орқали умид қилиши, қўрқувчи эса манъ қилинган амаллардан узоқлашиш ва қайтарилган, наҳий қилинган ишлардан тийилиш билан қўрқиши кераклиги ҳақида хабар берилмокда.
Ким хавф ва умиднинг ўзига суяниб, сабабларини ижро қил-маса, у Аллоҳ таолога нисбатан орзу қилувчи бўлади. Биз айтган гапнинг далили қуйидаги оятдир:
«Имон келтирган, ҳижрат қилган ва Аллоҳ (тоати) йўлида жидду жаҳд қилган кишилар - айнан ўшалар Аллоҳнинг раҳматидан умид қилурлар» (Бақара сураси, 218-оят). Ушбу оятга назар солсангиз, Аллоҳ таоло «умид» маъносини «Аллох йўлида ва тоатларга амал қилишда жидду жахд қилиш», деб изоҳлаган. Валлоҳу аълам!
Агар оятнинг таъвили қайта тирилиш маъносида бўлса ҳам. худди шундай тушунилади. Чунки инсон қайтарилган нарсадан қочса ва буюрилган нарсани талаб қилса, у Аллоҳ таолонинг савоби ва раҳматига олиб борадиган ишларни ўзига дўст тутаётган ва дўст тутиши оқибатида Аллоҳнинг азоби ҳамда қахрига олиб борадиган ишларни ўзига душман тутаётган бўлади. Бу ишларни фақат қайта тирилишга имон келтирган инсонларгина қила олади. Чунки қайта тирилишга имон келтирмаган киши дунё манфаатини кимдан умид қилса, у билан дўстлашади. Шунингдек, кимдан зиён етиш хавфи бўлса, бу дунёда ўзини ундан олиб қочади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Кимки юз ўгириб кетса» ояти, яъни Аллоҳ таолонинг «Уларга эргашинг», деган буйруғига итоат қилишдан ким юз ўгирса, «Албатта, Аллоҳ (ҳар нарсадан) беҳожат ва Ҳамиддир», яъни махлуқотларнинг тоатидан беҳожатдир. Аллоҳ таоло бандаларининг тоатига муҳтожлигидан ёки бирор манфаат сабабли уларни бирор нарсага буюрмаган. Зеро, У Зот буларнинг барчасидан беҳожатдир. Балки Аллоҳ таоло бандаларнинг бунга муҳтожлигини ва қилган тоатларининг манфаати уларнинг ўзига қайтишини билиб, уларга амр этгандир.
Аллоҳ таолонинг «Ҳамид» сўзининг икки маъноси бор. «Мақтовчи» ва «мақталган» маъноларидир. Агар ундан «макталган» маъноси кўзланса, ҳа, албатта, Аллоҳ таоло махлукотларга берган неъмати сабаб уларнинг мақтовига ҳақлидир (деган маънода бўлади). Агар ундан «мақтовчи» маъноси назарда тутилса, оят «Аллоҳ таоло махлуқотларни мақтайди ва уларга фазл қилади», деган маънода бўлади. Яъни бандаларнинг кичик амалларини кўплаб савоблар билан қаршилайди. Ёки «килган яхши амаллари сабабли уларни мақтайди», деган маънода бўлади. Демак, Аллоҳ таоло иккита маънога кўра «Ҳамид» деб васф этилади.

7. Эҳтимол, Аллоҳ сизлар билан сизлар душман тутиб юрган кимсалар ўртасида - (уларни Исломга киритиб) дўстлик пайдо қилиб қўяр. Аллоҳ қодирдир. Аллоҳ кечиримли ва раҳмлидир.
Ушбу оятда, мўмин имонда экан уни Аллоҳ таоло мўмин деб билишига ва динсиз то куфрда экан, уни динсиз деб билишига улкан далил бордир. Баъзи жоҳилларнинг: «Қачонлардир имонга келиши такдирига битилган динсиз одам, куфрда эканлигида ҳам Аллоҳ таоло наздида мўмин ҳисобланади», деган сўзи тўғри эмас. Бундай дейиш Аллоҳ таолонинг ушбу оятида баён қилган амрига зиддир. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таоло «Эй имон келтирганлар, Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» деган. Мўътазилалар ушбу оятларга қарши чиқиб, қайсарлик билан ўз сўзларида туриб олдилар. Уларнинг эътиқодларидан бири, ким уларнинг йўлига карши чиқса, у уларнинг душманидир. Лекин улар шубҳа қилмай уни дўст тутадилар ва у билан бир сафда турадилар. Аллоҳ таоло эса бу ишдан қайтармоқда. Бу уларнинг икки ихтилофларидан биридир.
Иккинчиси, Аллоҳ таоло оятда биз билан улар ўртасида дўстлик пайдо этишни ваъда қилди. Мўътазилийларнинг эътиқодига кўра, Аллоҳ таоло бандаларнинг феълини яратишга қодир эмас. Уларнинг сўзига кўра, Аллоҳ таоло қодир бўлмаган нарсасига ваъда берган бўлиб қолади. Бу Аллоҳ таолонинг энг ожиз махлуқотига ҳам муносиб эмас-ку, қандай қилиб Аллоҳ таолонинг шаънига тўғри келсин? Демак, мўътазилийлар бу оятлар таъвилида қайсарлик қилдилар. Валлоҳу аълам!
Учинчи хилофлари: Аллоҳ таоло қуйидаги оятга биноан Ўзини «қодир» деб васфлади: «Аллоҳ қодирдир». Мўътазилийлар: «Аллоҳ таоло махлуқотларнинг феълларидан бирортаси(ни яратишга ҳам) қодир эмас», дейишади. Бундан ортиқ яна қандай очиқ-ойдин хилоф бўлиши мумкин? Тавфиқ Аллохдандир!

8. Динларингиз тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз диёрларингиздан (ҳайдаб) чиқармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишларингиздан ва уларга адолатли бўлишларингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас. Албатта, Аллоҳ адолатлиларни севар.

9. Аллоҳ сизларни фақат динларингиз тўғрисида сизлар билан урушган ва сизларни ўз диёрларингиздан (ҳайдаб) чиқарган ҳамда сизларни ҳайдаб чиқаришда бир-бирларига ёрдамлашган кимсалар билан дўстлашишингиздан қайтарур. Кимки улар билан дўстлашса, бас, ана ўшалар золим кимсаларнинг ўзгинасидир.
Аллоҳ таолонинг «Динларингиз тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз диёрларингиздан (ҳайдаб) чикармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишингиздан ва уларга адолатли бўлишингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас» оятидаги наҳий (қайтариш) сўзи адолатли бўлишга тегишли эмас. Чунки Аллоҳ таоло дўст ёки душманга нисбатан адолатли бўлишдан қайтармайди. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган:
«Бирор қавмни ёқтирмаслик сизларни адолатсизлик қилишга ундамасин! Адолатли бўлингиз!» (Моида сураси. 8-оятп). Аллоҳ таоло ушбу оятда душманлик сабаб адолатсизлик қилиш ҳалол эмаслигини айтмоқда. Шундай экан, мазкур оятдаги наҳий, яъни «қайтариш» феъли «уларга нисбатан яхшилик қилиш»га тегишлидир.
Мазкур оятда қайтарилмаган масалалар зоҳирда қайтарилаётган нарсанинг зиддидир. Зеро, У Зот (қайтарилмаган иш-лар борасида) бундай деди: «Динларингиз тўғрисида сизлар билан урушмаган ва сизларни ўз диёрларингиздан (ҳайдаб) чиқармаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишингиздан ва уларга адолатли бўлишингиздан Аллоҳ сизларни қайтармас». Аллоҳ таоло қайтарилган ишлар борасида эса: «Аллоҳ сизларни фақат динларингиз тўғрисида сизлар билан урушган ва сизларни ўз диёрларингиздан (ҳайдаб) чиқарган ҳамда сизларни ҳайдаб чиқаришда бир-бирларига ёрдамлашган кимсалар билан дўстлашишингиздан қайтарур», деди.
