Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. Қасамёд этаман қоплаб келаётган тун билан,
[2]. ёришиб келаётган кун билан,
Аллоҳ таоло кеча ва кундузни одамлар устида такрорланиб турадиган очиқ-ойдин ва (Узининг қудратини кўрсатиб турадиган) иккита буюк белги қилиб яратди. Ҳар бир кофиру мўмин ҳамда имон ва тавҳид аҳли (мўминлар) билан тортишиб юрадиган барча золим подшоҳлар ва фиръавнлар буни биладилар. Кеча ва кундуз билан ичилган бу қасам ва: «Қасамёд этурман чошгоҳ вақти билан ва (ўз зулмати билан атрофни) қоплаб турган тун биланки»,(Зуҳо сураси, 1-2-оятлар.) оятидаги чошгоҳ ва тун билан ичилган қасам - ҳар иккиси ҳам биттадир.
Юқорида айтганимиздек, қасам ичилган нарсани таъкидлаш учунгина қасам ичилади. Агар қасам бўлмаганида ундан бошқа нарсани тақозо қилган бўлар эди. Бунинг боиси шуки, кун ва тундаги нарса барча фиръавнлар ва золимларни ўз ҳукмига бўйсундирадиган ва келиб-кетишлари билан уларни мағлуб қиладиган даражада буюкдир. Ҳатто улардан бирортаси (кун ва тундан) бирининг ўрнига бошқасини келтиришни истасалар, буни амалга ошира олмаслар.
Кеча ва кундуз(нинг яратилиши)да Аллоҳ таолонинг ягоналиги ва илоҳлигига, қудрати, ҳукмронлиги, илми, тасарруфи ва ҳикматига далолат бордир. Кеча ва кундузнинг Аллоҳ таолонинг ягоналиги ва илоҳлигига далолат қилиши шуки, уларнинг ҳар иккиси яратилган вақтдан бери уйғунликда, битта чегара ва битта йўлда ҳаракат қилиб, зулматдан нурга алмашиб, бир узайиб, бир қисқариб келади. Уларнинг биз айтганимиз каби ҳаракатланиши уларни яратувчи зот ягона эканига далолат қилади. Чунки фаразан, бу нарса бир нечта худоларнинг иши бўлганида эди, улардан бири келиб, бошқаси устидан ғолиб келадиган бўлса, унинг устидан ғолиблиги бардавом бўлар эди. Шунингдек. иккинчиси абадий мағлуб, биринчиси эса абадий ғолиб бўлиб қолар эди. Мазкур ишлар содир бўлмадими, демак, бу нарсалар битта илоҳнинг иши эканининг далили ана шудир. Яна бу ишлар санавийлар айтганидек, нур ва зулматнинг иши эмаслигига ҳам далолат қилади. Ва яна (кун ва туннинг) биридаги манфаат бошқасининг манфаатига боғлиқлиги бу ишларнинг барчаси бир нечта эмас, битта Зотнинг иши эканига гувоҳлик беради.
Айтганимиздек, кеча ва кундуз ўзаро мувофиқлашган ҳолда, битта чегарада ва бир маромда доимий ҳаракатланиши иккаласини яратувчи зот ўта билимдон тадбир эгаси эканига, бу ишлар ўйламасдан таваккалига амалга оширилган эмас, (балки) тадбир ва илмнинг ҳосиласи эканига далилдир. Кеча ва кундузнинг кўз очиб-юмгунчалик муддат ичида келиб (ўрин алмашиши) уларни яратувчи Зотнинг ҳамма нарсага кодирлигини, қайта тирилтириш ҳам, бошқаси ҳам Уни ожиз колдира олмаслигининг далилидир. (Юқорида) айтиб ўтганларимиз бу нарсаларни яратувчи Зотнинг ҳаким (ҳикмат соҳиби)лигига, Унинг иши ҳикмат асосида амалга ошишига далолат қилади. Шундай экан, Аллоҳ таоло инсонларни ҳеч бир ишга буюрмасдан, ҳеч бир нарсадан қайтармасдан ёки баъзи бир ишлар билан имтиҳон қилмасдан шунчаки эътиборсиз ташлаб қўйиши эҳтимолдан узоқ ишдир. Худди шу каби юқорида зикр қилинган эркак ва аёлда ҳам жуфтлашиш, ўзидан кўпайиш, насл қолдириш ва бошқалардан иборат далиллару оят-белгиларни пайдо қилиб қўйди.
Баъзи адабиётшунослар [иза тажалла] иборасини «намоён бўлган вақтда» деган маънода ишлатганлар.

[3]. (Аллоҳ) яратган эркак ва аёл биланки,
Баъзи муфассирлар: [маа] ҳарфи ўтган замон феъли билан бирга келган вақтда масдар маъносини ифодалайди», - деганлар.
(Агар юқоридаги қоидага риоя қилинадиган бўлса, айтиш мумкинки) Аллоҳ таоло гўё: «Эркак ва аёлнинг яратилиши билан қасам», - демоқда ва бу барча мавжудотлар билан ичилган қасам бўлади. Чунки ҳеч нарса эркаклик ёки аёлликдан холи эмасдир.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг қироатида ҳам: [ваз закари вал унса] тарзида зикр қилинган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам бу оятни худди шун-дай ўқиганлари ривоят қилинган.(«Қуртубий. Ал-жомиъу ли аҳкаамил Қуръаан», 2-жуз, 81 -бет.)
Яна баъзи муфассирлар бу оятдаги [маа] ҳарфи [аллази] маъносидадир, деганлар.(Бу гапни Ҳасан Басрий раҳматуллоҳи алайхдан Ибн Жарир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 604-бет.) Аллоҳ таоло гўё: «Эркак ва аёлни яратган Зот билан қасам», - демоқда. Ушбу талқинга кўра, қасам Аллоҳ таолонинг Узи билан, юқоридаги таъвилга кўра эса, эркак ва аёл билан ичилмоқда.

[4]. албатта, сизларнинг саъй-ҳаракатингиз турличадир!
Муфассирлар қасам мана шу оят учун ичилган, деб айтганлар. Агар кофир ва мўминларнинг ҳаммаси одамларнинг ҳарака-ти турлича эканини яхши билади, шундай экан, барчага маълум бўлиб турган нарса учун қасам ичишда қандай фойда ва ҳикмат бор, дейиладиган бўлса, (унга қуйидагича жавоб берилади):
Бунинг сабаби шуки, яна Аллоҳ билувчироқ, бандаларнинг бошига воқе бўладиган ишлар уларнинг саъй-ҳаракатлари туфайлидир ва охиратда улар ўша саъй-ҳаракатлари эвазига сазовор бўладиган нарса - жазо ёки мукофот ҳам турлича бўлади. Аллоҳ таоло гўё: «Албатта, саъй-ҳаракатингизнинг жазоси ҳам. мукофоти ҳам турличадир», - демокда. Чунки кофирлар: «Агар Муҳаммад айтганидек, бошқа бир дунё мавжуд бўлса, (ўша дунёдаги роҳат-фароғатга) Муҳаммадга эргашганлардан кўра бизлар кўпроқ ҳақлимиз», - дер эдилар. «Қасамки, агар мабодо Раббимга крйтарилсам (қайта тирилсам), албатта, бундан ҳам яхшироқ оқибат (бахт)ни топурман»(Каҳф сураси, 36-оят.) ояти бунинг мисолидир.
Ёки бу дунёда (бирор кишига) хайр-эҳсон қилувчи инсон зоҳиран олиб қаралганда бошқаларга манфаат етказар экан, ўзига зарар қилаётган, хасис кимса эса ўзига манфаат етказаётган бўлгани, хайр-саховат қилувчи инсон одамлар наздида макталган шахс бўлгани учун ҳам: «Албатта, сизларнинг саъй-ҳаракатингиз турличадир». Агар хайр-саховат қилувчи инсонга қилган хайр-саховати сабабли фойда берадиган ва бахил кимсага унинг бахиллиги зарар берадиган қандайдир оқибат мавжуд бўлмаганида эди, одамлар унисини мақтаганлари ва бунисини қоралаганлари сабабли эсипастга чиқиб қолар эдилар. Демак, мазкур кишини одамлар наздида мақтовли шахсга айлантириб қўйган нарса айнан оқибат эканининг далили ана шудир. Чунки барча инсонлар - кофирларию мусулмонлари, яхшиларию ёмонлари бу дунёнинг неъматлари ва лаззатлари борасида, юқорида зикр қилинганидек, кеча ва кундузнинг ўтиши, кеча ва кундуз ичида яратиладиган набототлар, мевалар, булоқлар ва дарахтлар борасида ҳаммалари баробардирлар.
Бинобарин, бу дунёда барча баробар экан, бу ҳакда танлаб олинган Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳам инсонларнинг сув, ўт-ўлан ва оловда шерик эканликлари ҳақида хабар ҳам ривоят қилинган,(Қуйидаги ҳадисга ишора қилинмоқда: «Мусулмонлар уч нарсада - сув, яйлов ва оловда шерикдирлар». Имом Аҳмад, Ибн Можа ва Абу Довуд ривоят қилган.) бадбахтлар ва бахтли бандалар учун бошқа бир дунё бўлиши лозим. Токи яхшилар билан ёмонлар ўртасидаги, ўзига фойда берувчилар билан зарар қилувчилар ўртасидаги тафовут аниқ бўлсин.
Яхшилар билан ёмонлар кеча ва кундузнинг манфаатлари ҳамда дунёдаги барча озуқалар ва бундан бошқа неъматлардан фойдаланиш борасида баробар эканликлари ўз тасдиғини топган экан, уларнинг ўртасидаги тафовут ва фарқлар юзага чиқадиган бошқа бир дунё мавжуд бўлиши лозим. Биз юқорида айтиб ўтганларнинг ўртаси ана ўша дунёда ажратиб олинади.

[5]. Бас, кимки (закот ва садақотларни) берса ва (Аллохдан) қўрқса,
[6]. Ҳамда гўзал (нарса)ни тасдиқ этса,
[7]. бас, унга осонликни муяссар қилурмиз.
[8]. Аммо кимки бахиллик қил-са ва (ўзини) беҳожат (бой) санаса,
[9]. Ҳамда гўзал (нарса)ни ёлғонга чиқарса,
[10]. бас, унга оғирликни муяссар қилурмиз
[11]. (у) ҳалок бўлган вақтида бойлиги унга фойда бермагай.
Бу оятларда Аллоҳ таоло бандаларнинг мукофотга эришишдаги саъй-ҳаракатлари турлича бўлишини баён қилиб: «Бас, кимки берса ва қўрқса ҳамда гўзални тасдиқ этса, бас, унга осонликни муяссар қилурмиз», - деди. Бу оятларни бир неча кўринишда талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, «Бас, кимки берса ва қўрқса», яъни ўзига буюрилган нарсани берса, Унга осийлик қилиш ва Унинг неъмат-ларига ношукрлик қилишдан ёки бахилликдан сақланса ёхуд тавҳидни ўзидан Аллоҳ таолога берса, Унга ширк келтириш ва Унинг неъматларига кўрнамаклик қилишдан қўрқса, Аллох таоло ваъда қилган нарса (қиёмат куни)ни «тасдиқласа», «бас унга осонликни» амаллар ва шариат ҳукмларини «муяссар қилурмиз» ёхуд унинг қалбини тавҳид ва ислом учун кенг килиб, унга осон қилиб қўямиз.
«Аммо кимки бахиллик қилса», тавҳидга эргашмаса, ўзи-даги бойлик сабабли Аллохдан «ўзини беҳожат санаса, ва» Аллоҳ ваъда қилган нарсани «ёлғонга чиқарса», «бас, унга оғирликни» ўзи ҳозирлик қиладиган амалларни «муяссар килурмиз». Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Иккинчиси, (бу оятни) қабул қилиш ва уни тўлалигича адо этишга қасд қилиш ҳақида (деб талқин қилиш)дир. Яъни «бас. кимки берса», (закот ва садақаларни) беришни қабул қилиб. уни тўлалигича адо этишга қасд қилса, «ва қўрқса», яъни Аллоҳ таолога осийлик бўладиган ва ҳаром қилинган ишлардан сақланишни қасд қилса «ва ҳамда гўзал (нарса)ни», яъни Унинг ваъдасини «тасдиқ этса, бас, унга осонликни», яъни қасд қилган ишларини адо этишни «муяссар қилурмиз».
«Аммо кимки бахиллик қилса», яъни бахиллик қилиш ва бермасликни қасд килиб, Аллоҳ унга берган ва ўзида турган нарса билан «ўзини беҳожат санаса ва» Аллоҳнинг ваъдасини «ёлғонга чиқарса, бас, унга» ўзи қасд қилганидек, Аллоҳ таолога қарши чиқиш ва Унга осийлик қилишни «муяссар қилурмиз». Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ушбу ҳадисни ҳам шу маънода тушунамиз: «Пайғамбар алайҳиссаломдан бу оят ҳақида сўралганида, у зот: «Ҳар бир кишига у нима учун яратилган бўлса, ўша иши осон қилиб қўйилган» ёки «Ҳар бир инсонга ўзи қиладиган амали осон қилиб қўйилган»,(Имом Бухорий. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ». Тафсир китоби, 92-бет. Муслим. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ». Қадар китоби, 7-9-бет.) - деб жавоб бердилар.
Учинчиси, мазкур оятни киши ўзининг молидаги вожиб бўлган ҳақни ҳақиқатда бериш ёки ҳақиқатда бермаслик деб тушунилади. «Бас, кимки» ўз молидаги Аллоҳ таоло вожиб қилган ҳақни «берса ва» Аллоҳ таолонинг ўч олишидан, ғазаби ва азобидан «қўрқса ҳамда гўзал (нарса)ни», яъни Аллоҳ таоло ваъда қилган нарсани «тасдиқ этса, бас, унга осонликни» яхшилик ва тоат ишларини «муяссар қилурмиз».
«Аммо кимки бахиллик қилса», яъни молидаги Аллоҳ таолонинг ҳаққини бермаса ва бу иши учун ваъда қилинган нарсани «ёлғонга чиқарса, бас» ўзига ваъда қилинган нарсага (жаннатга) олиб бориш йўлида «унга оғирликни муяссар қилурмиз».
«(У) ҳалок бўлган вақтида бойлиги унга фойда бермагай» оятидаги [тароддаа] иборасига «ҳалок бўлса ва вафот этса ёки дўзахга қуласа», деган маънолар берилган.
Аллоҳ таолонинг «Бойлиги унга фойда бермагай» деган сўзининг зоҳирий маъносида шу нарсага далолат борки, бу оят киши ўзининг молидан ҳақиқатда бериши ёки бермаслиги ҳақидадир.
Баъзи адиблар [тародда] лафзига «дўзахга йиқилганда» деб маъно берганлар. Яна бир фикрга кўра, [тараддаа] калимаси [та-фаъъала] бобида бўлиб, ҳалок бўлиш маъносидаги [ар-рода] ўзагидан олинган.
[ал-юсро] калимаси [ат-тайсир]дан, [ал-уъсро] калимаси эса [ат-таъсир]дан олинган.
Баъзи муфассирлар [ва соддақо билҳуснаа]
оятини: «Ҳамда жаннатни тасдиқ этса», - деб таъвил қилганлар.(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Фарёбий, Абд ибн Ҳу -майд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур . 6-жуз, 605-бет.) Баъзи таъвилларда эса унга: «Ҳамда Аллоҳдан ўзга ҳеч бир илоҳ йўқ деб шоҳидлик беришни тасдиқ этса», - деб маъно берилган.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир ривоят қилган. Абу Абдур Раҳмон Суламий ва Заҳҳок ҳам шу маънони берганлар.) «Қилинган инфоқнинг ўрни қопланишини тасдик этса»,(Бу ерда ушбу оятга ишора қилинмокда: «Бирор нарсани (муҳтожларга холис эҳсон қилсангиз, бас, (Аллоҳ) унинг ўрнини тўлдирур». Сабаъ сураси, 39-оят.) - деб таъвил қилинган тафсирлар ҳам бор.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Саид ибн Мансур. Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим, Байҳақий («Шуъабул имон» асарида) ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 605-бет. Шунингдек. Икрима ва Мужоҳид розияллоҳу анҳумо ҳам шу маънони берган.)
Мазкур оятларда келган [ал-юсро], шунингдек.
[ал-ҳусна] сўзлари жаннатнинг, [ал-ъусро] ва [ас-сууьу] сўзлари эса дўзахнинг исмларидан бўлиши ҳам мумкин. Эҳтимол, [ал-юсро] ҳар қандай гўзал ва яхши амалнинг, [ал-ъусро] эса ҳар қандай нопок ва ёмон амалнинг исмидир.
Айрим муфассирларнинг айтишларича, бу оят Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу ҳақларида нозил бўлган. У киши Билол розияллоҳу анҳуни Умайя ибн Халаф ва Убай ибн Халафдан битта йўл-йўл чопон ва 10 уқияга (120 дирҳамга) сотиб олиб, Аллоҳ йўлида озод қилган. Ана шунда Аллох таоло Абу Бакр, Умайя ва Убайларнинг саъй-ҳаракатларини назарда тутиб(Бу тафсирни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Абу Ҳотим, Абуш шай Ибн Асокир ривоят қилган. Уша манба, 6-жуз, 605-бет.) «Қасамёд этаман қоплаб келаётган тун билан» оятидан «албатта, сизларнинг саъй-ҳаракатингиз турличадир!» оятигача нозил қилган. Сўнгра суранинг охирига қадар шундай зикр қилган: «Бас, кимки (закот ва садақаларни) берса ва (Аллохдан) қўрқса ҳамда гўзал (нарса) ни тасдиқ этса, бас, унга осонликни муяссар қилурмиз». Бу инсон Абу Бакр розияллоҳу анҳудир. «Аммо кимки бахиллик қилса ва (ўзини) беҳожат (бой) санаса ҳамда гўзал (нарса)ни ёлғонга чиқарса, бас, унга оғирликни муяссар қилурмиз». Бу Умайя ибн Халаф билан Убай ибн Халафдир. Бу тафсирни Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ривоят қилган.(Ўша манба.)