Маълумки, баъзан дўстлашиш рухсат этилмаган инсонга ҳам яхшилик қилиш мумкин бўлади. Бу ҳакда Аллоҳ таоло бундай деган:
«Уларга дунёда яхши муомалада бўлгин» (Лук,мон сураси, 15-оят)(Оятнинг тўлиқ таржимаси: «Агар улар (яъни ота-онанг) сени ўзинг билмаган нарсаларни Менга шерик қилишга зўрласалар, у ҳолда уларга итоат этма! Уларга (гарчи кофир бўлсалар-да,) дунёда яхши муомалада бўлгин ва ўзинг Менга тавба қилган кишиларнинг йўлига эргашгин! Сўнгра (яъни қиёмат кунида) қайтиш Менинг ҳузуримгадир. Бас, сизларга қилиб ўтган амалларингизнинг хабарини берурман».)
Бошқа оятда эса, кофирларни дўст тутишдан кайтарган: «Менинг душманим ва сизларнинг душманингиз (мушриклар)ни дўст тутмангизлар!» (Мумтаҳана сураси, 1-оят). Лекин бир шахсда кимгадир яхшилик қилиш ва (у билан) дўстлашмаслик жамланиши мумкин экан, дўстлашишдан қайтарилган кишига ҳам яхшилик қилишга амр этилиши ҳам мумкин бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Динларингиз тўғрисида сизлар билан урушмаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишларингиздан... қайтармас» ояти «Сизларни бундан қайтармайди, балки буюради» деган маънони англатиши мумкин. Ёки оят «сизларга рухсат этилади» деган маънода бўлиши ҳам мумкин. Зеро, Аллоҳ таолонинг «Уларнинг тижоратлари фойда бермади» (Бақара сураси, 16-оят) ояти «зиён келтирди», деган маънони ифодалайди. Аслида, баъзан тижоратда фойда бўлмаса-да, ундан зарар кўрмаслик мумкин бўлганидек, Аллоҳ таолонинг «Динларингиз тўғрисида сизлар билан урушмаган кимсаларга нисбатан яхшилик қилишингиздан... қайтармас» ояти ҳам «балки сизларни уларга яхшилик қилишга буюради», маъносида бўлиши мумкин. Шунингдек, у «балки сизлар учун уларга яхшилик қилишга рухсат этилади», деган маънода бўлиши ҳам мумкин. Валлоҳу аълам!
Дўстлашишдан қайтарилиб, яхшилик қилишга буюрилган кишининг кимлиги борасида ихтилоф қилинган. Баъзилар уни: «Улар яширинча имон келтириб, уни ошкора қилишда мушриклардан қўрқадиган Маккадаги заиф мўминлардир. Улар ўзларини ҳимоя қилишга имкон қилишлари учун Аллоҳ таоло Мадинадаги мўминларни уларга мактуб юбориш орқали яхшилик қилишга буюрмоқда. Чунки маккалик мушриклар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг уларга қарши урушга чиққанини билсалар, ушбу заиф мўминларга хавф юзага келиши мумкин эди. Маккалик мусулмонлар мушриклар томонидан юзага келадиган хавфга ҳозирлик кўришлари ва тайёр туришлари учун Аллоҳ таоло мадиналик мусулмонларга мактуб ёзиб, уларга яхшилик қилишга буюрди», деб изоҳлаганлар. Валлоҳу аълам!
Баъзилар эса бундай деганлар: «Бу оят Расулуллоҳ соллаллоху алайҳи васаллам билан ўрталарида келишув ва шартнома бўлган қабилалар ҳақида нозил бўлган. Аллоҳ таоло мўминларга келишилган муддатгача ваъдаларига вафо қилиб, уларга яхшилик килишга амр этмокда. Шунингдек, мусулмонлар билан урушган ва ваъдасини бузганлар билан дўстлашишдан қайтармоқда».
Бошқалар эса: «Оят мушрикларнинг аёллари ва ёш болалари ҳақида нозил бўлган. Аллоҳ таоло мўминларни ушбу тоифага қарши урушмаслик орқали уларга яхшилик қилишга амр этмоқда. Мўминларга қарши урушган мушрик эркакларни дўст тутмаслик, балки улар билан урушишга буюрмоқда», деганлар.
«Кимки улар билан дўстлашса», яъни ким уларни эътиқодда дўст тутса, «Ана ўшалар золим кимсаларнинг ўзгинасидир», яъни эътиқодда золимдирлар. Ёки оят бундай тушунилади: «Ким улар билан феълларда дўст тутинса, ана ўшалар амаллар сабабли золимдирлар». Буни юқорида зикр этилган «Бас, аниқки, у тўғри йўлдан озибди» (Мумта.ҳана сураси, 1-оят) ояти таъвилида айтиб ўтганмиз.

10. Эй мўминлар, қачонки, сизларга мўминалар ҳижрат қилиб келсалар, сизлар уларни имтиҳон қилиб кўринглар! Аллоҳ уларнинг имонларини яхши билувчидир. Агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар! Булар (улар) учун ҳалол эмас ва улар булар учун ҳалол эмасдир, уларга сарфлаган маҳрларини (эрларига) беринглар! Қачонки, уларга маҳрларини берсангизлар, уларни никоҳларингизга олишда сизларга гуноҳ йўқдир. Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар! Ўзларингиз сарфлаган маҳрни талаб қилинглар ва улар ҳам сарфлаган маҳрларини талаб қилсинлар! Бу Аллоҳнинг ҳукмидир. У сизларнинг ўртангизда ҳукм қилур. Аллоҳ барча нарсаларни билувчи ва ҳикматли зотдир.
Бизнинг наздимизда, Аллоҳ таолонинг «Эй мўминлар, қачонки, сизларга мўминалар ҳижрат қилиб келсалар», ояти «аёллар сизларга мўминалармиз, деб келсалар, уларни им-тиҳон қилиб кўринглар», деган маънони ифодалайди. Чунки улар ҳақиқий имонли бўлганларида, уларга қарата «уларни имтиҳон қилиб кўринглар», деб буюрилган оят маъносиз бўлиб қолар эди. Аллоҳ уларни имтиҳон қилишга буюрганидан маълумки, «сизларга мўминалар ҳижрат қилиб келсалар» ояти биз айтган маънода тушунилади. Бунинг мисоли қуйидаги оятдир:
Ким Аллоҳга имон келтирганидан кейин кофир бўлса (ҳолига вой!) Лекин кимнинг қалби имон билан хотиржам ҳолда мажбур қилинса, у мустаснодир (Наҳл сураси, 106-оят). Оят «Кимнинг қалби имон билан хотиржам бўлиб, куфр калимасини айтса» деган маънони англатади. Шунингдек, биринчи мисолдаги оятнинг маъноси юқорида ўтган оятдагидек бўлиши ҳам мумкин. Валлоҳу аълам!
Баъзи муфассирлар аёлларнинг имтиҳон қилиниши масаласини баён этиб, бундай деганлар: «Улар ўз диёрларидан эрларини ёмон кўрганлари сабаб ёки ўз Ерларидан бошқа Ерни хоҳлаб чиқмаганлари, балки Исломни қабул этиш сабабли бу ишни ирода қилганлари ҳақида Аллоҳга қасам ичадилар». Бу нотўғри таъвилдир. Сабаби шуки, аёл киши мусулмон бўлса. кофир эрини ёмон кўриши унинг диндаги ҳақи ҳисобланади. Зеро, Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деган:
«Токи, сизлар ягона Аллоҳга имон келтирмагунингизча, сизлар билан бизнинг ўртамизда мангу адоват ва нафрат пайдо бўлди (дедилар)» (Мумтаҳана сураси, 4-оят).
Шариат ва дин улар қилаётган ишга буюраётган бўлса, аёлларни имтиҳон қилиш қандай қилиб муфассирлар айтганидек бўлиши мумкин? Шунинг учун баъзи муфассирларнинг аёлларни имтиҳон қилиш борасидаги таъвилларини тўғри эмас, деймиз.
Аёлларни имтиҳон қилишнинг икки хил таъвили бўлиши мумкин: Биринчиси, улардан имон нима эканлиги ҳақида сўралади? Агар улар имоннинг ҳақиқатини айтиб берсалар, уларнинг мўмина эканлиги маълум бўлади. Иккинчиси, уларга қуйидаги оятда айтилганидек, мўминаларнинг имонлари устидаги вазифалар кўрсатилади:
«(Улар) ўғирлик қилмасликларига, зино қилмасликларига, ўз болаларини ўлдирмасликларига... (байъат қилсалар...)» (Мумтауана сураси, 12-оят). Аёллар буларнинг барчасини қабул қилсалар, бу уларнинг имтиҳонлари ҳисобланади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ уларнинг имонларини яхши билувчидир» ояти «Мўмина аёлларнинг имтиҳони борасида мўминларга юклатилган буйруқ аёлларнинг имонлари борасидаги зоҳирий маълумотларни билиш ҳақидадир. Бунинг ҳақиқатини эса, оламлар Раббиси билувчидир», деган маънога далолат қилади.
Бу илм икки хил бўлишини билдиради: амал илми ва шаҳодат илми. Амал илми деб «махлуқотлар зоҳиран билиб, унга кўра амал қиладиган илм»га айтилади. Шаҳодат илми деб «у билан Аллоҳга гувоҳлик бериш мумкин бўлган илм»га айтилади. Ушбу илм Аллоҳ таоло далиллар асосида билдириб қўйиши орқали ҳосил бўлади. Далиллар: Қуръони карим ёки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан нақл қилинган мутавотир ҳадислардир. Амал илми - ижтиҳод имкони бўлган илмдир. Бунга оҳод хабар, қиёс ва бошқалар киради.
Аллоҳ таолонинг «Бас, агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга кайтарманглар!» ояти хусусида. Хабарда айтилишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳудайбия йилида маккалик мушриклар билан сулҳ қилганлар. Унга кўра, Расулуллоҳнинг ҳузурларига маккаликлардан бирортаси келса, уларга қайтарилади, аксинча Маккага у зотнинг саҳобаларидан бирор киши борса, у маккаликларга асир бўлади. Ва бошқа шу каби шартлар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳақида Ҳудайбияда мактуб ёзганлар. Мактубни ёзиб бўлганларидан сўнг. Субайъа (бинти Ҳорис Асламия) муслима бўлиб Мадинага келади. Унинг эри Расулуллоҳ ҳузурларига келиб: «Ё Расулуллох. менга хотинимни қайтариб беринг! Чунки сиз бизга буни шарт қилгансиз. Бу (келишув) ҳали қуримаган лойдир», дейди. Сўнг Аллоҳ таоло ушбу оятни нозил қилди:
«Эй мўминлар, қачонки, сизларга мўминалар ҳижрат килиб келсалар, сизлар уларни имтиҳон қилиб кўринглар! Аллоҳ уларнинг имонларини яхши билувчидир. Бас, агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар!». Яъни уларни динсиз эрларига қайтарманглар. «Булар (улар) учун ҳалол эмас ва улар булар учун ҳалол эмасдир». Динсизларга мўмина аёлнинг никохи. мўмина аёлга динсизнинг никоҳи ҳалол эмас. «Уларга сарфлаган маҳрларини (эрларига) беринглар!» Яъни динсизлар билан мусулмонлар ўртасидаги келишувга кўра, уларнинг динсиз эрларига улар сарфлаган маҳрни беринглар. Унга кўра, маккалик аёллар мўмина бўлиб Мадинага келсалар, уларни динсизларга қайтарманглар ва эрларига улар сарфлаган маҳрларни беринглар. Шунингдек, муслима аёллар орасидан муртад (диндан чиккан) ҳолда Маккага кетишса, мушриклар уларни Мадинага юбормайдилар ва эрларига улар сарф қилган маҳрни қайтарадилар.
Маълумки, маҳр ва нафақаларни қайтаришга маҳрни олган одамдан бошқаси жавобгар бўлади. Лекин бунга унинг ўз жинси (жамоаси)дан бўлганлар масъул бўлади. Юқорида бунга ўхшаш мисолларни айтиб ўтдик. Шунинг учун ҳам асҳобларимиз айтадилар, ҳарб диёридагилар мусулмон тижоратчилардан ҳақ ундиргани боис, ислом диёридагилар ҳам уларнинг тижоратчиларидан жазо сифатида ҳақ оладилар. Ушбу ҳақ унинг жинси (жамоаси)дан бўлганлардан ундирилади, гарчи у (тижоратчи) ўз диёрида мусулмонлардан ҳақ олмаган бўлса ҳам.
Шунга кўра айтамизки, гоҳида қийинчиликлар яхшига ҳам, ёмонга ҳам бирдек бўлиши мумкин. Шунингдек, одамзодга тушаётган балолар, унинг гуноҳларига ва ёмон амалларига жазо бўлмаслиги мумкин. Чунки Аллоҳ таоло ушбу дунёда бандасини ҳеч қандай сабабсиз ҳам имтиҳон қилиши мумкин. Аммо охиратда бирор киши бошқанинг гуноҳи сабаб жазоланмайди, балки ҳар бир киши ўз амалига кўра жазо ёки мукофот олади, яхши бўлса мукофоти ҳам яхши бўлади, ёмон бўлса жазоси ҳам оғир бўлади. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Қачонки, уларга маҳрларини берсангизлар, уларни никоҳларингизга олишда сизларга гуноҳ йўқдир» ояти хусусида. Аллоҳ таоло: «Қачонки, уларга маҳрларини берсангизлар, сиз мусулмонлар учун уларга уйланишингизда ҳеч қандай гуноҳ йўқ», демоқда.
Аллоҳ таолонинг «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» ояти хусусида. Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қизлари Зайнаб турмуш ўртоғидан олдин мусулмон бўлди. Сўнг турмуш ўртоғи мусулмон бўлди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» ояти нозил бўлишидан олдин қизларини биринчи никоҳ билан ўз эрига қайтарганлар (яъни, никоҳ ўқимаганлар). Ушбу оят нозил бўлгач, эр исломни қабул қилиб, ислом диёрига чиқса, у билан хотини ўртасидаги никоҳ ақди узиладиган бўлди. Шунингдек, аёл киши ислом диёрига чиқиб, эр у ерда қолса ҳам худди шундай ҳукм бўлди.
Баъзилар «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» оятидаги [биъисомил кавафир] жумласини «никоҳ битимларини» деб тафсир қилганлар. Яъни кимнинг Маккада динсиз хотини бўлса, унга эътибор қилмасин. Чунки у аёл энди унинг хотини эмас, ораларидаги никоҳ ақди узилиб бўлган.