[12.] Албатта, ҳидоят (тўғри йўлга йўллаш) фақат бизнинг зиммамиздадир.
Ушбу оят бир неча хил талқинни қабул қилади.
Биринчиси, оятдаги [ъалайнаа] ибораси: «Бизнинг ихтиёримиздадир», - деган маънода бўлиши эҳтимоли бор. Бу нарса луғатда жоиз ва жорий бўлган бир ишдир.
[ва маа зубиҳа алан нусуб](Моида сураси, 3-оят.) оятида [лин-нусуб](Яъни «бут-санамларга атаб».) маъносида,    [ва алайнал ҳисаабу](Раъд сураси, 40-оят.) ва [сумма инна алайнаа ҳисаабаҳум](Ғошия сураси, 26-оят.) оятида [ланаа  муҳаасабатуҳум](Яъни «Уларнинг ҳисоб-китоблари фақат Бизнинг ихтиёримиздадир».) маъносида,
[ва алаллоҳи қосдус сабийл](Наҳл сураси, 9-оят.) оятида [лил-лааҳи қосдус сабийл](Яъни «Тўғри йўлни қасд этиш (унга ҳидоят этиш) фақат Аллоҳнинг ихтиёридадир».) маъносида ҳамда [валав таро из вуқифу алаа Роббиҳим](Анъом сураси, 30-оят.) оятида [ли Робби-ҳим] маъносида келгани бизнинг гапимизга мисолдир. Аллоҳ таоло, шунингдек, «Одамлар (бутун) оламлар Парвардигори ҳузурида (ҳисоб китоб беришучун) тик турадиган кунда?!»(Мутоффифин сураси, 6-оят.) -деган. Шу ва шундан бошқа кўпгина ўринларда [ъалай-наа] сўзи[ланаа] маъносида келган.
(Юқорида ўтганлардан келиб чиқиб айтадиган бўлсак) Аллох таоло гўё: «Ҳидоятга бошлаш Бизнинг ихтиёримиздадир», - дегандек бўлиб чиқади. Бунга мисол «(Эй инсонлар!) Огоҳ бўлингизки, холис дин ёлгиз Аллоуникидир»(Зумар сураси, 3-оят.) ва «Дин (итоат қилиш) Унгагина (бўлиши) вожибдир»(Нахл сураси, 52-оят.) оятларидир. Мазкур оятларда шу нарсанинг хабари берилмокдаки, ҳидоятга бошлаш Аллохнинг ихтиёридадир, холис дин ҳам Уникидир, аммо бошқа динлар эса Аллоҳники эмас, балки шайтоннинг йўлларидир.
Мазкур оятни мана шу тарзда таъвил қилиш мумкиндир.
Яна иккита талқинга кўра, бу оят [ъалаа ] сўзининг асл маъносидан келиб чиқиб изоҳланади. Бироқ биринчисидаги «ҳидоят» сўзи баён қилиб беришни хоҳлаш ва йўлга далолат қилиш деб тушунилади. Иккинчисида эса куфрнинг зидди ва муқобили бўлган ҳақиқатан ҳидоят қилишни хоҳлаш деб тушунилади. Аммо баён қилиб беришни хоҳлаш деб тушунишга келсак, Аллоҳ таоло гўё: «Бандалар имтиҳон қилинаётган ишлардаги ҳикмат ва адолатни баён қилишнинг ниҳояси Бизнинг зиммамиздир. Ҳатто (бу ишларда) камчилик ва нуқсонга йўқ қўйиш бор бўлса, у ҳам, шубҳасиз, бандаларнинг ўзлари тарафидандир, Аллоҳ таоло тарафидан эмас», - демокда. Яъни У бандалардаги шак-шубҳа кетиши учун уларга ҳар бир нарсани энг сўнгги нуқтаси ва чегарасига қадар баён қилиб берган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
«Бизнинг тўгримизда (йўлимизда) жиҳод қилганларни, албатта, Уз йўлларимизга ҳидоят этурмиз»(Анкабут сураси, 69-оят.) оятида келганидек, бу оятни: «Биздан ҳидоят қилишни сўраган ва сўрашда ғайрат қилган бандаларни ҳидоят қилиш Бизнинг зиммамиздадир», деб талқин қилиш ҳам мумкин.
Бу оятнинг яна бир талқини қуйидагича: «Ҳидоятга юрган ва уни ихтиёр қилган кишиларга берган ваъдамизни бажариш Бизнинг зиммамиздадир».
Биз юқорида зикр қилиб ўтган талқинлардан келиб чиққан ҳолда мазкур оятни баён қилиб беришни хоҳлаш деб таъвил қилинади.
Аммо куфрнинг муқобили бўлмиш ҳидоятнинг ўзини хоҳлаш деб таъвил қиладиган бўлсак, Аллоҳ таоло гўё шундай демоқчидек: «Албатта, яхшилик қилиш, марҳамат кўрсатиш тарзида бандага тавфиқ ва мадад бериш ҳамда уни (гуноҳлардан) сақлаш Бизнинг зиммамиздадир, бу ишлар бандаларнинг Аллоҳ зиммасидаги ҳақлари бўлгани учун эмас».
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг қироатига биноан бу оят: «Тўғри йўлни қасд қилишдан тўхтаб қолиб, ҳар қандай довонда ўз жонини ҳалокатга қўйиб юрмасин деган мақсадда дунё ва охират учун фойдали бўлган нарсаларни баён қилиш Бизнинг зиммамиздадир», - деган маънодадир.

[13]. Ҳақиқатан, охират ҳам, дунё ҳам ёлғиз Бизнинг тасарруфимиздадир.
Бу оятни икки хил изохдаш мумкин: биринчиси, яна Аллоҳ билувчироқ, «Ҳақиқат шуки, сизлар охират ҳам, дунё ҳам Бизники эканини, сизлар ибодат қилаётган санамлар ва бутларнинг на охиратлари ва на дунёлари борлигини биласизлар. Шундай бўлгач, буни билган ҳолингизда қандай қилиб, охират ва дунё Уники бўлган зотни қўйиб, на охирати ва на дунёси бор бўлган зотларга ибодат қиласизлар?!»
Аллоҳ таоло Узига ибодат қилишни қўйиб, бут-санамларга ибодат қилишни ихтиёр қилганлари учун уларни эсипастга чиқармоқда.
Иккинчи талқинга кўра, яна Аллоҳ билувчироқ, У зот шундай демокда: «Ҳақиқатан, охират ҳам, дунё ҳам ёлғиз Бизнинг тасарруфимиздадир. Шундай экан, сизларга нима бўлдики, ўзингиз учун, фойдаси ўзингизга қайтадиган ишлар учун инфоқ қилишда аслида сизники бўлмаган, ёлғиз Аллоҳ таолоники бўлган нарсани қизғанасизлар?»
Бу таъвил ушбу сурадаги: «Аммо кимки бахиллик қилса ва (ўзини) беҳожат (бой) санаса», деган оятнинг давоми бўлса, биринчи таъвил мазкур сурадаги: «Албатта, ҳидоят (тўғри йўлга йўллаш) фақат Бизнинг зиммамиздадир», оятининг давомидир.

[14]. Сизларни (Қуръон ва пайғамбар орқали) ловуллаб ёнувчи дўзах ҳақида огоҳлантирдим.
Яъни «Сифатлари аввал баён қилинганидек, ёниб, алангала-ниб турадиган ёки ҳар тарафга ўзидан шуълалар сочиб турадиган оловдан сизларни огоҳлантирдим».
Сўнгра бу огоҳлантириш ҳар икки гуруҳ - ҳам мўминлар. ҳам мушриклар учундир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

[15]. Унда фақат бахтсиз (одам) куйгай.
[16]. Қайсики. (динни) инкор этиб, (итоатдан) бош тортган бўлса.
Мўътазилийлар: «Бу оят чиндан ҳам инкор қилиш маъносида келмаган, бироқ Аллоҳ таолонинг буйруқлари борасида камчилик ва нуқсонга йўл қўйиш ҳамда У қайтарган ишларга қўл уриш маъносида келган, деб уни гуноҳи кабира қилганларга қарата айтилган, бу таҳдид улар учундир», - деганлар.
Хаворижлар шундай дейдилар: «Гуноҳи кабира қилганлар бу ишлари билан инкор қилувчи ва юз ўгирувчига айланадилар, чунки улар дастлаб тавҳид ва имонга эътиқод қилганларида буйруқ келган барча ишларни тўлиқ адо этишга, унга лойиқ бўлган барча ишларни бажаришга ва унга муносиб бўлмаган барча ишлардан тийилишга эътиқод қилганлар. Шундай экан, бу нарса тарк қилинадиган бўлса, аслида уни бажаришга эътиқод қилган нарсани инкор қилувчига айланиб қолади».
Бироқ бизнинг ақидамиз бўйича, амални бажармаслик билан инкор қилувчига айланиб қолмайди, аммо берган ваъдаси ва қилган эътиқодига хилоф иш қилган кишига айланиб қолади.
Аллоҳ таоло фақат мушриклар ва кофирларга азоб беради, деган фикрни илгари сурадиган муржиийлар бу оятни далил келтириб айтадиларки, у оловга фақат инкор қилган ва бош тортган кишиларгина кирадилар. Мусулмон киши гарчи катта ёки кичик гуноҳга қўл урсада, инкор қилувчи ҳам, бош тортувчи ҳам бўлмайди.
Лекин бизнинг наздимизда бу оят тавҳид ва имон аҳллари эмас, кофирлар тўғрисида нозил бўлган.
Сўнгра «Унда фақат бахтсиз (одам) куйгай. Қайсики, (динни) инкор этиб, (итоатдан) бош тортган бўлса» оятлари дўзахнинг бир эшиги қолиб, бошқа бир эшиги, бир қавати қолиб, бошқа бир қавати ҳақида келган бўлиши мумкин. Чунки (дўзахда) ҳар бир тоифанинг ўзига тегишли қавати бордир. Аллоҳ таоло:«Албатта, мунофиқлар дўзахнинг энг тубида (бўлур) лар»,(Нисо сураси, 145-оят.) - деган. Бу ҳолат: «Уларучун таом бўлмас, бўлганда ҳам фақат заҳарли гиёҳдан бўлур»(Ғошия сураси, 6-оят.) оятида ёки: «Иирингдан бошқа бирор таом ҳам йўқдир»(Ҳаққо сураси, 36-оят.) оятида келганидекдир. Оятда айтиб ўтилган заҳарли гиёҳ дўзахнинг бир эшиги ва қаватида, йиринг эса бошқа бир қаватида бўлади. Бинобарин, бу қаватга фақат бахтсиз инсонгина кириши мумкин. Гуноҳи кабира қилган кишилар учун махсус бир қават бўлиши ҳам мумкин.
Аммо уламоларнинг гуноҳи кабира эгаларига қаттиқ қўрқитилганлар ва таҳдид қилинганлар, деган гапларига келсак, биз уларга қилинган таҳдидларни ҳамда уларнинг азобланишларини инкор этмаймиз, бироқ гуноҳи кабира эгалари дўзахга кирадиган бўлсалар, унинг кофирлар тушган қаватларида бўлмайдилар, деб айтамиз. Уларнинг олови ва унинг ловуллаши бор деб зикр қилинган азобдан бошқа бир азоб билан азобланишлари эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Бизнинг наздимизда гуноҳи кабира эгалари Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасидадир. Хоҳласа, уларни азоблайди, хоҳласа, уларни афв этиб, азобдан озод қилади. Аммо ловуллаб ёниб туриш сифати билан зикр қилинган олов эса кофирлар учундир. Тавфиқ берувчи ёлгиз Аллоҳдир.

[17]. Тақволи киши эса ундан (дўзахдан) узоқлаштирилур.
[18]. Қайсики, у мол-давлатини (яхшилик йўлида) сарф қиладиган бўлса.
Бу оятда Аллоҳ таоло тақволи кишини дўзахдан узоқлатишини ҳамда ундан сақлашини хабар қилмокда. Сўнгра унда Аллоҳ таоло бандани ўзи қилган амаллари эвазига дўзахдан узоқ қилиши ва сақлашига далолат бор. Демак, бу бандаларнинг амалларини Аллоҳ таоло яратишига далилдир. Зеро, У бандани дўзахдан саклаш ва узоқ қилишни Узига нисбат берган. Бу ҳам: «Эй Раббимиз, бизга бу дунёда ҳам яхшилик ато этгин, охиратда ҳам яхшилик (ато этгин) ва бизни дўзах азобидан асрагин»,(Бақара сураси, 201-оят.) ояти сингаридир.

[19]. Унинг (сарф қилувчининг) ҳузурида (зиммасида) бирор кимсага қайтариладиган неъмат йўқдир.
[20]. У фақат энг олий зот бўлмиш Парвардигорининг «юзи»ни истаб (эҳсон қилур).
Яъни Аллоҳнинг зиммасида бирор киши учун берган эҳсони сабабли қайтариладиган мукофот ҳам, у туфайли савобга эга бўладиган бирор-бир яхшилик ҳам йўқдир. Лекин Аллоҳ таолонинг «юзи»ни истаб, розилигини талаб қилиб бошқа бир кишига У зот берган неъматлардан бирор нарса берадиган бўлса, уни Узининг марҳамати билан мукофотлайди. Ана шунда Аллоҳнинг ҳузурида унга қайтариб бериладиган бир неъмати бордек бўлиб қолади.
Иккинчидан, бу оят юқоридаги «Қайсики, у мол-давлатини (яхшилик йўлида) сарф крладиган бўлса», оятининг давоми бўлиши мумкин. Яъни у Аллоҳ таолонинг «юзи»ни истаб (мол-давлатини) зиммасида қайтариладиган бирор неъмат ва яхшилик мавжуд бўлмаган кишига сарфлаб ўзини поклайди. Бировга инфоқ қиладиган бўлса, унга олдин қилган яхшилиги эвазига мукофот сифатида инфоқ қилмайди. Аллоҳ таоло гўё: «У ҳеч кимга аввал у берган қандайдир неъмат учун мукофот сифатида закот бермайди. У закотни унга берар экан, мақсади яхшиликка яхшилик билан жавоб қайтариш бўлмайди, аммо холис Аллоҳ таоло учун беради», - демоқда.
Шунингдек, бу оятда киши ўз мол-давлатининг закотини ўзига бирор неъмат берган ёки бирор яхшилик қилган кишига бермаслигига далолат бор. Чунки унга закот берадиган бўлса, аввал қилган яхшилигининг жавобини қайтарди, деб тушунилади.