Баъзилар эса: «Аллоҳ таоло Ўзининг «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» ояти орқали ҳижрат қилиб келган муслима аёлга ҳарбий эри ва унинг никоҳи сабабли у аёлга никохданишдан тийилиш, бош тортиш ва юз ўгиришдан қайтарди. Зеро, «исмат» қайтаришдир. [кава-фир] сўзи эркакларни ҳам ўз ичига олиши мумкин, дейди. Ушбу ўринда унинг зоҳирий маъноси эркакларга тегишлидир. Чунки бу оят ҳижрат қилган аёллар ҳақида келмоқда. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Ўзларингиз сарфлаган маҳрни талаб қилинглар ва улар ҳам сарфлаган маҳрларини талаб қилсинлар!» оятида: «Агар мусулмоннинг аёли Макка кофирларига бориб қўшилса, маккаликлардан унинг маҳрини ундириб, эрига беринглар. Шунингдек, Макка аҳлидан сизлар томон бир аёл ҳижрат қилиб чиқса, мушрик эрига унинг маҳрини қайтаринглар». Бу нарса Макка аҳли ва Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўрталарида шундай келишув борлигидандир.
Аллоҳ таоло «Бу Аллоҳнинг ҳукмидир. У сизларнинг ўртангизда ҳукм қилур» оятида: «Бу - бир-бирларига маҳрни қайтариш борасида мусулмонлар ва маккалик кофирлар ўртасидаги Аллоҳнинг ҳукмидир», демоқда. Аллоҳ таолонинг «Аллоҳ барча нарсаларни билувчи ва ҳикматли зотдир» ояти «У зот мусулмонлар ва келишув бўлган шахслар орасидаги биз зикр қилган ҳукмни билувчи, ҳикматли зотдир».

11. Агар жуфтларингиздан бирортаси кофирлар томонига ўтиб кетса ва сизлар жанг қилиб, ўлжа олсангизлар, хотинлари кетган кишиларга улар сарфлаган маҳр миқдорини беринглар ва сизлар имон келтирган Аллоҳдан қўрқинглар!
«Агар жуфтларингиздан бирортаси кофирлар томонига ўтиб кетса ва сизлар жанг қилиб, ўлжа олсангизлар», яъни бирор мўмина аёл сизлар билан улар орасида келишув бўлмаган маккалик ҳарбий динсизларга келиб қўшилса ва у аёлнинг эри сизлар билан бўлса ҳамда ўлжа олсангизлар, яъни қўлга киритган ўлжани тақсимлашдан аввал хотинлари кетган кишиларга улар сарфлаган маҳр миқдорини беринглар. Буни фарз қилган Аллоҳ таолога тақво қилинглар. Сизлар унга имон келтиргансизлар, яъни Уни тасдиқ қилгансизлар, шундай экан, энди уни нуқсонлик қилманглар. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, Масруқ раҳматуллоҳи алайҳ ва Зуҳрийдан ривоят қилинади: «Аллоҳнинг ҳикматларидан бири, муслима аёл кофирларга бориб қўшилса, мусулмонлар улардан аёлнинг маҳрини сўрайдилар. Шунингдек, кофирларнинг аёллари муслима бўлиб, бизга қўшилса, улар мусулмонлардан унинг маҳрини сўрайдилар. Мусулмонлар Аллоҳ таолонинг ушбу ҳукмини қабул қилдилар, мушриклар эса буни тан олишдан бош тортдилар. Шунда Аллоҳ таоло қуйидаги оятни нозил қилди: «Агар жуфтларингиздан бирортаси кофирлар томонига ўтиб кетса ва сизлар жанг қилиб, ўлжа олсангизлар, хотинлари кетган кишиларга улар сарфлаган миқдорни беринглар».
Аллоҳ таоло ушбу оятда, эрли муслима аёл кофирларга бориб қўшилса, унинг эрига маҳрни қайтаришни буюрмоқда. Улар буни мушриклар томонидан мусулмонларга келиб қўшилган аёлнинг маҳри учун тайёрлаб қўйилган маҳрдан берадилар.
Борди-ю, қўлларида ҳарб аҳлига бериладиган маҳр бўлмаса, қўлга киритилган ўлжадан уни тўлайдилар.
Аслида бу оят «агар эрингизга берган бирор нарсангиз кофирларга ўтиб кетса, сўнг сизлар душман устидан ғалаба козониб, ўлжага эришсангиз, ушбу ўлжадан хотинлари мушриклар томон кетиб қолган кишиларга берган маҳри миқдорича беринглар», маъносида бўлади. Гўёки Аллоҳ таоло: «Хотинларингиз мушриклар томонга кетиб қолса, мушриклардан берган маҳрингизни сўранглар. Маҳрни сўраганингизда, улар сизларга ҳеч нима бермасалар ва берган ҳақингиз изсиз йўқолса, сўнг сизлар улар билан уришиб, ўлжа олсангизлар, аёлларига берган маҳрлари қўлдан кетганларга (ҳисса) беринглар» демокда.
Валлоҳу аълам!
(Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳ шундай дейди:) Билингки, ушбу оят бир неча ҳукмларни ўз ичига олади. Биринчиси, зоҳиран ҳосил бўлган илмга амал қилиш ва унга асосан ижтиҳод қилиш мумкинлиги. Зеро, Аллоҳ таоло: «Сизлар уларни имтиҳон қилиб кўринглар! Аллоҳ уларнинг имонларини яхши билувчидир. Бас, агар» ижтиҳод ва имтиҳон орқали «уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар!» деди. Бу зоҳиран ҳосил бўлган илмга асосланган ҳукмдир. Демак бунга амал қилиш мумкин бўлади.
Иккинчиси, эр-хотиндан бири ислом ёки ҳарб диёридан бирида мусулмон бўлса, исломнинг ўзи билан уларнинг орасига ажрим тушадими ёки унга бирор бошқа шарт қўшиладими?
Бишр Марисий ҳеч қандай қўшимча шартсиз унинг ўзи билан эр-хотин ўртасига ажрим тушади, дейди.
(Имом) Шофеъий: «Аёл никоҳдан кейин эри билан яқинлик қилган бўлса, у уч ҳайз ўтирмагунича уларнинг орасига ажрим тушмайди. Борди-ю, никоҳдан кейин ҳали яқинлик қилинмаган бўлса, ўша заҳоти иккиси ўртасига ажрим тушади» деган.
Бизнинг асҳобларимиз (ҳанафийлар) айтадики, агар уларнинг иккиси ҳам ҳарб диёрида бўлиб, уларнинг бири мусулмон бўлса, аёл уч ҳайз ўтирмагунича уларнинг ораси ажратилмайди. Агар уларнинг иккиси ҳам ислом диёрида зиммий бўлсалар, сўнг уларнинг бири мусулмон бўлса, султон иккинчи томонга исломни таклиф қилмагунича оралари ажратилмайди. Бордию, унга исломни таклиф қилинса, у рози бўлмаса, оралари ажратилади.
Бишр (Марисий) «Сизларга мўминалар ҳижрат қилиб келсалар...» қисмидан «уларни кофирларга қайтарманглар! Булар (улар) учун ҳалол эмас ва улар булар учун ҳалол эмасдир» оятининг зоҳирий маъносини далил қилиб келтирган. (Унинг фикрига кўра) Аллоҳ таоло ушбу оятда уларнинг бир-бирига ҳалол бўлмаслигини айтган. Бошқа шартни айтмаган ва унга бошқа нарсани илова ҳам қилмаган.
Бизнинг асҳобларимиз (Аллоҳ уларни раҳматига олсин) далил келтириб, шундай деганлар: «Ажрим исломни қабул қилишнинг ўзи билан бўлмайди. Зеро Аллоҳ таоло: «Сизларга мўминалар ҳижрат қилиб келсалар, сизлар уларни имтиҳон қилиб кўринглар!» деди. Агар имоннинг ўзи билан эр-хотин ўртасига ажрим тушганида, имтиҳон қилишнинг маъноси қолмас эди. Аллоҳ таоло оятда эр-хотин ўртасидаги ҳаромлик, фақат имтиҳон орқали бўлишини айтгач, демак, ажрим ҳам имон келтиришнинг ўзи билан бўлмаслиги очиқланди. Бунга қуйидаги оят мисол бўлиши мумкин:
«Зинокор эркак фақат зинокор аёлга ёки мушрикага уйланур. Зинокор аёлга фақат зинокор эркак ёки мушрик уйланур. Ва бу (яъни, зино) мўминларга ҳаром қилинди» (Нур сураси, 3-оят).
Аллоҳ таоло бу оятдан кейин шундай деди:
«Ўз хотинларига (бузуқ деб) туҳмат қиладиганлар...» (Нур сураси, 6-оят).
Агар зино эр-хотин ўртасини ҳаром қилганида, эр ўз хотинига «туҳмат қилувчи» бўлмас эди. Балки эр ўз хотинига: «Сен зино қилдинг» деса, гўёки «Сен билан бизнинг орамизда никоҳ йўқ» дегандек бўлар эди. Аллоҳ таолонинг «Ўз хотинларига туҳмат қиладиганлар» ояти билан хотинга туҳмат қилиш маъноси маълум бўлгач, зино хотинни эрига ҳаром қилмаслиги аён бўлади.
Худди шу каби, имоннинг ўзи хотинларни эрларга ҳаром қилганида, оятдаги «имтиҳон қилиш» сўзида ҳеч қандай маъно қолмас эди. Ҳижрат қилган аёлларнинг имонлари намоён бўлиб турса ҳам, уларни имтиҳон қилишга амр бўлгач, имон келтиришнинг ўзи эр-хотин ўртасига ҳаромликни солмаслиги, балки унга бошқа шарт ҳам қўшилишини тақозо қилади. Бундан оятга зоҳиран амал қилиш мумкин эмаслиги маълум бўлади. Чунки, оят мутлақлигича қолмайди. Валлоҳу аълам!
Иккинчи далил, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари исломни қабул қилганлар, уларнинг ортидан аёлла-ри мусулмон бўлганлар. Лекин уларнинг бирортасидан никоҳ-ни янгилаб олганлиги ҳақида маълумот келмаган. Эр-хотиндан бири исломни қабул қилиши билан эр-хотин ўртасига ажрим тушганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари албатта никоҳларни янгилаб олган бўлар эдилар.
Кимдир: «Саҳобалар эр-хотин биргаликда мусулмон бўлган бўлишлари мумкин» деб эътироз билдирса, биз унга шундай жавоб берамиз: «Бу ҳолат одатдан ташқари иш бўлиб, кўпинча бундай ҳолат юз бермайди. Чунки эр-хотин бирга сўзма-сўз исломни қабул қиламиз десалар, бу уларга қийинчилик туғдиради. Шундай бўлган тақдирда ҳам, саҳобаларнинг баъзилари хотинидан олдинроқ исломни қабул қилганлар, лекин никоҳни янгилагани ҳақида ривоят қилинмаган. Демак, ажрим исломни қабул қилишнинг ўзи билангина тушмайди (балки бошқа шартлар қўшилади). Валлоҳу аълам!»
Учинчи далил, дорул ислом ва дорул ҳарб ҳамда шунга ўхшаш нарсалар таъсирида ажрим ҳукмининг сабаби ўзгариши саҳоба розияллоҳу анҳулардан ривоят қилинган. Жумладан, Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинишича, эр-хотин дорул ҳарбда бўлсалар, (уларнинг бири исломни қабул қилса) аёл уч ҳайз ўтирмагунча ораларига ажрим тушмайди.
Ҳазрат Али розияллоҳу анҳудан, бу ҳолатда уларнинг иккиси ҳам, модомики ҳижратда бўлсалар, никоҳлари бузилмаслиги ривоят қилинган. Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилиниши-ча, эр-хотиннинг иккиси ҳам дорул ҳарбда бўлишса ва улардан бири исломни қабул қилса, султон иккинчи томонга исломни таклиф қилмагунча, уларнинг никоҳи ўз ҳолича қолади. Саҳобалардан исломни қабул қилишнинг ўзи билан эр-хотин орасига ажрим тушмаслиги, балки бошқа шартлар ҳам қўшилишли-ги ҳақида ривоятлар қилинди. Бошқа саҳобалардан эса бунга эътироз билдирилмаган. Бу эса уларнинг ижмоси ҳисобланади. Шунинг учун бизнинг (ҳанафий) асҳобларимиз саҳобаларнинг сўзини олганлар. Валлоҳу аьлам!
Тўртинчиси, эр-хотиндан бири дорул исломга ҳижрат қилса, икккинчиси дорул ҳарбда қолса, бизнинг наздимизда иккисининг орасига ажрим тушади. Шофеъийлар наздида, эр-хотиндан бири дорул исломда, иккинчиси дорул ҳарбда бўлишлари билан иккиси орасида ажрим тушмайди. У киши айтадики, мусулмон омонлик билан (дорул ҳарбга) кирса, аёлининг никоҳи бузилмайди. Шунингдек, ҳарбий (мусулмон) диёрига омонлик билан кирса, у билан аёли ўртасига ажрим тушмайди. Агар эр-хотин ҳарб диёрида мусулмон бўлсалар, сўнг уларнинг бири ислом диёрига чиқса ораларига ажрим тушмайди. Демак, у кишининг наздида, ажрим бўлиши учун диёрлар ўзгаришининг эътибори йўқлиги маълум бўлди.
Лекин бизнинг наздимизда, юқорида айтиб ўтилган диёрлар ўзгаришининг сурати шуки, эр-хотиннинг бири мусулмон ёки зиммий ҳолатда дорул исломда бўлиб, иккинчиси кофир ҳолатда дорул ҳарбда бўлишидир. Лекин иккиси ҳам мусулмон бўлиб, бири ҳарб, иккинчиси ислом диёрида бўлса, улар (ҳукман) битта диёрда ҳисобланади.
Ушбу оятда биз айтган ҳукмларга бир неча далиллар мавжуд:
Биринчиси, Аллоҳтаоло: «Агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар!» деди. Агар диёрлар ўзгариши билан улар орасида эр-хотинлик қолганида, унинг эри ўз хотинига ҳақли бўлар эди ва аёлни динсиз эрига боришидан қайтаришда маъно қолмас эди.
Шунингдек, Аллоҳ таоло оятда: «Булар улар учун ҳалол эмас ва улар булар учун ҳалол эмасдир», деди. Бу билан ҳижрат қилиб келган аёллар ва (уларнинг мушрик) эрлари ўртасида ҳаромликни собит қилди. Ҳалол бўлмаган ўринда никоҳнинг қолиши мумкин эмас. Оятнинг маъноси баҳра олиш ҳаромлигини ифодалаши ҳам мумкин. Лекин никоҳдан асосий мақсад аёлдан фойдаланиш бўлар экан, демак, фойдаланишни ҳаром қилиш билан никоҳ ҳам ҳаром бўлади.
Бундан ташқари, Аллоҳ таолонинг «уларга сарфлаган маҳрларини (эрларига) беринглар!» сўзи ҳам далил бўлади. Унда маҳрни эрига қайтаришга амр қилинмоқда. Агар эр-хотинлик риштаси у иккиси орасида қолганида, эр маҳрни қайтариб олишга ҳақли бўлмасди. Чунки эр аёлнинг аъзоси ва унинг бадали (маҳр)га ҳақли бўлиши жоиз эмас.
Шунингдек, Аллоҳ таолонинг: «Қачонки, уларга маҳрларини берсангизлар, уларни никоҳингизга олишда сизларга гуноҳ йўқдир» сўзи ҳам (далил бўлади). Аввалги никоҳ ораларида қолганида эди, мусулмон киши ислом диёрида у аёлга уйланиши жоиз бўлмас эди.