[21]. (У) яқинда рози бўлур.
Яъни ўзига бериладиган мукофот ва савобдан рози бўлади.
[савфа], [лаъалла] ва [ъасаа] калималари Аллоҳ таоло тарафидан айтилса, вожибликни ифодалайди. Бинобарин, У зот гўё: «То рози бўлгунча унга мукофот беради», демоқда.
Баъзи муфассирлар: «Унинг ҳузурида бирор кимсага қай-тариладиган неъмат йўқдир», ояти Абу Бакр Сиддиқ розиял-лоҳу анҳу тўғрисида нозил бўлган,(Бу гапни Омир ибн Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳудан Баззор, Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Табароний, Ибн Адий, Ибн Мардавайҳ, Ибн Асокир ривоят килган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 607-бет.) дейдилар. Яна баъзилари эса бу оят Абу Даҳдоҳ розияллоҳу анҳу тўғрисида нозил бўлган, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ундан хурмозор боғни беришни сўраганлар...(Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули! Фалончининг бир дона хурмоси бор. Мен унинг ўрнига девор қурмокчиман. Бас, мен унинг ўрнида девор қуришим учун унга айтинг, ўша хурмони менга берсин», деган эди Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: «Уша хурмони жаннатдаги бир дона хурмо эвазига унга бер», дедилар. Хурмо эгаси рози бўлмади. Абу Дахдоҳ келиб: «Боғимнинг эвазига ўша хурмонгни менга сот», деган эди хурмо эгаси рози бўлди. Шунда у Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб: «Эй Аллоҳнинг Расули! Мен боғимнинг эвазига ўша хурмони сотиб олдим. Уни бояги кишига беринг. Зеро, мен уни Сизга ҳадя қилдим», деди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Абу Дахдоҳнинг жаннатда қанчадан-қанча улкан хурмолари бордир», деб бир неча маротаба айтдилар. Абу Дахдоҳ хотинининг олдига келиб: «Эй Умму Дахдоҳ! Боғдан чик. чунки мен уни жаннатдаги бир хурмо эвазига сотдим», деган эди у: «Фойдали савдо бўлибди», деди ёки шунга ўхшаш бир гапни айтди». Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 3-жуз, 146-бет, 5-жуз, 365-бет.) дейдилар. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. (Эй Муҳаммад!) Мана шу шаҳар (Макка) билан қасамёд этурман,
Ушбу оятдаги [лаа] ҳарфи хусусида турли фикрлар мавжуд. Баъзи муфассирлар айтадиларки, [лаа] ҳарфи бу ерда одамлар ўртасида мавжуд бўлган баҳс-мунозарани даф қилиш ва унга жавоб бериш ўрнида келган, Аллоҳ таоло [лаа](Яъни йўқ!) деган сўзи билан уларнинг орасидан бу мунозарани кетказган. Ўша баҳс-мунозара улар ўртасида маълум нарса бўлгани учун Аллоҳ таоло бу ерда уни зикр қилиб ўтирмаган. Айрим сураларда саволнинг ўзи кўрсатиб ўтилмаган бўлсада, унинг жавоби зикр қилингани бунга мисолдир. Чунки ўша савол одамларга маълум нарса бўлган ва шу сабабли уни айтиб ўтирилмаган.
У ҳам Аллоҳ таолонинг [Изаа зулзилатил арду зилзаалаҳаа](«Қачонки, Ер ўзининг (энг даҳшатли) зилзиласи билан қимирлаганида (Залзала сураси, 1-оят).) ва бундан бошқа оятлари сингаридир.
Баъзи муфассирлар шундай деганлар: [лаа] ҳарфи баъзан жумлани жумлага боғлаш ва таъкид учун ишлатилса, баъзан инкор қилиш учун ишлатилади. Бинобарин, ундан нима ирода қилинаётгани [лаа] ҳарфидан кейин келган калом орқали намоён бўлади. Агар ундан кейин келган калом тасдик гап бўлса, демак, у таъкид учун, агар инкор гап бўлса, демак. у инкор қилиш учун келган бўлади. Энди бу оятда [лаа] ҳарфидан кейин келган калом инкор эмас, тасдиқ гапдир. Бу эса унинг таъкид учун келганини кўрсатади. Аллоҳ таоло гўё:
[ла уқсиму би ҳаазал балад](Яъни «Мана шу шаҳар билан қасамёд этурман».)дегандек.
Ундан сўнг бу оят қасамичишда [ла афъаланна] дейилгани каби [ла уқсиманна би ҳаазал балад] тарзида ўқилиши керак эди. Аммо бу «таъкид нуни» бир ўринда зикр қилинган бўлса, бошқасида зикр қилинмаган. Аллоҳ таоло: [ва инна Роббака лаяҳкуму байнаҳум].
- деган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Муфассирлар шундай деганлар: «Аллоҳ таолонинг «Мана шу шаҳар билан», - деган сўзидан Макка ирода қилинган?
Биз юқорида зикр қилиб ўтган(Яъни Шуро сурасининг 7-оятини тафсир қилиш асносида.) нарсалар билан унинг шаънини улуғ қилиб қўйгани, айниқса, у маккаликлар учун буюк бир шаҳар бўлганидан Аллоҳ таоло Макка шаҳри билан қасамёд этмоқда. Сўнгра ўзлари улуғ деб эътиқод қилган ҳар қандай нарса билан қасам ичиш кофирларнинг одатлари бўлиб қолган эди. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло кўзда тутилган мақсадни қувватлаш ва таъкидлаш учун уларга ўз одатларига мувофиқ услуб билан муомала қилди. Шоядки, бу қасам уларда пайдо бўлган шак-шубҳаларни кетказса».
[2]. Ҳолбуки, Сиз шу шаҳарда мавжуддирсиз.
Баъзи муфассирлар ушбу оятдаги [ҳиллун] лафзи [ал-ҳулул] ўзагидан олинган бўлиб, оят: «Сиз шу шаҳарда ўрнашиб олувчисиз», - деган маънодадир, дейдилар.
Айримлар эса унга «Сиз бу шаҳарга ҳалолсиз», деган маънони бериб, [ал-ҳилл] ва [ал-ҳалол] икки хил маънодаги лафзлардир, деганлар.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 591-бет. Мужоҳид, Қатода, Ато ва бошқалар розияллоҳу анҳум ҳам шундай фикрни билдирганлар.) Агар бу оятнинг маъноси шундай бўладиган бўлса, у ҳолда ҳалол деган ҳукм Пайғамбар алайҳиссаломнинг ўзларига эмас, балки у зотга ҳалол қилинган нарсаларга қарата айтилган, деб тушунилади. Чунки у зотнинг ҳалол ёки ҳаром бўлишлари мумкин эмас. Ҳалоллик ва ҳаромлик ҳалол ва ҳаром томонлари мавжуд кишиларга нисбат бериладиган бўлса, ҳалолликдан унга ҳалол қилинган нарсалар, ҳаромликдан эса, унга ҳаром қилинган нарсалар назарда тутилган бўлади, холос. Бу сифат кимга нисбат берилган бўлса, ўшанга тегишли деб тушунилмайди. Бинобарин, бу ҳаром қилингандир, дейилса, унга бу нарсалар ҳаром қилинган экани назарда тутилади. Агар бу ҳаром эмас, ҳалолдир дейилса, унга шу нарсалар ҳалол эканлиги назарда тугилади. Агар бу иккаласи ҳалоллик ёки ҳаромлик билан хитоб қилинмайдиган кишига нисбат берилса, улардан ўша нарсанинг айнан ўзи ирода қилинади. Масалан, бу ҳалол гўшт ёки ҳалол ов ёки бу ҳаром гўшт дейилганда, ўша гўшт ва ўша овланган нарсанинг ҳалол ёки ҳаром экани ирода қилинган бўлади.
Муфассирлар Пайғамбар алайҳиссаломга нима ҳалол қилингани хусусида ҳар хил фикрлар билдиришган. Жумладан, уларнинг айримлари у зотга ҳалол қилинган нарса уруш қилиш эканини айтиб, Аллоҳ таоло у кишига Макка шаҳрида урушишни ҳалол қилди. Бу иш Макка фатҳ қилинган кунга оиддир, деганлар.
Яна айрим муфассирлар эса, Аллоҳ таоло Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам шаҳар ташқарисидан келадиган бўлсалар, унга эҳромсиз киришни у зотга ҳалол қилди, бу иш у кишидан бошқаларга ҳалол эмас, деганлар.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Макка фатҳ қилинган куни шундай дедилар: «Албатта, Макка ҳаром шаҳардир. Аллоҳ таоло осмонлар ва Ерни, Қуёш ва Ойни яратган ҳамда мана бу икки тоғни яратган, ўрнатиб қўйган куни бу шаҳарни ҳаром қилгандир. Мендан аввал ҳеч кимга у ҳалол қилинган эмас ва мендан кейин ҳам ҳеч кимга ҳалол қилинмайди. Менга ҳам куннинг бир оз қисмида - мана шу лаҳзаларимда ҳалол қилинди, холос. Бу шаҳар Аллоҳ таоло ҳаром қилиб қўйгани боис қиёмат кунига қадар ҳаромдир. Ундаги майсалар юлинмайди, тиканлар юлин-майди, ови ҳуркитилмайди ва ерда ётган топилмани унинг ўз эгасидан бошқаси олмайди», - дедилар. Шунда Аббос розияллоҳу анҳу: «Эй Аллоҳнинг Расули, изхир(Изхир - Маккада ўсадиган хушбўй ҳидли машҳур ўсимлик бўлиб, маккаликлар уйларнинг томини ёпишда ундан фойдаланганлар.) мустасно (денг), чунки у қабр ва қурилиш ишлари учун маккаликларга жуда зарурдир», деган эди, у зот алайҳиссалом: «Изхир мустаснодир». - дедилар». Бу билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам (Макка шаҳри) ўзларига куннинг бир оз муддатидагина ҳалол қилинган эканини баён қилдилар.
Оятдаги ҳалоллик биз юқорида айтиб ўтган иккала жиҳатни ҳам қабул қилади.
Абу Бакр Асамнинг айтишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга маккаликлар озор берар ва улардан азият чеккан Пайғамбар алайҳиссалом уларнинг ораларидан чиқиб кетар эдилар. Ана шу вақтда (Маккада) ов қилиш у зотга ҳалол бўлар эди.
Аммо оятни бундай таъвил қилиб бўлмайди. Чунки бу каби хабарларни фақатгина хабар ва нақл орқали билиб олса бўлади.
Энди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аббос розияллоҳу анҳу тили билан айтган «Изхир мустаснодир», деган сўзлари (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошида айтган) ҳаром қилинганлик ҳукми изхирга қаратилмаганлигига далолат қилади. Ҳаром қилинганлик ҳукми уни ҳам ўз ичига олган бўлиши, сўнгра у зот алайҳиссалом Аббос розияллоҳу анҳу келтирган сабаб - унинг маккаликларга жуда зарурлиги асосида уни бу ҳукмдан чиқариб ташлаган бўлишлари эҳтимоли ҳам бордир. Чунки ҳаром қилиш билан ҳалол қилишнинг ўртасида насх (олдинги ҳукмни бекор) қилса бўладиган даражада кўп вақт бўлмаган, аммо унинг ҳалол эканини баён қилишни Аббос розияллоҳу анҳу сўраган вақтга қадар айтмай турганлар. Ана шундан кейин уни баён қилганлар.
Бу бизнинг мазҳабдошларимиз раҳимаҳумуллоҳнинг «Баённи кечиктириб туриш жоиздир», деган сўзларининг далилидир.
Аллоҳ таолонинг «Ҳолбуки, Сиз шу шаҳарда мавжуддирсиз», - деган сўзини икки хил талқин қилиш мумкин.
Биринчиси, Аллоҳ таоло ичган қасам у зотнинг ўзларига қаратилган. Аллоҳ таоло у зотнинг ишлари ва шаънларини улуғ қилиб қўйгани боис, у киши билан қасамёд этмокда. У гўё «Йўқ! Мана бу шаҳар ва бу шаҳарда яшаб турган зот билан қасам», - демоқчидек.
Иккинчиси, (қасам) Макка шаҳрига қаратилган ва Аллох таолонинг: «Ҳолбуки, Сиз шу шаҳарда мавжуддирсиз», - деган сўзи Пайғамбар алайҳиссалом унда бўлганликлари боис. Маккага таъриф бериш ўрнида келган деб тушунилади. Яъни «Сиз унда ўрнашган, жойлашган шаҳар билан» ёки «Сиз унда ҳалол бўлган шаҳар билан (қасамёд этаман)» каби.
[3]. ҳамда ота ва болаларга (яъни Одам ва зурриётлари билан) қасамёд этурманки,
Баъзи муфассирлар: «(Аллоҳ таоло қасам ичаётган) [волид] Одам алайҳиссалом, [вамаа валада] эса унинг болалари ва зурриётларидир»,(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Фарёбий, Абд ибн майд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур  6-жуз, 593-бет. Қатода, Абу Солиҳ, Заҳҳок ва бошқалар розияллоҳу анҳум \ю шу фикрни билдирган.) - деганлар. Бироқ ана шу ота ва унинг болалари исми остига нафақат Одам ва унинг зурриётлари, балкг: улар ва барча жонзотлар ҳам дохил бўлади. Ана шунда бу қасам барча махлуқотлар билан ичилаётган бўлади. Бу таъвилга кўра оятда келган [маа] ҳарфи [аллазий](Яъни қайсики, ... ган одам маъноларида.) маъносида бўлади.
Муфассирлардан баъзилари айтадиларки, оятдаги [маа’ инкор ҳарфидир.(Яъни бўлишсизлик юкламаси.) [вамаа валада] туғмайдиган зот, яъни бепушт аёл билан (қасам), деган маънодадир. Шундай қилиб. Аллоҳ таоло барча инсоният билан - туғадиганию туғмайдигани билан қасам демокда. Кўпгина махлуқотлардан афзал қилис қўйгани боис айнан инсонлар билан қасамёд қилган.
[4]. «ҳақиқатан, инсонни (дин ва дунё ишларида меҳнат ва машаққатда (бўлиш учун) яратдик».    
(Бундан олдинги оятлардаги) қасам мана шу сўз учун ичилган. Мазкур оятда келган [кабад] лафзи борасида турлича қарашлар мавжуд. Бинобарин, айримлар [ал-кабад] тик туришдир. Аллоҳ таоло инсонни тик турадиган қилиб, ҳар битта ҳайвонни эса энгашган ҳолда юрадиган қилиб яратганини хабар бермокда,(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Саид ибн Мансур, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 593-бет. Икрима, Иброҳим, Заҳҳок ва бошқалар (розияллоҳу анҳум) ҳам шу фикрни билдирган.) деганлар.
Айрим муфассирлар: [кабад] қийинчилик ва меҳнат машаққат маъносидадир»,(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 593-бет. Ҳасан, Мужоҳид ва бошқалар розияллоҳу анҳум ҳам шу гапни айтган.) деганлар.
Яна баъзилари эса, Аллоҳ таоло инсонни онасининг қорнида тик ҳолида яратди. Онанинг қорнидан ажралиш вақтида (боши билан келиши учун) у юз тубан қилинади, деганлар.
Кимлардир Аллоҳ таолонинг бу нарсани зикр қилиши, уни қасам билан таъкидлаб қўйишида қандай ҳикмат бор, ҳолбуки, инсоннинг шундай яратилган эканини ҳамма билади-ку, дейишлари мумкин.
Уларга жавоб шуки, бунинг зикр қилиниши ва қасам билан таъкидлаб қўйилиши замирида инсонларнинг мақсадсиз ва бекорчиликдан яратилмаганликлари, аксинча, Аллоҳ таоло: «Мен жинлар ва инсонларни фақат Узимга ибодат қилишлари учунгина яратдим»,(Зориёт сураси, 56-оят.) - деб айтганидек, уларни ибодат қилишга буюриб, имтиҳон қилиш учун яратганининг баёни ётибди.
Агар (айрим муфассирлар айтганларидек, оятда келган [кабад] лафзига) қийинчилик ва меҳнат-машаққат маъносини бериб таъвил қилинадиган бўлса, у ҳолда оятнинг маъноси шуки, Аллоҳ таоло инсонларни ҳам дунё, ҳам охиратни деб машаққат чексинлар, ибрат ва эслатма олсинлар, деб уларни қийинчилик учун яратган.
Агар [ал-кабад] лафзига тик туриш маъносини бериб таъвил қиладиган бўлсак, унда Аллоҳ таолонинг ҳақли бўлмасалар-да, ўз бандаларига берган буюк неъматларини танитиш мавжудки, бу билан ана шу неъматлар туфайли уларнинг шукр қилишлари талаб қилинмоқда.
Агар [ал-кабад] лафзини юқорида айтиб ўтилганидек, Аллоҳ таоло инсонни онасининг қорнида тик ҳолида яратди. Онанинг қорнидан ажралиш вақтида (боши билан келиши учун) у юз тубан қилинади, деб таъвил қилинадиган бўлса, унда Аллоҳ таоло Узи истаган ишга қодир зот эканлиги, ҳеч нарса Уни ожиз қолдирмаслигининг далили бордир. Зеро, (онанинг қорнидаги тор жойда) ҳомилани унинг оёғини осмонга қилиб ағдариб қўйиш ҳеч кимнинг қўлидан келадиган иш эмас. Аммо унга ўхшаганлар ўша жойда кенглик топадиган бўлса, бошка гап. Сўнг Аллоҳ таоло ҳеч нарса Уни ожиз қолдирмаслиги инсонларга аниқ ва равшан бўлиши ва бу нарса уларни қайта тирилиш ва (ҳисоб-китоб учун қабрдан) чиқиб келиш борлигига имон келтиришга ундаш учун ўша тор жойда унинг оёғини тепага қилиб қўйиш билан ҳомилани ағдариб туради. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[Лақод холақнал инсаана фии кабадин] оятининг маъноси бизнингча мана бундайдир: «Батаҳқиқ, Биз инсонни у нима учун меҳнат-машаққат чекадиган бўлса, шунинг учун яратдик. Агар унинг меҳнат-машаққати Аллоҳ таолога тоат-ибодат қилиш учун бўлса, Унга тоат қилишни устун биладиган зот бўлса, демак, у инсон жаннат учун яратилгандир Агар унинг меҳнат-машаққати шайтоннинг иши учун бўлса. демак, у инсон дўзах учун яралгандир».
«Жаҳаннам учун жинлар ва инсонларнинг купчилигиви яратганмиз»,(Аъроф сураси, 179-оят.) - оятини ҳам юқоридаги маънода тушунилади Яъни Аллоҳ таоло кимни Раҳмонга осийлик қилиб, шайтон итоат этишни устун қўяди, деб билган бўлса, уни жаҳаннам
учун яратган. Шунингдек, кимни Аллоҳга ибодат қилади, қилганда ҳам фақат Унинг ўзига ибодат қилади, деб билган бўлса, уни жаннат учун яратган. Бунинг далили: «Мен жинлар ва инсонларни фақат Узимга ибодат қилишлари учунгина яратдим»,(Зориёт сураси, 56-оят.) оятидир.
Аслини олганда, Ҳаким зот ўзининг феъли билан оқибатни мақсад қилади, оқибатини билмайдиган зот бўлса, бундан бошқачадир. Аммо оқибатни билган зотнинг қиладиган иши аввал бошидан ўша оқибатга мувофиқ тарзда содир бўлади. Агар инсоннинг оқибати дўзах бўладиган бўлса, Аллоҳ таоло уни аввал бошдан ана ўша йўналишга мувофиқ қилиб яратади. Агар унинг оқибати жаннат бўлса, уни ўша йўналишга мувофиқ қилиб яратади. Пайғамбар алайҳиссаломнинг: «Бахтли инсон онасининг кррнида бахтли (деб ёзиб кўйилади). Бадбахт инсон онасининг кррнида бадбахт (деб ёзиб кўйилади)», - деган сўзлари ҳам шу асосда тушунилади. Инсон онасининг қорнидалиги вақтида бахтли-бахтсиз деб сифатланмайди, аммо бу ҳадиснинг маъноси шуки, у (дунёга келиб) имтиҳон қилинаётган ҳолатида бахтсизликни устун қўядиган бўлса, бахтсизлик учун, агар бахтиёрликни устун қўядиган бўлса, бахтиёрлик учун яратилган бўлади. Нуҳ алайҳиссалом: «Чунки агар Сенуларни қолдирсанг, бандаларингни йўлдан оздирурлар ва фаҳат, фосиқ, ношукр(лар)ни тугарлар»(Ҳайтамий. «Кашфул асрор ъан завоидил Баззор», 3-жуз, 23-бет; Ажлуний. «Кашфул хафо», 1 -жуз, 548-бет.) - деди. Ҳолбуки, улар туғилган вақтларида мана шу икки сифатдан (фосиқлик ва ношукрликдан) ҳеч бири билан сифатланмаган бўладилар, балки кейин ана шундай инсонларга айланадилар. Бундан аён бўладики, улар ана шу нарса учун яратилганлар. Бинобарин, қасам ичилган нарса бу меҳнат-машаққатнинг ўзи эмас, балки инсон уни деб меҳнат-машаққат чекадиган нарсадир. Негаки, инсондаги меҳнат-машаққат шу даражада очиқ-ойдинки, уни қасам билан таъкидлаб ўтиришнинг кераги йўкдир. Ишни бошлашдан мақсад унинг оқибатидир, деган сўзимизнинг далили Пайғамбар алайҳиссаломнинг: «Агар бир ишни ҳилмоқчи бўлсанг, оқибатини ўйлаб кўр. Агар (унинг оҳибати) тўгрилик бўлса, уни амалга ошир. Агар адашиш бўлса,уни крлишдан тийил»,(Ибн Муборак. «Китабуз зухд», 14-бет; Абдураззоқ. «Мусаннаф», 11-жуз. 165-бет.) деган сўзларидир.
Мўътазилийлар Аллоҳ таоло барча-барча инсонларни Узига ибодат қилиш учунгина яратган, деб даъво қиладилар. Агар иш улар даъво қилган ва ўйлаганларидек бўлганида, бу нарса ишларнинг оқибатларини билмасликка олиб борган ёки ўша иш хато юзасидан амалга ошган, деган хулосага олиб келган бўлар эди. Чунки ўзи истаганидан бошқа ишни амалга оширган ҳар қандай киши ўз ишининг оқибатини билмайдиган ёки беҳудага иш қилган бўлиб чиқади. Зеро, амалга ошмаслигини ўзи биладиган бир мақсад учун бино қурган кишининг бу иши бемаънилик ҳисобланади. Агар унинг хоҳлагани бундан бошқаси бўлса. яъни ичида яшашни мақсад қилиб бино қурадиган бўлса ва ҳали ичига кириб яшамасидан аввал ўша бино қулаб тушса, уни бино қуришга ундаган омил ўз ишининг оқибатини билмаслиги бўлади. Аллоҳ таоло тадбир қилишда хатога йўл қўйишдан ёки Уз ишларининг оқибатини билмасликдан пок ва олий зотдир. Юкорида айтиб ўтганларимиздан аниқ бўлдики, Аллоҳ таоло ҳар бир жамоага улардан содир бўлишини билган нарсани ирода қилган ва уларни ана ўша йўналишга мувофиқ тарзда яратган. (Мўътазилийлар даъво қилганларидек) барча инсонларни Ўзига ибодат қилиш учун яратган эмас. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[5]. Унга (жиноятлари учун жазо беришга) ҳеч кимнинг кучи етмайди, деб ўйлайдими?!
[6]. У (мақтаниб): «Жуда кўп мол-дунёни (топдим ва сарфлаб) йўқ қилдим», - дер.
[7]. Уни ҳеч ким кўрмаган, деб ўйлайдими?!
Ушбу оятларни икки хил талқин қилиш мумкин: Биринчиси, у Аллоҳ таоло мени қайта тирилтиришга қодир эмас, деб ўйлаган, оятда келган «ҳеч ким»дан мурод эса Аллоҳ таолодир.
оятида зикр қилинган [лубадаа] кўпдан-кўп деган маънодадир. Яъни «ҳисоб-китоб қилишга сиғмайдиган даражада кўп мол-дунёни нафақага сарфлаб юбордим».
«Уни ҳеч ким кўрмаган...», яъни унинг қанча мол-дунё нафақа қилганини ҳеч ким билмаган, деб ўйлайдими?!
«Уни ҳеч ким кўрмаган, деб ўйлайдими?!» яъни унинг ўзи нафақаларини берган қўл остидаги инсонлардан ҳеч ким ўзига нафақа қилинган мол-дунёнинг микдорини билмаган, деб ўйлайдими?! Бинобарин, унинг: «Жуда кўп мол-дунёни (топдим ва сарфлаб) йўқ қилдим», - деган сўзи ўзининг сахийлиги ва саховатини у билан фахрланган ва қўли остидагиларга уни миннат қилган ҳолда кўрсатиб қўйиш учундир. Агар бу оятларнинг таъвили ана шундай бўладиган бўлса, демак, бу дунёдаги ҳолат ҳақидадир. У айтмаса ҳам Аллоҳ таоло уларга нафақа қилган молнинг микдорини билар. Одамлар ҳам унинг саховатини биладилар. Шундай экан, ўзининг сахийлигини кўрсатиб қўйиш ва уни миннат қилиш билан машгул бўлиш аҳмоқликнинг бир кўринишидир. Аслида, у Аллоҳ таолога шукр қилиш, мақтовни Унга йўналтириш билан машғул бўлиши керак эди. Чунки ўзига берилган ана шу кўпдан-кўп мол-дунё Аллоҳ таоло тарафидан эканини, ана ўша обрў, иззат мақтовга муносиб сифат - саховатга Аллоҳ таолонинг тавфиқи билан эришганини у яхши биларди. Бу ҳам Аллоҳ таолонинг қуйидаги сўзи кабидир: «Аллоҳни гўё ота-боболарингизни (мадҳиялар билан) ёд этганларингиздек, балки ундан ҳам зиёдроқ ёд этингиз(Бақара сураси, 200-оят). - яъни ота-боболарингиз сизлар эсга олаётган шараф ҳамда мақтовли сифатларга Аллоҳ таолонинг тавфиқи билан етишганлар холос. Шундай экан, сизлар Аллоҳ таолони ўз ота-боболарингизни ёд этганингиздек ёд этинглар.
Фахрланишнинг бундай тури ўша қавмнинг ҳаммасига эмас, айрим хусусиятларига тегишлидир. Чунки унга ўхшаб кўпдан-кўп мол сарфлаб юбордим ёки фалон ишни қилдим, деб ҳар ким айта олади.
[8]. Ахир, Биз унга икки кўз,
[9]. тил ва икки лаб пайдо қилмадикми?!
Агар «Унга ҳеч кимнинг кучи етмайди, деб ўйлайдими?!» ояти Аллоҳ таолонинг қайта тирилтиришга қурби етмайди, деган маънода айтилган бўлса, бу ерда кўзнинг зикр қилинаётганига сабаб ўша шубҳани йўққа чиқаришдир. Яъни Аллоҳ таоло унга бир очишда Ер ва осмон ўртасидаги нарсаларни кўрадиган кўзни яратиб қўйди. Қудрати шу даражага етган Зотни бирор нарса ожиз қолдириши ёхуд бирор нарса Унинг илмидан четда қолиб кетиши мумкин эмас.
«Ахир, Биз унга икки кўзни пайдо қилиб қўймадикми?» Яъни Биз унга назар солиш билан ҳис қилинадиган нарсаларни идрок қиладиган икки кўзни пайдо қилиб қўймадикми?! Бу икки кўз учун қовоқ ва киприкларни яратиб қўйдикмики, улар ёрдамида кўзларини уларга гард тушишидан ҳимоя қилади. улар ёрдамида ўзини қизиқтирмайдиган нарсаларга назар солишдан кўзларини юмиб олади.
«Ва тил пайдо қилиб қўймадикми?!» Яъни Биз унга ўзидан махфий ва яширин бўлган нарсаларни бор қиладиган бир тил пайдо қилдик.(Яъни инсон ўзининг қалбидаги яширин ўй-хаёлларни тили билан ташқарига чиқаради. Яна Аллоҳ билувчирокдир!)
«Ва икки лабни пайдо қилиб қўймадикми?!» Демак, икки лабнинг яратилишида иккита ҳикмат бор: биринчиси, Аллоҳ таоло уларни инсоннинг оғзидаги хунук манзарани яшириб турадиган қопқоқ қилиб қўйди. Агар лаблар бўлмаганида эди, инсон овқат ёки бирор нарсани чайнаб турган вақтида унга қараган киши ундан жирканиб кетган бўлар эди.
Иккинчиси шуки, Аллоҳ таоло лабларни инсоннинг тили учун қопқоқ қилиб қўйди, токи ўзига керак бўлмаган ўринларга уни чўзиб ишлатиб юрмасин.
Аллоҳ таоло ана шундай қилиб инсонларга Ўзининг икки кўз, тил ва икки лабни яратишдаги улуғ неъматларини эслатиб қўймоқда. Токи инсонлар шукр қилсинлар, қудрати ана шу нарсаларга етган Зотни ҳеч нарса ожиз қолдирмаслигини билиб қўйсинлар.
[10]. Яна уни икки баландликка (икки хил йўлга) йўллаб қўйдик-ку!
Яъни Биз инсонга нима фойдалию нима зарарли эканини, ниманинг оқибати яхшию ниманики ёмонлигини, қайси ишни қилса чиройлию, қайси бирини қилса қабихдигини баён қилиб бердик. (Мазкур оятда келган) [ан-нажд] калимаси йўл маъносидадир. Аллоҳ таоло одамларга иккала йўлни - яхшилик йўлини ҳам, ёмонлик йўлини ҳам баён қилиб қўйди. Шу иккала ишни қилиш учун уларга бирдек имкон берди.
Баъзи муфассирлар(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Абдураззоқ, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 59) айтадиларки, [ан-наждаан] икки кўкракдир. Оятнинг маъноси эса, эмиш вақтида Биз уни икки кўкракка йўллаб қўйдик, деганидир.
Аммо баён қилиб бериш ва йўллаб қўйиш айнан бунга қаратилмаган, балки бу - Аллоҳ таоло инсонни йўллаб қўйган ва унга баён қилиб берган ишларнинг айримларидандир. Дарҳақиқат, У сўз билан қайд қилиб қўймаган бўлса-да, инсонга булардан бошқа ишларни ҳам баён қилган. Шундай экан, бу оят умумийлиги ва мутлақлигича тушунилади.
[11]. Бас, у (Аллоҳ йўлида бирор) довонни ошиб ўтмади.
[12]. (Эй Муҳаммад!) Довон (ошиш) нима эканини Сиз қаердан ҳам билар эдингиз?!
[13]. (У) бўйинни (қулни) озод қилиш,
[14]. ёки очарчилик кунида (муҳтожга) таом беришдир.
[15]. Хоҳ (у) қариндош етим бўлсин,
[16]. хоҳ тупроқли (хор) мискин.
[фалақтаҳамал ақобаҳ] ояти хусусида икки хил талқин бор. Биринчиси, «Довонни ошиб ўтса бўлмасмиди?!» Иккинчиси, «У довонни ошиб ўтмади».
Агар бу оят биринчи талқинда айтилганидек бўлса, унинг маъноси шуки, жуда кўп мол-дунёни нафақа қилиб сарфлаб юбордим, деган киши қандай қилиб қулни озод қилиш, етимга нафақа қилиш, ночорлик уни тупроққа қориштириб юборган мискинга нафақа қилиш билан мол-дунёсини сарфлаб, ўнг тараф эгаларидан бўлиш ва бу билан охиратда яхши ҳаётни қўлга киритиш учун Аллоҳ таолога имон келтирган, бир-бирларини сабрли ва марҳаматли бўлишга чақирган кишилардан бўлмайди?! Нима учун мол-дунёсини ўйин-кулгулар ва нафс истаклари йўлида сарфлаб, на олқиш ва на охират савобини қўлга киритмайди, балки чап тараф эгаларидан бирига айланиб қолади?!
Бу ҳолатда «Жуда кўп мол-дунёни нафақа қилиб сарфлаб юбордим» оятидан кейинги оятлар унинг давоми ва тафсири бўлади.
Агар [фалақтаҳамал ақобаҳ] ояти иккинчи талқинда айтилганидек, «у довонни ошиб ўтмади», маъносида бўлса, бу оятда унинг: «Жуда кўп мол-дунёни нафақа қилиб сарфлаб юбордим», - деган даъвоси ёлғонга чиқарилмоқда. Айтилмоқдаки, агар гап у ўйлаганидек бўлганида, бу нарса қулни озод қилиш, етимлар ва тупроққа қоришган мискинга ғамхўрлик қилиш билан юзага чиққан бўлар эди.
Бинобарин, тепадаги оятларнинг барчаси яна ўша: «Жуда кўп мол-дунёни нафақа қилиб сарфлаб юбордим», - оятининг давоми бўлади.
Сўнгра (мазкур оятда келган) [ақоба] лафзи ҳақида икки хил қараш мавжуд. Биринчиси, унинг моҳияти ҳақидаги қараш бўлиб, унга кўра, дўзахда бир довон мавжуд, ундан фақат юқорида санаб ўтилган қул озод қилиш, очлик кунда етим ва мискинларга таом улашиш каби ишлар билангина ошиб ўтилади. Бу оят ҳам «Яқинда Мен уни (дўзахдаги) баланд довонга дучор қилажакман»,(«Эй Муҳаммад!) Мен сўққабош қилиб яратган кимсани (Валидни) Узимга қўйиб беринг! Мен унга кенг-мўл бойлик бердим. (Хизматига) ҳозиру нозир ўғилларни ҳам. Яна унга (ҳаёт неъматларини) муҳайё қилиб қўйдим. Сўнгра у (борига қаноат қилмай) яна зиёда қилишимни тама қилур. Йўқ! Чунки у оятларимизга (имон келтириш ўрнига) қаршилик қилувчи эди. Яқинда Мен уни (дўзахдаги) баланд довонга дучор қилажакман». (Муддассир сураси, 17-оят).) - ояти сингаридир.
«(Эй Муҳаммад!) Довон нима эканини Сиз қаердан ҳам билар эдингиз?!» - ояти «довон»нинг чиндан ҳам борлигига тегишли бўлиб, унинг маъноси: «Уша довонни нима билан ошиб ўтилишини Сиз қаердан ҳам билар эдингиз?» - дегани бўлади. Сўнгра Аллоҳ таоло юқорида санаб ўтилган қул озод қилиш ва шу каби ишлар билан ундан ошиб ўтилишини баён қилиб берган бўлади.
Иккинчиси, «довон» чиндан ҳам мавжуд эмас, балки бу оят ўхшатиш йўли билан келган. Бунинг сабаби шуки, инсоннинг юқорида санаб ўтилган қул озод қилиш, мискинларга таом едириш ва етимларга ғамхўрлик қилиш сингари оғир ишларни ўз зиммасига олиши унга оғирлик қилади. Бинобарин, «довон» лафзи айнан довоннинг ўзидан эмас, оғирликни зиммага олиш-дан киноя бўлади. Бу ҳам қуйидаги оят сингаридир: «Кимни адаштиришни ирода этса, кўксини гўё осмонга кўтарилиб кетаётгандек, тор ва сиқиц қилиб кўяди».(Анъом сураси, 125-оят.) Яъни имон келтириш кофирга худди осмонга кўтарилишга мажбур қилингани каби оғир ва машаққатли бўлиб қолади. Юқорида зикри ўтган кишига эса (қул озод қилиш, етимлар ва мискинларга ғамхўрлик қилишдаги) машаққатларга сабр қилиш худди довоннинг тепасига кўтарилиб, уни ошиб ўтиш каби оғир бўлади.
(Оятда келган [иқтаҳама]нинг ўзаги бўлмиш) [ал-иқтиҳом] калимаси «ўзини ҳалокатларга отиш» маъносидадир. [ал-иқтиҳом] - «машаққатларга бардош беришдир», - деган гаплар ҳам бор. Агар бу сўз машаққатларга бардош бериш маъносида бўлса, у ҳолда оятнинг маъноси биз айтиб ўтганимиздекдир. Яъни ўнг тараф эгаларидан бирига айланиш учун у мана шу машаққатларга қандай қилиб бардош бермади?
Агар унинг маъноси ўзни ҳалокатларга отиш дегани бўлса, у гўё шундай дегандек бўлади: «У юқорида зикр қилиб ўтилган жиҳатларга инфоқ қилмаслик, Аллоҳга имон келтиришдан юз ўгириш ҳамда қул озод қилишни тарк қилиш билан ўзини ҳа-лок қилибди».
Абу Бакр Асам ўзининг тафсирида Пайғамбар алайҳиссалом-дан хабар бериб ривоят қилишича: «Бир одам у зотдан: «Эй Аллоҳнинг Расули! Мени шундай бир амалга бошлангки, у сабабли жаннатга кирай», - деб сўраган эди, у зот алайҳиссалом унга бирор жонни ёки бўйинни (қулни) озод қилишни буюрдилар. Шунда савол берувчи киши: «Иккаласи ҳам бир нарса эмасми?» - деди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Йўқ! Жонни озод қилиш уни бир ўзинг қулликдан чиқаришингдир. Бўйинни озод қилиш эса, унинг озод бўлишига ёрдам беришингдир», дедилар».(Ҳадисни Имом Аҳмад, Ибн Ҳиббон, Ибн Мардавайҳ ва Байҳақий Баро розияллоҳу анҳудан ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 597-бет) Демак, бўйинни озод қилиш уни ҳалокатга олиб борадиган сабаблардан қутқариб қолишингиздир. Бу иш уни қулликнинг хорлигидан қутқариш билан бўлади. Ёки бир одамнинг бошқа бир одамни ноҳақ ўлдирмоқчи бўлиб турганини кўрасиз. Ана шунда мазлумни золимнинг ёмонлигидан ҳимоя қиласиз. Ёхуд бир одамнинг сувга чўкаётганини кўриб, дарҳол уни сувга чўкиб кетишидан қутқариб қоласиз. Охиратдаги тотли ҳаётни қўлга киритишингиз учун мана шу ишларнинг барчасида бўйинни ҳалокатли вазиятлардан озод қилиш мавжуд.
Қироат олимлари бу калимани ҳар хил ўқиганлар. Жумладан, баъзи қорилар уни [факка роқобатан] ёки [атъама фи явмин зии масғобатин] деб насб ҳолатида ўқиганлар.(Ибн Касир, Абу Амр ва Кисоий «ей» [факка] деб ҳарфини фатҳа қилиб, [роқобатан] деб насб билан ёки [ав атъама] деб «алиф» ҳарфини фатҳа қилиб насб билан ўқиган. Ибн Меҳрон. «Ал-Мабсут фил қироъотил ъашар», 473-бет.)
Уни [факку роқобатин] ёки [итъаамун] деб раф қилиб ўқиган қорилар ҳам бор.
Бинобарин, уни насб қилиб ўқийдиган бўлсангиз, оятнинг маъноси: «Бўйинни озод қилса ёки таом едирса бўлмасмиди?!» - дегани бўлади ва бу ҳам [ал-иқтиҳом] калимасининг тафсирига оиддир.
Агар уни раф қилиб ўқийдиган бўлсангиз, унинг таъвили [ақоба] калимасининг тафсирига йўналтирилади. Ана шунда Аллоҳ таоло гўё: «Довонни ошиб ўтиш бўйин озод қилиш ва юқорида зикр қилиб ўтилган ишлар билан бўлади», демоқчидек бўлиб чиқади.
Суфён ибн Уяйна розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши: «Қуръонда келган [ва маа адрока] деб сўраганларининг барчасини Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломга билдириб, хабардор қилиб қўйган бўлади.    [ва маа юдрийка] деб сўраганларининг барчасини у зот алайҳиссаломга билдирмаган бўлади.(Абул Фараж Жавзий. Зодул масир, 9-жуз, 134-бет; Қуртубий. «Ал-жомиъу ли аҳкомил Қуръон», 2-жуз, 66-бет.) Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[ал-масғоба] - очлик маъносида, &» [заа мақ-робатин] - ўзига қариндош маъносидадир.    [ав мискийнан за матроба] - «Қорнини тупроққа ёпиштирган мискин», деган маънода. «Узини тупроқдан тўсадиган ҳеч нарсаси йўқ мискин», деган маъно ҳам берилган.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Фарёбий, Саид ибн Мансур, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ва Ҳоким ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 597-598-бетлар.)
Сўнгра «Қариндош етимга» ояти етимнинг ҳаққи, агар у муҳтож бўлса, қариндошининг зиммасига вожиб бўлишига далолат қилмоқда. Бинобарин, унда мазҳабдошларимизнинг «Агар етим муҳтож бўлса, унинг нафақаси қариндошларининг зиммаларига фарз қилинган», - деган сўзларига ҳужжат мавжуд.
«Тупроқли мискин» ояти эса мана шундай сифатдаги, яъни ўзи билан тупроқнинг ўртасида тўсиқ йўқ бўлган мискинни унга зарур нарсалар билан таъминлаш инсонларнинг барчасига лозим бўлишига далолат қилмоқда.
[17]. Сўнгра у (мазкур инсон) имон келтирган ва бир-бирларини сабр қилишга тавсия этган, бир-бирларини (банда-ларга) марҳаматли бўлишга ундаган зотлардан бўлди.
Бу оятнинг таъвили шуки, бўйин озод қилиш ва етим ёки мискинга таом бериш кишига то у мўмин бўлмагунича, шу би-лан бир қаторда, сабрли ва марҳаматли бўлишга чақирадиган бўлмагунича фойда бермайди. Қачон ана шу айтилганидек бўл-са, ўша вақтда довонни ошиб ўтган деб ҳисобланади.
«Магар сабр қилганлар (яъни имон келтирганлар) ва яхши амаллар қилганлар»,(Ҳуд сураси, 11 -оят.) оятида келгани каби сабрдан мурод, имон бўлиши ҳам мумкин.
Бир-бирларини сабрли ва марҳаматли бўлишни тавсия этиш дегани - яхши ишларга буюриб, мункар ишлардан қайтаришдир. Зеро,    [ат-тавосий] лафзи [васиййатун] сўзидан олинган. Бу нарса яхши ишларга буюриш ва мункар ишлардан қайтариш ҳам имондан деб эътиқод қилиш вожиб деган хулосага олиб келади.
[18]. Ана ўшалар (фазилатларга эга бўлган зотлар) «ўнг томон эгалари»дир.
[асҳаабул маймана] - ўнг тараф эгалари маъносида бўлиб, улар барака, соғлик ва офият эгалари бўлган кишилардир.
[19]. Оятларимизни инкор қилган кимсалар эса, улар «чап томон эгалари»дир.
[20]. Уларни (қиёмат куни) қамраб олувчи олов (дўзах) муқаррардир.
[асҳаабул машъамати] - улар гуноҳ ишларни қилиб, қамраб олувчи олов (дўзах)га муносиб бўлиш билан ўзларига бахтсизлик олиб келган кимсалардир.
[наарун муъсодатун] - беркитиб ўраб олган оловдир. Унинг қандай ўраб олиши бошқа бир оятда, яъни «Улар учун устиларидан ҳам оловдан бўлган «соябонлар», остиларидан ҳам (оловдан бўлган) «соябонлар» бўлур»(Зумар сураси, 16-оят.) ояти ҳамда «Аниқки, Биз золим (кофир)лар учун алангалари уларни қамраб оладиган дўзахни тайёрлаб қўйганмиз»(Каҳф сураси, 29-оят.) оятида зикр қилинганидек бўлади. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. Қасамёд этурман чошгоҳ вақти билан
[2]. ва (ўз зулмати билан атрофни) қоплаб турган тун биланки,
Баъзи муфассирлар: «(Биринчи оятдаги) [ад-дуҳаа] куннинг ёруғидир», - деганлар ва [ва дуҳааҳаа] оятини(«Қасамёд этаман Қуёш ва унинг зиёси билан». (Шамс сураси, 1-ояти).)бунга мисол қилиб келтирганлар. Баъзилар эса: «У кундузнинг бир қисми, яъни куннинг аввалидир. Зуҳо намози деган гап бор, бу намоз куннинг чошгоҳ вақтида ўқилади»,(Бу гапни Қатода розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Абдураззоқ, Абд ибн Хумайд, Ибн Мунзир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 609-бет) - деганлар. «У иссикдан киноядир. Бунга мисол: «Шубҳасиз, сенужойда (жаннатда) оч ва ялангоч ҳам қолмайсан. Шунингдек, сен у жойда ташна ҳам бўлмайсан ва иссиқда ҳам қолмайсан»(Тоҳо сураси, 118-119-оятлар.) оятидир». деган муфассирлар ҳам бор. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Муфассирлардан баъзилари: [ад-дуҳаа] кундузнинг ҳамма вақтидан киноядир. Аллоҳ таоло у ва (иккинчи оятда) зикр қилинган тун билан қасам ичмоқда», - деганлар.
Агар [ад-дуҳаа] калимасидан мурод, куннинг ёруғи.
дан мурод эса, туннинг зулмати бўлса, улар билан ичилган қасам шундай тушунилади: туннинг зулмати кўз очиб юмгунчалик вақг ичида бутун халойиқларни ўз пардаси остига олади. Шунингдек, куннинг ёруғи ўша тун пардасини очиб юборади, кўз очиб юмгунчалик вақт ичида барча халойиқларни ёруғликка чикаради. Ваҳоланки, ана шу парданинг оғирлигини ёки ўша ёруғликнинг енгиллигини ҳеч ким билмайди. Аллоҳ таоло кун ва тундаги ана шу мўъжиза буюк бўлгани учун улар билан қасам ичган.
Агар [ад-дуҳаа] калимасидан мурод, кун ва туннинг айнан ўзи бўлса, улар билан қасам ичилаётганининг сабаби улар ичида яратиб қўйилган кўплаб манфаатлардир.
[изаа сажаа] ояти борасида турлича фикрлар мавжуд. Айрим муфассирлар(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Фарёбий, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Жзрир, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансу 6-жуз, 609-бет.) унга «эгаллаб олган» деган маънони берганлар
Баъзи муфассирлар унинг маъноси «сукунатга чўмган, сокинлашган» деганидир,(Бу гапни Қатода розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Абдураззоқ, Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир ривоят қилган. Ўша манба.) дейдилар.
Яна баъзи бир муфассирлар (эса оятдаги): [изаа сажаа] ибораси «ўраб олса, зулмат билан қопласа, ҳар бир нарсани ўраб олиб, беркитса», - деган маънода бўлиб, беркитиш маъносидаги    [ат-тасжияту] ўзагидан олинган, арабларда [юсажжаа қабрул маръати], яъни аёлнинг қабри тўсилади ва ўраб турилади, деган гап бор»,(Шу маънодаги гапни Саид ибн Жубайр розияллоҳу анҳудан Абд ибн Ҳумайд, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Ўша манба.) - дейдилар.