Яна бир далил шуки, Аллоҳтаоло: «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» деди. «Бу аёлларнинг динсиз эрлари билан никоҳлари бор», деб ўйлаб, уларга уйланмаслигимиздан Аллоҳ бизларни қайтарди». Демак, диёрларнинг ўзгариши билан уларнинг ораларига ажрим тушади.
Биз айтиб ўтган нарсага яна бир ақлий далил бор. Уламолар аёл киши асир олинса, унинг эри билан никоҳига ажрим тушади ва покланганидан сўнг асирга олувчи уни никоҳига олиши ҳалол бўлади, деб ижмо қилганлар.
Аёл исломни қабул қилиши билан эри билан ўзи ўртасига ажрим тушишига келсак, жумҳур фақиҳлар шунга иттифоқ қилганларки, аёл эри билан қўшилган бўлса, исломни қабул қилишнинг ўзи билан ажрим тушмайди. Балки унга бошқа шарт қўшилиши ёки асирга олувчининг мулкига айланиши билан бўлади. Аслида, мулкига кириш никоҳга монелик қилмайди. Эътибор қилсангиз, чўри аёлга янгидан ақд қилиш мумкин ҳисобланади. Шунинг учун ҳам чўри сотиб юборилса ва сотиб олувчининг мулкига кирса ҳам, аввалги никоҳига ажрим тушмайди. Шунингдек, киши вафот этса ва никоҳига олган чўрисини мерос қилиб қолдирса, чўри меросхўрларга мулк бўлади, лекин никоҳ бекор бўлмайди. Ушбу икки ҳолатда ҳам ажрим тушмас экан, демак диёрларнинг ўзгариши сабаби қолди, холос. Демак, асирга тушган аёлда ажримнинг сабаби диёрнинг ўзгаришидир. Диёрнинг ўзгариши эса ҳижрат қилган аёлда топилади. Валлоҳу аълам!
Улар Икриманинг Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан нақл қилган: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қизлари Зайнабни Абул Ос ибн Рабиъга бир неча йилдан сўнг биринчи никоҳ билан қайтарганлар», деган ривоятини далил қилиб, Зайнаб Мадинага ҳижрат қилганида, унинг эри Маккада мушрик бўлиб қолган. (Бир неча йил ўтиб Пайғамбаримизнинг куёви исломни қабул қилганидан сўнг) Пайғамбаримиз уни биринчи никоҳ билан қайтарганлар. Демак, диёрларнинг ўзгариши билан ажрим тушмайди», десалар, биз жавобан айтамизки, ушбу ривоятни ҳужжат қилиш бир неча сабабларга кўра тўғри эмас:
Биринчидан, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қизларини олти йилдан сўнг қайтарганлар. Фақиҳлар ўртасида уч ҳайз ўтганидан сўнг аввалги никоҳ билан кайтариб бўлмаслиги борасида ихтилоф йўқ. Шунингдек, одатда уч ҳайз олти йил чўзилмаслиги ҳам маълум. Демак, бу ривоят ҳужжат қилишга ярамайди.
Иккинчидан, Икрима розияллоҳу анҳу эридан аввал исломни қабул қилган яҳудий аёл ҳақида Ибн Аббос розияллоҳу анҳу-нинг: «У аёл ўзига хўжайиндир», деган сўзларини ривоят қилган. У кишининг мазҳабига кўра, аёл исломни қабул қилиши билан ажрим тушади. Ровийнинг ўзи ривоят қилган нарсанинг зиддига амал қилиши, нақл қилган ривояти мансухлигига далилдир. Чунки Ибн Аббоснинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хилоф қилиши тасаввур қилинмайди.
Учинчидан, Амр ибн Шуайб отасидан, у бобосидан ривоят қилади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қизлари Зайнабни Абул Осга иккинчи никоҳ билан қайтарганлар». Ушбу ва юқоридаги ривоят ўртасида зиддият ҳосил бўлгани учун ҳадисни ҳужжат қилиш бекор бўлди.
Биз келтирган ривоятнинг қувватли экани шундаки, Икрима розияллоҳу анҳу келтирган ривоятда Расулуллоҳнинг қизлари Зайнаб Абул Ос мусулмон бўлганидан сўнг унинг хотини бўлгани айтилмокда. Лекин иккинчи никоҳ ҳақида маълумот йўқ. Амр ибн Шуайбнинг ривоятида эса Абул Ос исломни қабул қилгандан сўнг иккинчи никоҳ билан хотинликка қайта олгани айтилмокда. Бу ривоят олдингисидан устунроқ бўлади. Чунки биринчи ривоят зоҳирий ҳолатдан хабар берса, иккинчи ривоят эса, ровий билган янги маъно ҳақида хабар беради.
Бунга бошқа мисол шуки, биз Ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Маймунага эҳромли ҳолда никоҳландилар», деган ҳадисини Язид ибн Асамнинг «У зот Маймунага эҳромсиз ҳолда уйланганлар» деган ҳадисидан устун қўйдик (таржиҳ қилдик). Чунки Ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг ҳадислари янги ҳолат ҳақида хабар берса, иккинчи ривоят зоҳирий ҳолат ҳақида хабар беради. Шунда, аввалги ривоят иккинчисига нисбатан устун бўлади. Биз кўраётган мавзуда ҳам худди шундайдир.
Бундан бошқа яна бир мисол: Барира озод қилинганида, унинг эри ҳурлиги тўғрисидаги ҳадис эрининг қуллиги ҳақидаги ҳадисдан устундир. Чунки у янги ҳолатни ифодаламокда, иккинчиси эса зоҳирий ҳолат ҳақида хабар бермокда. Биринчи ҳадис устунроқ бўлади. Юқоридаги ривоятлар ҳам худди шу кабидир.
Тўртинчидан, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ наздида, ҳижрат қилган аёл идда ўтирмайди, имомайн (Абу Юсуф ва Муҳаммад) наздларида эса идда ўтиради. Ушбу оят Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ (ижтиҳоди)га бир қанча томондан далил бўлади. Зеро, Аллоҳ таоло «Агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар!» деди. Оятда биринчи эрига қайтариб юборишдан қайтарилмоқда. Агар унга идда ўтириш лозим бўлганида, эри идда учун уйига қайтариши лозим бўлар эди. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деган:
«Уларга (талоқ иддасини сақлаётган хотинларингизга) ўзларингиз маскан тутган жойдан жой беринглар» (Талоц сураси, 6-оятў Бу ҳолатда эрлар қандай қилиб, идда сақлаётган хотинларига ўз уйларидан жой беришга буюрилиши мумкин? Ахир, Аллоҳ таоло улар ҳақида: «у ҳолда, уларни кофирларга қайтарманглар!» дегач, уларнинг идда ўтирмасликлари маълум бўлди. Шунингдек, Аллоҳ таоло: «Уларни никоҳларингизга олишда сизларга гуноҳ йўқдир», деди. Аллоҳ таоло оятда иддани айтмай, уларнинг никоҳига мутлоқ рухсат берди. Яна Аллоҳ таоло: «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» деди. Агар аёлга идда ўтириш вожиб бўлганида, никоҳ битими боқий қолган бўлар эди. Зеро, Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деган:
«Сизлар учун уларнинг зиммасида санайдиган иддаси йўқдир» (Аузоб сураси, 49-оят). Аллоҳ таоло эрнинг ҳақи учун иддани қандай қилганига қаранг! Борди-ю, эрнинг аёлда ҳаки бўлганида, албатта, у эрнинг никоҳида бўлар эди.
Аллоҳ таолонинг «Сизлар кофираларнинг никоҳ битимларини ушлаб турманглар!» сўзи никоҳ битими бузилишини тақозо қилади. Эр-хотин ўртасида никоҳни қолдириш иддани вожиб қилгач ва Аллоҳ таоло бундан қайтаргач, никоҳни аёлдан буткул кесиб, идда ундан соқит қилинади. Валлоҳу аълам!
Шунингдек, уламолар аёл асирга тушса, эр-хотин ўртасидаги никоҳ битими бузилиб, аёлдан идда соқит бўлишига ижмо қилганлар. Мулк иддани соқит қиладиган сабаб эмас, лекин у иддани бузишга сабабдир. (Ҳарб диёридан) ҳижрат қилиш ва асирга олиниш билан идда соқит бўлса ва асирлик иддани тақозо қилмаса, демак, диёрларнинг ўзгариши ҳам иддани соқит қилишга далил бўлади. Валлоҳу аълам!
Бешинчидан, бу оятда Қуръондаги баъзи ҳукмлар инсонлар амал қилмагани сабабли насх қилиниши мумкинлигига далил бор. Зеро, Аллоҳ таолонинг: «Уларга сарфлаган маҳрларини (эрларига) беринглар!» ва «Узларингиз сарфлаган маҳрни талаб қилинглар ва улар ҳам сарфлаган маҳрларини талаб қилсинлар!» оятларига амал қилиш ҳеч қандай оят ва ҳадисга асосланмай, тарк этилмокда. Инсонлар мазкур оят ҳукмига амал қилишни тарк этишга ижмо қилганлари сабабли ҳукм тарк этилмоқда. Шу ва унга ўхшаш, яъни муаллафатил қулуб масалалари урф ҳукмидадир. Бундай оятлар ҳукмининг мавжудлиги қандайдир хос маънога кўра бўлиб, кейинчалик у маъно йўқолган.
Аммо маъносини ақл идрок қилмайдиган ҳукмларда Китобга амал қилиш вожиб бўлади. Бундай ҳукмларга амал қилиш инсонлар тарк қилганлиги сабабли тарк қилинмайди. Инсонлар уни қилмасликка ижмо қилишлари жоиз эмас ва бундай ҳукмларда қилинган ижмо тўғри бўлмайди.
Баъзи асҳобларимиз айтадиларки, мазкур оятнинг ҳукми Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти ҳамда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадиси билан насх қилинган:
«Мол-мулкларингизни ўртада ноҳақ (йўллар) билан емангизлар! Ўзаро розилик асосидаги тижорат бундан мустасно» (Нисо сураси, 29-оягп).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мусулмон кишининг моли, фацат у рози бўлиб берсагина, уалол бўлади» дедилар (Имом Аумад ривоятй). Валлоҳу аълам!
Олтинчидан, Аллоҳ таолонинг «Ўзларингиз сарфлаган маҳрни талаб қилинглар ва улар ҳам сарфлаган маҳрларини талаб қилсинлар!» оятида биз мусулмонлар билан ғайридинларнинг моллари ҳукмда тенг қилинганига далолат бор. Шунингдек, дорул ҳарбдан ўлжа сифатида олинган молу давлатга эга бўлишимизга ижмо қилинган. Шунингдек, мушриклар ҳам бизларнинг молу давлатмизни ўлжа сифатида олсалар, унга эгалик қилишлари вожиб бўлади.
Аёллар имон келтириб, биз томонга ҳижрат қилишса, эрларига ҳаром бўлишларининг ўзида ҳукмлар турлича эканига далолат бордир. Шунга кўра, ҳар иккисининг дорул ҳарб ёки дорул исломда қолдирган мулки ўша диёрдагиларнинг ўлжасига айланади. Шунинг учун ҳам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари Маккадан Мадинага ҳижрат қилганларида ортда қолдирган мол-мулкларини Макка фатҳидан кейин қидирганликлари ҳақида бирор ривоят нақл қилинмаган. Маълум бўладики, у бойликлар ёки кимгадир мерос бўлиб қолган бўлиши керак ёки маккаликларга ўлжа бўлиб ўтган бўлиши ҳам мумкин. Мусулмон ва кофир ўртасида мерос олиш ёки бериш мумкин эмас. Демак, мерос қолдириш мумкин бўлмагани боис, ўз-ўзидан иккинчи йўл, яъни мулк ўлжа сифатида маккаликларга қолгани аён бўлади. Валлоҳу аълам!
Еттинчидан, Аллоҳ таолонинг «Бу Аллоҳнинг ҳукмиднр. У сизларнинг ўртангизда ҳукм қилур» ояти душманлар ўртасида ҳам адолат қилиш вожиблигига далилдир. Бунга Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятлари ҳам далил бўлади:
«Бир қавмни ёмон кўришингиз уларга тажовуз қилишингизга ундамасин! Адолат қилинг!» (Моида сураси, 8-оят).
«Сизларни Масжидул Ҳаромдан тўсгани учун бир қавмни ёмон кўришингиз уларга тажовуз қилишингизга ундамасин!» (Моида сураси, 2-оят).
Аллоҳ таоло бу ўринда «Узларингиз сарфлаган маҳрни талаб қилинглар ва улар ҳам сарфлаган маҳрларини талаб қилсинлар!» деб, биз билан уларнинг бойликларини тенг кўрди. Бу эса айни адолатдир. Гўёки Аллоҳ таоло бундай деди: «Бу сизлар ва душманларингиз ўртасида адолат қилишингиз борасидаги буйруқ ва ҳукмдир. Аллоҳ сизлар билан душманларингиз ўртасида ҳукм қилади. Душманчилик сизларни уларга нисбатан адолатсизликка ундамаётганини душманлар билсалар, бу ҳолат уларни ўзаро дўстлик ва муҳаббатга ундайди. Шунингдек, улар сизларнинг хоҳишларингизни бир четга суриб, адолат ва тенглик томон юрганингизни ҳамда бу ҳолат ўзингиздан эмас, балки Аллоҳ таолодан эканини билсалар, бу уларни исломга тарғиб ва ташвиқ қилади». Гўёки Аллоҳ таоло бундай демоқда: «Аллоҳ таолонинг адолат қилишга буйруғи, адолатни душманларни исломга тарғиб қилишга, дўстликка ундашига сабаб қилиши - У Зотнинг ҳукмидир. Аллоҳ сизларнинг ўртангизда ҳукм қилади».
«Аллоҳ барча нарсаларни билувчи ва ҳикматли зотдир», яъни буюрилган адолат ва тенгликни «билувчи», тадбирида хатога йўл қўймайдиган «ҳикматли»дир. Демак, оят кофирлар ўртасида адолат вожиблигига далил бўлади. Тавфиқ Аллохдандир!
Саккизинчидан, оятда аёллар диндан қайтиб, муртад бўлсалар, ўлдирилмасликларига далолат бор. Шунинг учун ҳам оятда: «Агар уларнинг мўмина эканликларини билсангизлар, у ҳолда уларни кофирларга қайтарманглар!» дейилди. Демак, мусулмонлар уларни мўмина деб билмасалар, ораларидаги сулҳга кўра, уларни кофирларга қайтариб юборадилар. Маълумки, аёллар имон келтирганликларини маълум қилганларидан сўнг, кофирларга қайтарилсалар, улар муртад ҳисобланган бўладилар. Борди-ю, муртад аёлнинг ҳукми ўлдирилиш бўлганида, мусулмонларга уларнинг муртадлиги маълум бўлганида, кофирларга қайтармай, ўзлари қатл қилган бўлар эдилар. Аёлларнинг муртад эканликларини мусулмонлар била туриб, уларни ортга қайтариб юборишлари Исломда муртад аёл ўлдирилмаслигига далил бўлади. Валлоҳу аълам!