[3]. (Эй Муҳаммад!) Раббингиз Сиздан воз кечгани ҳам йўқ, ёмон кўриб қолгани ҳам йўқ!
Қасам мана шу оят учун ичилган. Бу суранинг нозил бўлиш сабаби хусусида ҳар хил гаплар айтилган. Баъзиларнинг айтишича, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан бирор нарса ҳақида сўрашса ёки бирор нарса талаб қилишса, у зот алайҳис-салом «Инша Аллоҳ», деб истисно қилмаган ҳолда «Шу ишни эртага қиламан ёки унинг жавобини эртага айтаман», дер эдилар. Ана шунинг учун ҳам у зотга бир неча кунлар давомида ваҳий келмаган. Натижада кофирлар: «Муҳаммаддан Рабби воз кечди, уни ёмон кўриб қолди», - деганлар.
Яна баъзи муфассирлар айтадиларки, Пайғамбар алайҳис-саломга ваҳий келиши кечикканидан қаттиқ бетоқат ва нотинч бўлдилар. У зотнинг бетоқат ва нотинч бўлганларини кўрган Хадича розияллоҳу анҳо: «Менинг фикримча, Раббингиз Сиз-дан воз кечди, Сизни ёмон кўриб қолди», деганида «Раббингиз Сиздан воз кечгани ҳам йўқ, ёмон кўриб қолгани ҳам йўқ!» - ояти нозил бўлган.
Бу суранинг нозил бўлиши аслида қандай бўлгани бизга маълум эмас. Агар қурайшликларнинг гапи учун нозил бўлган бўлса, ичилаётган қасам уларнинг гапларини рад этиш учун ичилган бўлади. Иккинчи гап, яъни бу сура Хадича розияллоҳу анҳонинг гапи учун нозил бўлган, деган фикрга келсак, бундай бўлиши ҳақиқатдан йирокдир. Чунки Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломдан воз кечмаганини ҳам, у кишини ёмон кўриб қолмаганини ҳам Хадича онамиз билганлар. Шунингдек, Аллоҳ таоло Ўзи юборган пайғамбарларнинг ҳеч биридан воз кечмайди, деб эътиқод қиладиган ҳар бир мўмин-мусулмонга ҳам бу нарса маълумдир. Чунки Хадича розияллоҳу анҳо Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан Рабби воз кечмагани ва у зотни ёмон кўриб қолмаганини Аллоҳ таоло қасам ичмаса ҳам, тасдиқлар эдилар. Шунинг учун қасам ичишда ҳеч қандай маъно йўқдир. Юқорида билдирган фикрларимиз (Зуҳо сурасининг нозил бўлиши сабабларидан бири деб айтилган) бу сабаб ҳақиқатдан йироқ эканига далил бўлади.
Сўнгра оятни улар айтгандан бошқасига буриб таъвил қилиш бизнинг фикримиздагига ўхшашроқ ва улар айтган гапларга яқинроқ бўлар эди. Яъни Пайғамбар алайҳиссалом мақсадлари ва одатлари ўзларига қарши чиққан кишилар орасидан фаришталардан иборат ёрдамчилари ва тарафдорлари йўқ бўлганларини ўлдириш ва ҳалок қилиш бўлган фиръавнлар ва золимларга пайғамбар қилиб юборилган эдилар. Қолаверса, у зотнинг қўлларида одамларнинг диллари ва қалбларини ўзларига мойил қилишда фойдаланай десалар, ортиқча мол-давлат ва кенглик ҳам мавжуд эмасди. Чунки бир инсонни унинг душманлари эканини била туриб душманлари ихтиёрига топширган, у билан душманлари ўртасини ҳеч бир ёрдамчиларсиз, тарафдорларсиз ва кенг мол-давлатсиз холи қолдирган киши ҳақида у ўша инсонни хор қилди. ташлаб қўйди, ундан воз кечди, деб айтилади. Чунки одатда бу каби ишлар ана шундай инсонларга нисбатан амалга оширилади. Ана шу пайтда «Ундан воз кечди, уни ёмон кўриб қолди», - дей-дилар. Мушрикларнинг: «Унга (пайгамбарлигини тасдиқлайди-ган) бирор фаришта туширилиб, у билан бирга огоҳлантирувчи бўлса эди. Еки унга (осмондан эҳтиёжи учун) хазина ташланса эди ёхуд унинг учун бир бог бўлиб, у (бог)дан овкртланса эди» «Бу Қуръон икки шаҳар(нинг бири)дан бўлган улуг одамга нозил қилинганида эди» ва шу каби сўзлари ана шу маънода келган. Бинобарин, бу оятни муфассирлар ўзлари айтган маънога бу-риб таъвил қилмаганларида уни биз айтиб ўтган маънога буриб таъвил қилиш тўғрироқ бўлар эди.
Мушрикларнинг: «Ҳақиқатан, Рабби ундан воз кечди», - деган сўзларида шу нарсага далолат борки, улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбар эканликларини билганлар, ҳатто буни эътироф қилиб шу гапни айтганларидан сўнг: «Раббингиз Сиздан воз кечгани йўқ» ояти нозил бўлган.
Иккинчидан, анавилар айтган гапга асосан, агар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам (Қуръонни) ўзларидан тўқиб чиқарганларида уни тўқиб чиқаришдан тўхтамаган бўлар эдилар. Улар: «Муҳаммаддан Рабби воз кечди», - демасликлари учун ҳам Пайғамбар алайҳиссалом тўқиб чиқаришда мудом давом этар эдилар. Шундай экан, ваҳийнинг тўхтаб қолиши шуни кўрсатадики, Пайғамбар алайҳиссалом Аллоҳ таолонинг буйруғига асосан хабар берганлар, шу ишга буюрилган бўлганлар.
Сўнгра Аллоҳ таоло (Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам) манави фиръавнлару золимларга анави кофирлар Муҳаммадни Рабби хорлаб қўйди, ташлаб қўйди, ёмон кўриб қолди, демасинлар учун пайғамбар қилиб юборилмаган эканини, бироқ етказишга буюрилган нарсани етказиш керак бўлган кишиларга етказишлари йўлида у зотга ёрдам ва кўмак берган ҳолда пайғамбар қилиб юборган эканини, у зотни ёмон кўриб қолмаганини, аммо олиб келган динлари ғолиб бўлиши, номлари кўп тилга олиниши учун танлаб, саралаб олганини хабар қилмоқда. Ана шу ишларда Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарлигини тасдиқлайдиган улкан аломат бор. У ҳам бўлса шуки, Пайғамбар алайҳиссалом ўзларига қарши чиққанларни ўлдириш ва йўқ қилишни мақсад қилиб олган кимсаларга пайғамбар қилиб юборилганлар. Оқибатда уларнинг барчаларини енгиб, ғолиб келганлар, ҳатто ўзларига яқин ёки ўзларидан олисда бўлган кишилар орасида ҳам исломни ошкор қилганлар.