12. Эй Пайғамбар, агар мўминалар сизнинг олдингизга келиб, Сизга ўзларининг Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмасликларига, ўғирлик қилмасликларига, зино қилмасликларига, ўз болаларини ўлдирмасликларига, қўллари ва оёқлари орасида тўқиб оладиган бўҳтонни келтирмасликларига ҳамда бирор яхши ишда Сизга итоатсизлик қилмасликларига байъат қилсалар, Сиз уларнинг байъатларини қабул қилинг ва улар учун Аллоҳдан мағфират сўранг! Албатта, Аллоҳ кечиримли ва раҳмлидир.
Аллоҳ таолонинг «Эй Пайғамбар, агар мўминалар сизнинг олдингизга келиб... байъат қилсалар» ояти тафсирига келсак, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам замонасида байъат ва ҳижрат қилиш вожиб бўлган. У иккисининг маъноси бугун ҳам вожибдир. Сабаби шуки, ҳижрат Маккадан Мадинага қилинган. Саҳобалардан бирор киши исломни қабул қилиб, кофирлар орасида яшаса, улар туфайли динига путур етишидан хавф қилар эди. Шунингдек, исломни қабул қилган киши шариат илмлари ва ҳукмларини билишга муҳтож бўлади. Бугун Маккадан Мадинага ҳижрат қилиш ҳукми бекор бўлди. Дорул ҳарбдан бирортаси исломни қабул қилиб, кофирлар сабабли динига путур етишидан қўркса, динини ҳимоя қилиш ва шариат илмини ўрганиш учун у ердан дорул исломга ҳижрат қилиши керак бўлади.
«Байъат»нинг аёлларга нисбатан маъноси ғайридинларни исломга тарғиб қилишдир. Эркакларга нисбатан эса, динсизларни исломни қабул этишга ундашдир. Сабаби, аёллар байъатда гўзал хулқ ва яхши амалларга буюриладилар. Ислом дини яхши амалларга буюришини ғайридинлар билсалар, бу уларни исломга чорлайди. Эркакларнинг байъати Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ғалабасига ёрдам бериш ва бирга жанг қилиш маъносида бўлган. Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «Аллоҳга бирор нарсани шерик қилмасликларига... байъат қилсалар» сўзи эътиқодда ҳам, муомала масалаларида ҳам ширк келтирмасликка қаратилган. Аллоҳ таолонинг «ўғирлик қилмасликлари» сўзи «ҳар қандай мулкка хиёнат қилиш ва барча ибодатларда камчиликка йўл қўйишдан қайтариш» маъносини ўз ичига олади. Шунинг учун ҳам намоз ўғрисини «ўғриларнинг ўғриси» дейилади.
Аллоҳ таолонинг «зино қилмасликлари» ояти ҳақиқий зино маъносини англатиши мумкин. Шунингдек, у ҳақиқий зино ва унга олиб борувчи нарсалар бўлиши ҳам мумкин. Зеро, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Икки кўл ҳам зино қилади, икки кўз ҳам зино қилади, икки оёқ ҳам зино крлади, жинсий аъзо эса, уни тасдицлайди ёки ёлгонга чиқаради» деганлар.
Аллоҳ таолонинг «қўллари ва оёқлари орасида тўқиб оладиган бўҳтонни келтирмасликлари» деган сўзи «чақимчилик қилишдан қайтариш» маъносида бўлиши мумкин. Чақимчилик - икки аёлдан бири дугонаси ҳақида чақимчилик қилади, натижада ўртадаги ришта узилишига сабаб бўлади.
Ёки оят «фарзанди зинодан бўлганини билатуриб, аёллар уни эрига нисбатини беришларидан қайтариш» маъносида бўлиши мумкин. Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан шу маъно ривоят қилинган.
Аллоҳ таолонинг «бирор яхши ишда Сизга итоатсизлик қилмасликлари...» сўзидаги «маъруф» (яхши иш) сўзи «ал-амру бил маъруф»даги «ал-амр» сўзига нисбат берилган бўлиши мумкин. Чунки у наҳий мункар орасидаги нарсадир. Аллоҳ таоло «бирор яхши ишда Сизга итоатсизлик қилмасликлари...» ояти орқали аёлларни қайтариқлардан тийилишга ва Расулуллоҳнинг кўрсатмаларига итоат этишга буюрмоқда. Бу ҳакда Аллоҳ таоло шундай деган:
«(Улар) яхшиликка буюрадилар, ёмонликдан қайтарадилар» (Тавба сураси, 71-оят).
Аллоҳ таолонинг «Сиз уларнинг байъатларини қабул қилинг» оятида ҳижрат қилган аёлларга айтилганидек, «уларни имтиҳон қилинг», деб айтмади. Бизнингча, унинг икки сабаби бор:
Биринчиси, Аллоҳ таоло бу ерда имтиҳон қилиш йўлини: «Аллоҳга бирор нарсани шерик килмасликларига, ўғрилик қилмасликларига, зино қилмасликларига...» деб баён этди, натижада «имтиҳон» сўзига ҳожат қолмади.
Иккинчиси, ҳижрат қилган аёллар дорул ҳарбдан келган, шаръий ҳукмни билмайдиган ва имтиҳонга ҳожатманд эдилар. Лекин байъат қилган аёллар дорул исломда, шаръий ҳукмларни билганлари учун бу ўринда «имтиҳон» сўзи зикр қилинмади.
Валлоҳу аълам!
Аллоҳ таолонинг «улар учун Аллохдан мағфират сўранг!» ояти (мўминни) гуноҳи кабира имондан чиқармаслигига далил бўлади. Чунки у аёллар мазкур чегараларни бузганликлари боис оятда: «уларга мағфират сўранг» дейилмоқда. Агар улар бу билан имондан чиққанларида Аллоҳ Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни (улар учун) «истиғфор сўраш»га буюрмаган бўлар эди. Истиғфор - мағфират сўраш. Кечириб бўлмас гуноҳ содир этганлар борасида Аллоҳ таолодан мағфиратини сўраш жоиз эмас. Демак, қайд қилганимиздек, гуноҳи кабира кишини имондан чиқармайди. Валлоҳу аълам!

13. Эй имон келтирганлар, Аллоҳнинг ғазабига дучор бўлган қавм билан дўстлашмангизлар! Кофирлар қабр эгалари(нинг қайта тирилишлари)дан ноумид бўлганларидек, улар ҳам охиратдан ноумид бўлгандирлар.
Аллоҳ таолонинг «Эй имон келтирганлар, Аллоҳнинг ғазабига дучор бўлган қавм билан дўстлашманглар!»(Бу оят яҳудийлар ҳақида бўлиши мумкин. Чунки Аллоҳ таоло уларга ғазаб қилган.) ояти хусусида. Аллоҳ таоло ушбу оятда гўё, Унинг ғазабига учраганларга ғазаб қилишимизга, душман тутганларга душман бўлишимизга ва дўст тутганларни дўст тутишимизга амр қилмокда.
Аллоҳ таолонинг «Улар худди ғайридинлар қабр эгаларидан ноумид бўлганларидек, улар ҳам охиратдан ноумид бўлгандирлар» оятининг икки таъвили бор. Биринчиси, яҳудийлар Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Тавротдаги сифатларини ўзгартирдилар. «Худди ғайридинлар қабр эгаларидан ноумид бўлганларидек», Аллоҳ таоло ҳам яҳудийларни охиратдаги мукофотдан ноумид қилгани Тавротда бор эди.
(Иккинчиси,) ушбу оят «қабрдаги ғайридинлар Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлишганидек, улар ҳам Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлдилар», деган маънони англатиши мумкин. Валлоҳу аълам!