[4]. Албатта, Сиз учун охират (саодати) дунё (фароғати) дан яхшироқдир.
Аллоҳ таоло: «Дунёда Сизга берилган шараф, номингизнинг (қиёмат кунига қадар) зикр қилиниши ҳамда фиръавнлар устидан ғолиблик билан бирга охират Сиз учун дунёдан кўра яхшироқдир», - деб Пайғамбар алайҳиссаломни охиратга қизиқтириб, у зотдан дунёга бўлган мойилликни сўндирмоқда.
Ёки: «Шубҳасиз, Сизнинг саъй-ҳаракатингиз охират учун бўлмоғи Сизга муносиброқдир. Зотан, у Сиз учун дунёдан кўра яхшироқдир», - демоқда. Бу ҳам: «Эй инсон! Албатта, сен меҳнат-машаққат чекиб Раббингга (яъни Унинг мукофоти ёки жазоси сари) борувчисан, бас, (сўнгра) У зотга йўликувчисан»(Иншиқоқ сураси, 6-оят.) ояти сингаридир.

[5]. Яқинда Раббингиз Сизга (шундай неъматларни) ато этурки, Сиз, албатта, (ундан) рози бўлурсиз.
Яъни охиратда Сиз ўзингизга берилган улуғлик ва шарафдан рози бўлурсиз.
Баъзи муфассирлар шундай деганлар: «Яъни Яқинда Раббингиз Сизга номингиз зикр қилиниши, улуғлик, мартаба ва душманлар устидан ғолиблик каби (шундай неъматларни) ато этурки, Сиз, албатта, (ундан) рози бўлурсиз».
Эҳтимол, «Сизга умматингиз борасида Сиз кутиб, умид килиб юрган нарса - уларни шафоат қилишни ато этурки, Сиз ундан рози бўлурсиз», деган маънодадир.
Баъзи одамлар айтадиларки,(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Байҳақий («Шуъабул имон»да), Хатиб («Талхисул муташобиҳ»да) ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 610-бет.) (Қуръондаги) энг умидбахш оят мана шудир, чунки Аллоҳ таоло бу оятда Пайғамбар алайҳиссаломга у зотни рози қиладиган нарсани ато этишини ваъда қилган. У зот алайҳиссалом эса ўз умматлари дўзахда бўлишига рози бўлмайдилар.
«(Қуръондаги) энг умидбахш оят Аллоҳ таолонинг «Кимда-ким бирор ёмон иш қилса ёки ўз жонига жабр қилса, сўнгра Аллоҳдан кечирим сўраса, Аллоҳнинг (қанчалик) кечирувчан ва раҳмли эканини идрок этади»,(Нисо сураси, 110-оят.) - деган сўзидир», деган муфассирлар ҳам бор ва бу Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг сўзидир.
Бизнингча, оятларнинг ичидан энг умидбахши бу - Аллоҳ таоло унда Уз пайғамбарларини мўминлар учун истиғфор айтишга буюрган, шунингдек, фаришталарни ҳам улар учун истиғфор айтишга буюрган ва улар мўминлар учун истиғфор айтган оятлардир.

[6]. (Эй Муҳаммад! Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?!
«Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?! Сизни камбағал ҳолда топиб, бой қилиб қўймадими?!» оятларида, шунингдек, «Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва қўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз. Акс ҳолда бузгунчилар, албатта, шубҳага тушган бўлур эдилар»(Анкабут сураси, 48-оят) ояти ва шу кабиларда зикр қилинган ҳолатлар зоҳиран олиб каралганда бу гаплар эгасини бадном қилиш учун айтиладиган гаплардир. Бироқ бу ҳолатларнинг зикр қилинишида бир қатор яхшиликлар мавжуд. Улар - Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нусрат ва мададнинг башорати берилаётгани, у зотнинг расул ва пайғамбарликларига далолат қилаётганидир. Чунки юқорида зикр қилинган ҳолатларга қарамай, сўзнинг амалга ошиши ва диннинг ғолиб бўлиши кенгчилик ҳолати, сабаблар ва воситалар кучли ҳамда ишончли бўлган ҳолатидаги ғаройиблигидан кўра улканроқдир.
Ёки «(Эй Муҳаммад! Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?! Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?! Сизни камба-ғал ҳолда топиб, бой қилиб қўймадими?!». Шу ва шу каби оятлар ўша кофирлар Пайғамбар алайҳиссаломни бўҳтонда, (Қуръонни) ўз ичларидан тўқиб чиқаришда айблаганлари учун нозил бўлган бўлиши мумкин. Аллоҳ таоло бу оятлар орқали хабар бермоқдаки, етим ва камбағал киши илм-маърифатда барча инсонларни ожиз қолдирадиган тарзда ўз ичидан тўқий оладиган ва ижод қиладиган даражага ета олмайди. Чунки унда мана шу иш учун сарф қиладиган мол-давлат ва Ўзидан тўқиб чиқарадиган даражага етиш учун (бу йўлдаги) машаққатларга бардош мавжуд бўлмайди.
Шунингдек, «Сиз илгари бирор китобни тиловат қилувчи эмас эдингиз ва кўлингиз билан хат ҳам ёзган эмас эдингиз. Акс ҳолда бузгунчилар, албатта, шубҳага тушган бўлур эдилар»(Анкабут сураси. 48-оят.) оятида зикр қилинган ҳолатлар ҳам худди шу сингаридир. Чунки улар: «Унга (Муҳаммадга Қуръонни) бирор одам ўргатмоҳда»(Наҳл сураси, 103-оят.) - дер эдилар. Инсонлар, шубҳасиз, ёзиш-чизиш билан таълим оладилар. Бинобарин, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламда мазкур ҳолатлардан ҳеч бирининг йўқлиги у зот алайҳиссалом Аллоҳ таоло ёрдами билангина билимга эга бўлганларини кўрсатади.
(Эй Муҳаммад! Раббингиз) Сизни етим ҳолда топиб, бошпана бермадими?! Яъни Сизни етим ҳолда топиб, Сизга бош-пана берди.
Мазкур оятдаги «бошпана бермадими?» иборасини бир неча хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, Сизни етим ҳолда топиб, то Сиз етишган даражага етгунингизга қадар тарбиялаши, ҳар қандай озор-азиятлар ва офатлардан ҳимоя қилиши, барча яхшилик ва хайрли ишларга етаклаши учун амакингизникига жойлаб қўйди.
Иккинчиси, Аллоҳ таоло: «У Сизни етим ҳолда топиб, душманларингиздан бирининг паноҳига жойлаб қўйди, ҳатто у Сизни тарбиялаш, Сизга яхшилик ва меҳрибонлик қилишга бош-қош бўлди. Сизни ёмонлик ва озор-азиятлардан ҳимоя қилишга масъул бўлди», - деб Узининг Пайғамбар алайҳиссаломга берган яхшиликлари ва улуғ неъматларини, сўнгра у зотнинг душманларидан бирини ўзларига нисбатан энг шафкатли ва энг меҳрибон инсонга айлантириб қўйганини зикр қилмокда. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Учинчиси, У Сизни етим ҳолда топиб Ўзининг паноҳига олди, Сизга меҳрибонлик қилди, ҳатто пайғамбарлик учун Сизни танлаб, саралаб олгани учун дунё ва охиратда тилларда зикр қилинадиган шахсга айландингиз. Иш шу даражага етдики, Аллоҳ таоло барча инсонларни Сизга муҳтож қилиб қўйди. Сизнинг ишингиз ва шаънингиз етган даражага етиш етимнинг иши эмаски, унинг ҳам иши ва шаъни ўша даражага етса. Сиз ҳатто барча инсонлар орасидан биз юқорида зикр қилиб ўтганимиздек, пайғамбарлик ва барча одамларнинг Сизга муҳтожлиги каби ишлар учун хослаб қўйилган шахсга айландингиз, деб Аллоҳ таоло у зотга берган буюк неъматлари ва кўпдан-кўп яхшиликларини санаб ўтмоқда.

[7]. Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?!
Мазкур оятни бир неча хил тушуниш мумкин. Шулардан бири, яна Аллоҳ билувчироқ, У зот: «Агар Аллоҳ таоло Сизни Ўзининг динига бошлаб қўймаганида, Сизни унга муваффақ қилмаганида гумроҳ ҳолда топган бўлар эди. Чунки у зот алай-ҳиссалом гумроҳ одамлар орасида вояга етаётган эдилар, ҳеч ким у зотни Аллоҳ таолога бошламаган ва чорламаган бўлар эди, аммо У Сизни тўғри йўлга бошлаб ҳидоят қилгани учун ҳам гумроҳ ҳолда топмади», демоқда. Бу оят ҳам Аллоҳ таолонинг қуйидаги сўзига ўхшайди: «Дўзах чоҳи ёҳасида турганингизда, сизларни ундан қутҳарди».(Оли Имрон сураси, 103-оят.) Яъни Аллоҳ таоло сизларни дўзахнинг чоҳидан қутқарди. Агар У сизларни қутқармаганида дўзахнинг чоҳи ёқасида турган эдингиз.
Шунингдек, ушбу сўзига ҳам ўхшайди: «Агар (Биз) Сизни (ҳаҳ йўлда) собитҳадам ҳилмаганимизда, уларга бироз мойил бўлишингизга оз ҳолган эди».(Исро сураси, 74-оят.) Чунки инсон зоти нақд бўлиб турган неъматларга мойил бўладиган, энг осон ва энг лаззатли нарсаларни танлайдиган табиат билан яратилган. Бироқ У ўзининг марҳамати ва лутфи билан Сизни ҳақ йўлда собитқадам қилди, (мойил бўлишдан) асраб қолди, Сизни ўз табиатингизга ва у яратилган асл хилқатга ташлаб қўймади. Аллоҳ таоло: «Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?!» - дер экан, худди шу маънони назарда тутган. Яъни У Сизни ҳидоят қилиб қўйган бўлмаганида гумроҳ ҳолда топган бўлар эди. Демак, бу оят замирида Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломни ҳидоят қилиб қўйгани, гумроҳ ҳолда топмагани ётибди.
Иккинчиси, Аллоҳ таоло: «Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб...» - демоқда. Бу гумроҳлик у зотнинг ўз касблари ва ихтиёрлари билан бўладиган эмас, балки инсонлар унинг устида яратилган хилқат сабабидан бўладиган гумроҳликдир. Бу ердаги гумроҳлик билмаслик, бехабарлик маъносидадир. Чунки инсонлар дастлабки ҳолларида билимсиз бўладилар, аммо у ўз касблари сабаб пайдо бўлган билимсизлик эмаски, бу иш учун қоралансалар. Ёки уларда илм бор бўлсаки, унинг учун олқиш олсалар. Бироқ улардаги билимсизлик яралиш жиҳатидан бўладиган билимсизликдир, яралиш жиҳатидан бўладиган гумроҳликдир. Чунки уларда илмни идрок қиладиган восита мавжуд бўлмагани боис билимсизликни касб килишда Унинг иши бўлмайди. Аммо илм ўрганиш воситасини қўлга киритгандан сўнг бўладиган билимсизлик касбий ҳисобланади ва унинг учун инсон кораланади. Худди шу каби илмнинг оқибати ҳам олкиш ёки қораланиш бўлади. Аллоҳ таолонинг «Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб, (тўғри йўлга) ҳидоят қилиб қўймадими?!» - деган сўзи ана шу маънода бўлади. Яъни У зот Сизни яратилишнинг асли ва ёшнинг кичиклигида бўлган ҳолатга кўра гумроҳ ҳолда топиб ҳидоят қилиб, яъни таълим бериб қўйди. Бу ҳолат қуйидаги икки оятлар сингаридир: «Сиз (бундан) олдин на Китобни (Куръонни) ва на имонни (моҳиятини) билувчи эдингиз. Лекин Биз уни (Қуръонни шундай) нур қилдик...»(Шуро сураси 52-оят.) «Сиз илгари бирор китобни тиловат ҳилувчи эмас эдингиз...»(Анкабут сураси, 48-оят.) Мазкур оятларда Аллоҳ таоло Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга билдирмагани ва таълим бермаганига қадар у зот ҳеч нарсани билмаган эканларини зикр қилган.
Учинчиси, Аллоҳ таоло: «Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда топиб...», яъни Аллоҳ таоло Сизни бохабар қилгунига қадар аввалгиларнинг хабарлари ва қиссаларидан бехабар ҳолда топди», демоқда. Бунга мисол «Биз Сизга ушбу Қуръон (сураси)ни ваҳий ҳилишимиз билан бирга гўзал қиссани айтиб берурмиз. Сиз эса, (эй Муҳаммад!) ундан (ваҳийдан) олдин бехабарлардан (бири) эдингиз»(Юсуф сураси, 3-оят.) оятидир.
Ёки: «Қуръон иши ёхуд ундаги нарсалар борасида Сизни унинг илмидан бехабар ва билимсиз ҳолда топиб, Сизга (уларни) билдириб қўйди», демоқда.
Баъзи муфассирлар шундай деганлар: ««Яна Сизни гумроҳ (ғофил) ҳолда», яъни ўта гумроҳ одамлар орасида «топиб, ҳидоят қилиб қўйди». Яъни Сизни уларнинг ораларидан чиқариб олди. Агар У Сизни уларнинг орасидан чиқариб олган бўлмаганида улар Сизни ҳам ўзлари бўлган ҳолатга чорлаган ва ўша ишга мажбур қилган бўлар, Сиздан фақат шу ишингизнигина қабул қилар эдилар».(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 611-бет.) Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Баъзи муфассирлар: «Яна Сизни» Макка йўлидан «адашган ҳолда топиб» Сизга унинг йўлини кўрсатиб қўйди», деб маъно берганлар.
Яна айримлари эса: «Яна Сизни чиндан ҳам залолатга кетган ҳолда топиб» тавҳидга ҳидоят қилиб қўйди», деб маъно берганлар. Аммо бу хунук гапдир, чунки бу нарсани у зот алайҳиссаломга нисбат бериш муносиб иш эмас.
Оятга: «Яна Сизни» пайғамбарликдан «ғофил ҳолда топиб» унга йўллаб қўйди», - деган маънони берган муфассирлар ҳам бор ва бу биз юқорида айтиб ўтган гапга яқинроқдир.

[8]. Сизни камбағал ҳолда топиб, (Хадичага уйланишингиз туфайли) бой килиб кўймадими?!
Яъни Сизни камбағал ҳолда топиб, бой қилиб қўйди. Яъни охират ишини ҳамда Сизга унинг неъматларини олиб келадиган нарсани кўрсатиб қўйиш билан Сизни беҳожат қилди. Яъни охиратда у зот учун ҳозирлаб қўйган, у зотга ваъда қилган неъматлар ва улуғликлар билан беҳожат қилиб қўйгани натижасида дунё у зот алайҳиссаломга арзимас бўлиб кўринди. Ҳатто зикр қилишларича, дунё Пайғамбар алайҳиссаломнинг наздларида чивиннинг қанотичалик қийматга ҳам эга бўлмаган.(Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ бу ўринда Сахд ибн Саъд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ушбу ҳадисга ишора қилаётган бўлса, ажаб эмас: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Агар дунё Аллоҳнинг наздида чивиннинг қанотичалик қийматга эга бўлганида кофирга ундан бир қултум сув ҳам бермаган бўлар эди», дедилар». Ибн Можа. «Сунан», Зуҳд китоби, 3-бет; Термизий. «Сунан», Зухд китоби, 13-бет;) Шунинг учун «Чинакам бойлик қалбнинг бойлигидир», деган ривоят бор.(Абу Зарр розияллоҳу анҳу шундай деган: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга: «Эй Абу Зарр! Сенингча, бадавлатлик мол-давлатнинг кўплигими?» дедилар. Мен: «Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули!» дедим. У зот: «Сенингча, камбағаллик мол-давлатнинг озлигими?» дедилар. Мен: «Ҳа, эй Аллоҳнинг Ра-сули!» дедим. Шунда у зот: Шубҳасиз, бадавлатлик - қалбдаги бойликдир. Кам-бағаллик - қалбдаги камбағалликдир», дедилар. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 2-жуз, 96-бет; Байҳақий. «Шуъабул имон», 12-жуз, 545-546-бетлар.) Аллоҳ таоло Ўзининг лутфу марҳамати билан Пайғамбар алайҳиссаломда у зотни беҳожат қиладиган бир ҳолатни пайдо қилиб қўйган бўлиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Чунончи, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг улаб рўза тутишдан қайтарганлари, «Сиз улаб рўза тутасиз-ку, эй Аллоҳнинг Расули?» дейилганида: «Мен Сизлардан бировингиз каби эмасман, Раббим мени таомлантириб сув ичириб қўяди», - деганлари ривоят қилинган.(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 3-жуз, 170-бет; «Сунани Термизий», Рўза китоби, 62-бет.) Эҳтимол, бизга маълум бўлмас-да, Пайғамбар алайҳиссаломда Аллоҳ таолонинг бирор марҳамати бўлиб, у зотни ўша марҳамати билан беҳожат қилиб қўйгандир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Баъзи бир муфассирлар: «Аллоҳ Сизни Хадича розияллоҳу анҳонинг мол-давлати билан бой қилиб қўйди», - деган маъ-нони берганлар. Яна айримлари эса «Сизни бой қилиб қўйди», яъни У Сизга ато қилган ризқ билан рози қилиб, қаноатланти-риб қўйди, деб маъно берганлар.

[9]. Бас, энди Сиз (ҳам) етимга қаҳр қилманг!
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг қироатларида бу оят [Фа аммал ятийма фа лаа такҳар] деб ўқилган. [ал-каҳру] дўқ-пўписа қилишдир.(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 612-бет.) Аллоҳ таоло гўё: «Дўқ-пўписа қилманг!» демоқда. Оятдаги [фа лаа тақ ҳар] иборасининг маъноси: «Етимни унинг ўз ҳақидан маҳрум қилманг, унга ҳақини ва молини беринг», - дегани бўлиши ҳам мумкин. Ёки бу гапни «Сиз етим эдингиз, етимликнинг ҳолатини кўрдингиз, шундай экан, етимга қаҳр қилманг», деган маънода айтгандир. Бу оят: «Сизни етим ҳолида топмадими, сўнг уй-жой берди» оятининг давоми ўлароқ, «Ана шундан сўнг Сиз етимга қаҳр қилманг», деган маънода бўлади.

[10]. Соил (гадо)ни эса (малол олиб) жеркиманг!
Сиз олдин муҳтож ва камбағал одам бўлганингиз туфайли камбағаллик ва муҳтожлик нималигини, унинг оғир ҳолати-ни билиб бўлгансиз. Гадони жеркиманг, яъни унга дўқ-пўписа қилманг, аммо бирор нарса беринг.
Эҳтимол, бу оят қайтариқ ўрнида эмас, буйруқ ўрнида келган, бироқ ана шу гадоларга яхшилик қилиш, уларга эҳсон қилишга бўлган буйруқ ўрнида. Бир нарсани инкор қилиш билан унинг зиддини исботлаш жоиз. Бунга мисол «(лекин уларга) бу савдолари фойда қилмади»,(Бақара сураси, 16-оят.) яъни зарар келтирди, деган маънодаги оятдир. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ушбу ҳадис ҳам шу қабилдандир: «Агар олдингизга бирор соил келса, токи у ўзининг тиланишидан фориғ бўлмагунича унинг гапини бўлманг. Сўнг унга юмшоқлик ва мулойимлик билан жавоб қайтаринг: ёки енгил бир нарса бериш билан ёки чиройли жавоб қайтариш билан. Чунки баъзан сизнинг олдингизга инсон ҳам, жин ҳам бўлмаган киши келиб, Аллоҳ таоло сизларга топшириб қўйган нарса борасида қандай йўл тутишингизни кўради».(Қуртубий. «Ал-жомиъу ли аҳкаамил Қуръаан», 3-жуз, 310-бет.)

[11]. Раббингизнинг (Сизга ато этган барча) неъмати ҳақида эса (одамларга) сўзланг!
Мазкур оятни икки хил талқин қилса бўлади: Биринчиси, Аллоҳ таоло: «Инсонларга Аллоҳ таоло уларга инъом қилиб берган неъматлар ҳақида сўзланг, токи уни билсинлар ва у неъматларнинг шукри бор бўлган ишларни тўкис адо этсинлар», - демоқда. Ёки: «Инсонларга Аллоҳ Сизга инъом қилиб берган нарса - мана бу Қуръонни сўзлаб беринг», - демоқда. Чунки Қуръон Аллоҳ таолонинг Пайғамбар алайҳиссаломга берган неъматлари ичида энг улуғидир. Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломга ўзларига берилган неъматларни сўзлаб беришни амр қилмоқда, токи у зотга инъом қилган буюк неъмати - инсонлар учун хослаб олинганларини билсинлар. Зеро, Аллоҳ уларни ана шу Пайғамбарнинг умматлари ва кавмидан қилиб қўйди. Ёки у зотга Қуръонни ўқиб, унинг ичидагиларни сўзлаб беришни буюрмокда.
Абу Рожа Уторидийдан ривоят қилинади: «Бизнинг олдимизга Имрон ибн Ҳусойн устида биз аввал ҳам, бундан кейин ҳам кўрмаган ипак қўшиб тайёрланган ёпинчиқ билан кириб келди ва шундай деди: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳ таоло бандага бирор неъмат берганида Уз неъматининг аломатиниунда кўришнияхши кўради», деганлар».(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 4-жуз, 438-бет; Ибн Касир. «Тафсирул Қуръонил азим», 1-жуз, 283-бет.)
Атийя Абу Саъиддан ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳ таоло гўзалдир, гўзалликни яхши кўради. Берган неъматларининг аломатини бандаси устида кўришни яхши кўради. У зорланиш ва ўзини хор қилиб кўрсатишни ёмон кўради», - дедилар».(Байҳақий. «Шуъабул имон», 8-жуз, 262-263-бетлар.)
Абул Аҳвас Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: «Расулушюҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ таоло кимга бирор яхшилик ато этган бўлса, унинг устида кўриниб турсин. (Нафақа қилишни) ўз қарамоғингда бўлганлардан бошла. Ортганидан нафақа қил. Учма-уч қилиб яшаганинг учун маломат қилинмайсан. Узингни ночор аҳволга солиб кўйма», дедилар».(Байҳақий. «Сунан ал-кубро», 4-жуз, 332-333-бетлар.)
Яҳё ибн Абдуллоҳ ўз отасидан, у эса Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Аллоҳ таоло бирор бандага мўл-кўл давлат берган бўлса, устида кўриниб турсин», дедилар».(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 2-жуз, 402-бет) У зот бу билан садақа бериш ва яхшилик қилишни назарда тутганлар. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ривоят қилган «(Нафақа беришни) ўзингдан бошла» ҳадиси бунинг далилидир. Адабиётшунос олимлар шундай деганлар: [ъаала] муҳтож бўлиб қолди,[аъаала] эса оила аъзолари кўпайди, деганидир. «Унга жой бердим» деган маънода араблар [асжайтуҳу] дейдилар». Айтадиларки, (оятдаги    [лаа танҳар] калимасининг ўзаги бўлмиш) [ал-интиҳор] дағал ва қўпол гап маъносидадир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. Қасамёд этаман Қуёш ва унинг зиёси билан,
Муфассирлар бу оятда келган    [ва зуҳааҳаа] ибораси(га «ва унинг зиёси билан» деган маънони бериб, оят)ни: «Қуёш ва унинг зиёси билан қасам», - деб тафсир қилганлар.(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ҳоким ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 599-бет. Мужоҳид розияллоҳу анҳу.) «(Қуёш ва) унинг иссиғи билан қасам», «(Қуёш ва) унинг кундузи билан қасам», - деб тафсир қилган муфассирлар ҳам бор.
Бу оят қасам ўрнида келган. Негаки, Аллоҳ таоло Қуёшда шундай сифатларни пайдо қилиб қўйганки, улар У зотнинг гўзал ҳикматлари ва ажойиб тадбирларига далолат қилиб туради. Уни ниҳоятда баракали ва энг улкан мўъжиза қилиб яратган.
Аллоҳ таолонинг ажойиб тадбирларидан бири шуки, У Қуёшнинг нурини сояни йўққа чиқарадиган қилиб яратди. Ҳатто у бирор жойда пайдо бўлса, сояни, чироқ ва ойнинг нурини у ердан кетказади. Унинг нури юлдузларни кўринмайдиган қилиб қўяди. У сабаб ҳаводаги майда чанг ва зарралар намоён бўлиб қолади. Шунда ҳавонинг майда чанг-зарралардан иборатлиги маълум бўлади. Кўрмайсизми, Қуёшнинг нури дераза токчасига тушиб турган вақтда унга қарасангиз, у сабабли ҳаводаги майда заррачалар сизга кўринади. Агар бирор кимса мана шу нарсаларни ёритадиган нурни Қуёш қаердан олганининг тагига етмоқчи бўлса, бундан хабардор бўла олмасди.
Қуёшнинг шундай баракалари борки, унинг ҳарорати билан ўсимлик ва озиқ-овқатлар (истеъмолга) яроқли ҳолга келади. У билан дон ҳосилга киради ва у билан мевалар пишади.
Аллоҳ таолонинг ажойиб тадбирларидан бири шуки, У Қуёшни ҳар бир нарса учун фойдали бўлган масофада жойлаштирди. Агар у ўз масофасидан бироз яқин бўлганида эди, барча нарсалар куйиб кетган бўлар эди.
Қуёшнинг юрадиган қилиб яратилгани ҳам Аллоҳнинг унда-ги мўъжизаларидан биридир. Зотан, Қуёш ҳар куни ўз йўналиши бўйлаб минг йиллик масофани босиб ўтади. Юриш ва сайр қиладиган этиб яратилган нарсалар ўша миқдордаги масофани узоқ муддатда бўлса ҳам босиб ўтиши мумкин эмас. Шунингдек, Қуёш Улуғ Парвардигорнинг сахийлигини намоён этади. Чунки унинг манфаатлари яхши-ёмон, дўсту душман - ҳамма-ҳамма инсонларни ўз ичига қамраб олган. Демак, дин борасида - хоҳ тавҳид, хоҳ пайғамбарлик ва хоҳ қайта тирилиш борасида бўлсин, ўзларида пайдо бўлган шубҳани кетказиш мақсадида Аллоҳ таоло Қуёш билан қасам ичмокда. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[2]. унинг (Қуёшнинг) ортидан келган Ой билан,
Биз Қуёшда бор деб айтиб ўтган барча манфаатлар ва маънолар борасида Ой унинг ортидан келишининг эҳтимоли борлиги учун бу ишларда у иккинчи Қуёш бўлади. Чунки озиқ-овқатларнинг манфаати унга ҳам боғлиқ, бундан ташқари у нур ҳам таратиб туради, аммо Ой (манфаатлар борасида) Қуёш етган жойга етиб бормайди ва у етган даражага етмайди. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Баъзи муфассирлар (мазкур оятда келган) [изаа та-лааҳа] иборасига янги ой бўлиб чиққан илк кунларда Қуёшнинг ортидан келадиган Ой билан қасам, деган маънони берганлар.(Бу гапни Қатода розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Абд ибн Ҳумайд, Ибнзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 601-бет) «Чунки Қуёш ҳар ойнинг энг сўнгги куни ўзининг ботиш жойига ботган чоғида унинг ортидан янги ой чиқиб келади», - дейдилар улар.
Айрим муфассирлар унинг маъноси «(ўн беш кунлик бўлиб) тўлганида Қуёшнинг ортидан келадиган ой билан қасам» деганидир, дейдилар. Бундан келиб чиқадики, Қуёш ва Ойнинг яратувчиси биттадир, чунки ҳар иккисининг манфаатлари барча махлуқотларни қамраб олган. Агар бу иккисининг тасарруф қилувчиси битта бўлмаганида уларнинг манфаатлари ҳаммани қамраб олмаган бўлар, аксинча ҳар бирининг яратувчиси унинг манфаати ўз ғанимига тегишли қавмларга етиб боришига монелик қилган бўларди.
[3]. уни (Ерни Қуёш) ёритган пайтидаги кундузи билан.
Бу оят бир неча талқинни қабул қилади. Кундуз дунёни ёритга: бўлиши ҳам, Ерни ёритган бўлиши ҳам, Қуёшни ёритган бўлиши ҳам, туннинг зулмати кўзларни ўраб олган вақтда Қуёш ўзининг нури билан уларни ёритган бўлиши ҳам эҳтимоли бордир.
[4]. уни (Қуёшни) қоплаган тун билан,
Бу оят ҳам биз юқорида айтиб ўтган талқинларни қабул қилади. Яъни ўз зулмати билан дунёни - ёки Ерни ёки Қуёшни ёки кўзларни инсонлардан тўсиб қўядиган тун билан қасам. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Сўнгра кундуз ва тунда Қуёш ва Ойда мавжуд бўлмаган ортиқча ҳукмронлик бордир. Чунки умрларни кесиш ва ажалларни ўз ниҳоясига етказиш кундуз ва туннинг ҳукмронлигидандир. Ҳеч ким уларнинг ҳукмидан бош тортиш ва қочиб қолишга муяссар эмас. Аммо одамлар Қуёш ва Ойнинг зараридан турли хил чоралар ва воситалар ёрдамида ўзларини ҳимоя қила оладилар. Бундан аён бўладики, (мазкур оятда) тун ва куннинг зикр қилинишида Қуёш ва Ойнинг зикр қилинишида топилмайдиган ортиқча сабаблар мавжуддир.
[5]. осмонлар ва (Аллоҳ) бино қилган (бошқа) нарсалар билан,
Зажжож шундай деган: «(Бу оятда келган) [маа] ҳарфи [аллазий] (нисбий олмоши) маъносида келган. Бу ҳарф шунга ўхшаш маънода ишлатилган ўринлар мавжуд. Бунга арабларнинг: [субҳаана маа саббаҳат лаҳус самааваату вал арз], яъни: «Унга осмонлару ер тасбеҳ айтган Зот покдир!» - деган сўзлари мисолдир».(Зажжож. «Маъонил Қуръон ва эъробуҳу», 5-жуз, 332-бет.)
Баъзи муфассирлар айтадиларки, [маа] ҳарфи бу ўринда [ман] маъносида келган. Аллоҳ таоло гўё: [вас самааи ва ман банааҳаа] «Осмонлар ва уларни бино қилган Зот билан қасам», демоқда.(Бу гапни Ибн Жарир (12-жуз, 601-бетида) айтган.)
Яна баъзилари эса бу ўринда келган [маа] ҳарфи ўтган замон феълини масдар (ўзак) маъносига айлантириб қўяди. Сиз: [аъжабаний маа санаъта], яъни қилган ишинг мени ажаблантирди, дейсиз. Бинобарин, оятнинг маъноси ҳам: «Осмонлар ва уларнинг бино бўлиши билан қасам»,
- деган бўлади, дейдилар.(Юқоридаги манба.)
Агар бу оят юқорида ўтган икки маънода таъвил қилинадиган бўлса, Аллоҳ таоло осмонлар билан ҳамда юқорида зикри ўтган Қуёш, Ой, кундуз ва тунларни бино қилган Ўзи билан қасам ичаётган бўлади.
Агар уни охирги маънода таъвил қилинадиган бўлса, Аллох таоло Ўзи яратган нарса - осмонлар билан қасам ичаётган бў-лади, чунки осмонларнинг биноси уларнинг айнан ўзидир.
Абу Бакр Асам шундай деган:
оятларида келган[маа]ларнинг барчаси талаффузда кейин зикр қилинаётган бўлса-да, олдинга суриш шартига кўра таажжубга солиш маъносида тушунилади. Аллоҳ таоло гўё «Нима у осмонлар?»
- деб, сўнгида: «У зот осмонларни унинг қаддини баланд қилиб битириш(«(Эй мушриклар!) Сизларни яратиш қийинроқми ёки осмонларними?! (Биласизки) Аллоҳ уни бино қилди, қаддини баланд қилиб, битирди». (Нозиъот сураси, 27-28-оятлар).) ва кўриб турганингиздек, ҳеч бир устунларсиз кўтариб қўйиш(«Аллоҳ осмонларни, кўриб турганингиздек, устунсиз кўтариб қўйган. -(Раъд сураси, 2-оят).) билан бино қилиб қўйди», - демокда. Яна ҳач Аллоҳ билувчироқдир!
[6]. Ер ва (У) ёйиб қўйган (бошқа) нарсалар билан,
(Ушбу оятда келган [тоҳааҳаа] калимаси) У тўшаб қўй-ган нарсалар, деган маънодадир.
[7]. нафс ва (У яратиб) тиклаган зотлар (инсонлар) билан, Муфассирлар Аллоҳ таолонинг Узи яратган зотларни тиклаб қўйиши уларни икки қўл, икки оёқ, икки кўз ва шу каби бошқа аъзолар билан яратганидир, дедилар. Агар шундай бўлса, бу тиклаб қўйиш барча жон эгаларига эмас, уларнинг аксариятига тааллуқли бўлиб чиқади. Чунки ҳар қайси жон эгасида ҳам мазкур аъзоларнинг барчаси мавжуд эмас. Демак, бу оятнинг маъноси шуки, Аллоҳ таоло жон эгаларининг аксарини юқорида айтиб ўтилган қўл ва оёқлардан иборат аъзолар билан тиклаб қўйган. Сўзлашув асносида бу иш жоиздир. Бу оят ҳам «Тунни оромгоҳ қилиб қўйди»(Анъом сураси, 96-оят.) ва «Кундузни эса, тирикчилик вақти қилдик»(Набаъ сураси, 11-оят.) оятларига ўхшайди. Уларнинг маъноси шуки, Аллоҳ таоло тунни барча махлуқотлар учун эмас, уларнинг аксарияти учун ором оладиган ва қарор топадиган вақт қилиб қўйди. Кундузни ҳам махлуқотларнинг аксарияти учун тирикчилик вақти қилиб қўйди, барчалари учун эмас. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Таъвиллардан бирида айтилишича, (биз сўз юритаётган оят-нинг маъноси шуки) Аллоҳ таоло жон эгаларининг аъзолари ва қўл-оёқларини шу даражада бекаму кўст қилиб яратганки, агар ўша аъзолардан бирортаси мавжуд бўлмаганида бу иш нуқсонлик деб баҳоланар эди.
Бу таъвил тепадаги таъвилдан кўра умумийроқдир.
Мазкур оятдаги [саввааҳаа] иборасини Аллоҳ таоло жон эгаларини бошқа ҳайвонлардан фарқли равишда уларнинг ўзлари учун фойдали бўлган тарзда тиклаб қўйгани учун улар у ёқ-бу ёққа ағдарилиш ва тирикчилик қилиш имконига эгалар, деб тушуниш мумкин. Бу оятдаги [саввааҳаа] иборасини Аллоҳ таоло инсонни меҳнат-машаққатга бардош берадиган қилиб яратди, деб талқин қилиш ҳам мумкин. Бунга мисол қуйидаги оятдир: «Қачонки, у вояга етиб, (қирқ ёшга) тўлгач») яъни поклик билан нопокликнинг ўртасини ажратиб оладиган, яхши-ёмон ишларнинг оқибатини биладиган ёшга етгач.
[8]. Дарвоқе, унга (нафсга) фисқ-фужурини ҳам, тақвосини ҳам (У) илҳом қилиб қўйган.
Бу оятни бир неча хил талқин қилиш мумкин. Шулардан бири: «Аллоҳ таоло у нафсга фисқ-фужури ва тақвосини тушунтириб, билдириб қўйган», - деб талқин қилишдир. Шунга кўра, илм-маърифат бандалардаги туғма заруратдир, деб даъво қилганлар мана шу оятни далил-ҳужжат қилиб келтирадилар. Аллоҳ таоло нафсга фисқ-фужурини ҳам, тақвосини ҳам билдириб қўйгани, инсоннинг қалбида унинг ёрдамида ҳар бир ёмон ишнинг ёмонлиги ва ҳар бир яхши ишнинг яхшилигини билиб оладиган илмни жойлаб қўйганининг хабарини берган. дейдилар.
Бизнингча, бу борадаги асос шуки, нарсаларнинг яхши-ёмонлиги умумий тарзда ақл воситасида билиб олинади. Бирок ақл ҳар бир яхши-ёмонни унга ишора қилиш орқали билиб олмайди, бу нарсани у пайғамбарлар алайҳимуссаломнинг тиллари билан етиб келган хабар ёки тафаккурни ишга солиш воситасидагина билиб олади. Кўрмайсизми, нафснинг лаззатлар ва манфаатларни дўст тутадиган, қийинчилик ва азоблардан кочадиган табиати бор. Аммо у фойдали бўлган нарсанинг ҳаммасини, шунингдек, айни шу нарсаларнинг зарарларини ишор-қилиш орқали билиб олмасдан, татиб кўриш ва ҳис қилиш орқалигина билиб олади.
Худди шу сингари кўз ҳам рангларни идрок қилади, аммо уларнинг хунуклиги ва гўзаллигини билмайди, балки уларнинг ўртасини ажратиб берадиган нарса айнан ақлдир.
Шунга биноан, барча қабиҳ ишларнинг ёмонлиги ва яхши иш-ларнинг яхшилиги ақлнинг табиатида яратиб қўйилган, бироқ биз тепада айтиб ўтганларимизсиз ақл ўз-ўзича яхши-ёмоннинг ўртасини унга ишора қилиш билан ажрата олмайди. Демак, «Дарвоқе, унга (нафсга) фисқ-фужурини ҳам, тақвосини ҳам (У) илҳом қилиб қўйган» оятининг маъноси инсоннинг нафсида яхшилик билан ёмонликнинг, поклик билан нопокликнинг ўртасини, фисқ-фужурнинг қабиҳлиги билан тақво қилишнинг яхшилиги ўртасини баён қилиб берадиган нарсани пайдо қилиб қўйди, деганидир. Шундай экан, у сабабли инсон меҳнат-машаққат чекишдан айро тушмайди. Сўнгра инсон ана шу нарсаларни ёки пайғамбарлар орқали ёки тафаккурни ишга солиш орқали билиб олади.
Мазкур оятни, агар инсон ўзининг зиммасидаги Аллоҳ таолонинг ҳақлари - тўғри йўлда бардавом бўлиш ва бу йўлда курашишдан иборат амалларни тўлиқ адо этадиган бўлса, У зот унга тақвосини илҳом қилиб қўяди, деб талқин қилиш ҳам мумкин. Сўнгра: «Сиздан (эй Муҳаммад!) бандаларим Менинг ҳақимда сўрасалар, (айтинг) Мен уларга яқинман. Менга илтижо қилувчининг дуосини ижобат этурман»,(Бақара сураси, 186-оят.) - деган бўлса ҳам, дуонинг ижобат бўлиши битта шартга - дуо қилувчи банда Аллоҳ таоло уни чақирган ишга жавоб беришига боғлиқ қилиб қўйилган. Аллоҳ таолонинг: «Бас, улар ҳам Мени (даъватларимни) ижобат (қабул) этиб, Менга имон келтирсинлар»,(Бақара сураси, 186-оят.) «аҳдимга вафо қилингиз, токи Мен ҳам сизларнинг аҳдингизга вафо қилай»,(Бақара сураси, 40-оят.) «Дарҳақиқат, Мен сизлар билан биргаман. Агарда намозни баркамол адо этсангиз, закот берсангиз»? - деганини кўрмайсизми?! Бундан аён бўладики, тақвоси илҳом қилинадиган жон эгаси бу - ўзининг зиммасидаги мажбуриятни тўлиқ адо этган бандадир. Агар у ўша мажбуриятни бажарса, Аллоҳ таоло унга тақвосини илҳом қилади, (ўзини сақлаши учун) фисқ-фужур йўлларини тушунтириб қўяди.
Абу Бакр Асам: «Дарвоқе, унга (нафсга) фисқ-фужурини ҳам, тақвосини ҳам (У) илҳом қилиб қўйган» ояти ҳақида шундай деган: «Бу оят фисқ-фужурини ҳам, тақвосини ҳам нафснинг ўзи билан бирга қилиб қўйган, деган маънодадир». Бундан келиб чиқадики, унинг тақвоси ўзининг фойдасига, фисқ-фужури эса ўзининг зарарига бўлади. Ҳеч ким бошқа бировнинг фисқ-фужур ишлари сабаб ҳисоб-китобга тутилмайди.
Бу оятда шу нарсанинг далили борки, агар (Қуръонда) тақво калимаси ёлғиз ҳолда зикр қилинган бўлса, ундан барча хайр-ли ишлар тушунилади. Агар у яхшилик қилиш ва (закот ҳамда садақотларни) бериш билан қўшиб зикр қилинган бўлса, ундан ҳаром ишлардан сақланиш тушунилади.
ояти(«Бас, кимки (закот ва садақотларни) берса ва (Аллохдан) қўрқса». (Лайл сураси, 5-оят).) бунинг мисолидир.
Агар [барро ваттақо] дейилганида ундан ўзига мактов олиб келадиган барча ишлар билан яхшилик қилгани ва ўзига мазаммат олиб келадиган барча ишлардан сақлангани ирода қилинган бўлар эди.
[9]. (Мазкурлар билан қасамёд этаманки) ҳақиқатан, уни (нафсни) поклаган киши нажот топур.
[10]. ва у (нафс)ни (гуноҳлар билан) кўмиб, хорлаган кимса эса (Аллоҳнинг рах-матидан) ноумид бўлур!
Юқорида Қуёш, Ой, кун ва тун билан қасам ичилган нарса мана шу (икки оят)дир.
Яъни нафсни поклаган киши охиратда чиндан ҳам нажот топибди!
Яъни нафсни (гуноҳлар билан) кўмиб,
хор қилган кимса охиратда (Аллоҳнинг раҳматидан) ноумид бўлибди!
Мазкур иккала оятлар «Албатта, сизларнинг саъй-ҳаракатингиз турличадир!»(Лайл сураси, 4-оят.) оятида зикр қилинганига кўра, охиратда бериладиган мукофот ёки жазо ҳақидадир. Бинобарин, бунда қайта тирилиш борлигига ишонишни вожиб қиладиган маъно борки, биз у ҳақида, Аллоҳ хоҳласа, кейинроқ сўз юритамиз.
Муфассирлар (тепадаги оятда келган [афлаҳа] калимасининг ўзаги бўлмиш [ал-фалааҳ]нинг маъноси юзасидан турлича фикрлар билдирганлар. Баъзилари [афлаҳа] бахтга эришибди маъносидадир, деган бўлса, яна баъзилари унинг маъноси яхшиликлар ичида абадий қолибди, дегани. [ал-фалааҳ] - боқийлик маъносидадир, деганлар.
[афлаҳа] калимасига «нажот топибди» деган маънони берган муфассирлар ҳам бор.
Умуман олганда, [ал-муфлиҳ] - ўз орзусига етишган ва қўрқиб юрган нарсасидан нажот топган кишидир. Бахту саодат, яхшиликлар ичида абадий қолиш ва нажот топиш ана шунинг остига дохил бўлиб кетади.
Оятдаги    [ман заккааҳаа] феълини(нг фоилини) Аллоҳ таоло деб ҳам, бандаси деб ҳам тушуниш мумкин.(Агар бу феълнинг фоили Аллоҳ бўладиган бўлса, оятнинг маъноси «Аллоҳ кимнинг нафсини поклаган бўлса, у ҳақиқатан, нажот топибди!» дегани бўлади. Агар фоили банда бўладиган бўлса, унинг маъноси «Ҳақиқатан, нафсини покла-ган киши нажот топибди!» дегани бўлади.)
Аллоҳ таоло: «Агар сизларга Аллоунинг фазли ва раҳмати бўлмаганда эди, сизлардан бирор киши (туҳматдан) пок бўлмас эди»),(Нур сураси, 21-оят.) яна: «Айтинг: «Аллоҳнинг фазли ва раҳмати билан, бас, (албатта), шулар сабабли (мўминлар) шодлансинлар!» - деган сўзлари билан шуни баён қилмокдаки, нафсини поклаган кишига уни поклаш билан марҳамат кўрсатган зот Унинг Узидир.
Оятдаги    [ман заккааҳаа] феълини(нг фоилини) бандаси деб тушуниш ҳам мумкин. Бу ҳолатда [заккааҳаа] сўзининг маъноси «ўз нафсини поклаган киши» дегани бўлади.
Шунингдек,    ояти ҳам ана шу иккала талқинни қабул қилади. Бинобарин, (бандада) покланиш амалини вужудга келтирган ҳам, адашиш амалини вужудга келтирган ҳам айнан Аллоҳ таолонинг Узи бўлади. Поклаш иши уни вужудга келтириш эътибори билан Аллоҳ таоло тарафидан, амалга ошириш эътибори билан банда тарафидан содир бўлган бўлади.
(Юқоридаги оятда келган) [ман дассааҳаа] калимаси «нафсини беркитган киши» деган маънодадир. Нафсни беркитиш шуки, у ўз нафсини йиғинларда фақат қораланиш билан ёдга олинадиган ҳолатга солиб қўйган. Бошқаси эса ўз нафсини поклади, яъни уни шу даражада намоён қилдики, одамлар унга ҳурмат ва таъзим назари билан қарайдиган бўлдилар.
Ҳа, тақводор инсоннинг иши ана шунақа - одамлар орасида ҳурмат ва таъзимга сазовор бўлган шахс бўлади. Фожир банда эса одамлар орасида ёмонланган ва эътиборсиз шахс бўлиб яшайди.
Нафсини намоён қилиш ҳам, беркитиш ҳам охиратда бўладиган ҳолат бўлиши мумкин, яъни нафси покланган тақводор бандасининг қадри буюк бўлади. Фожир бандаси эса унутиб юборилади.
Оятда келган [дассааҳаа] калимаси [дассас-ту] калимасидан бўлиб, (унинг таркибидаги битта) «син» ҳарфи туширилган ва унинг ўрни «йо» ҳарфи билан алмаштирилган.
Сўнгра мазкур [дассааҳаа] калимасини Аллоҳ таолога (бандада) ўз нафсини гуноҳлар билан кўмиб, хорлаш амалини У яратади, деган маънода, [ман заккааҳаа] калимасини эса (бандага ўз нафсини поклаш амалига) Аллоҳ таоло муваффақ қилади, деган маънода нисбат берилади.
[11]. Самуд (қабиласи) ҳаддан ошгани сабабли (ўзларининг пайғамбарини) ёлғончига чиқардилар.
Оятда Самуд қавми кимни ёлғончига чиқаргани айтилмаган. Аллоҳ таоло уни бошқа бир оятда баён қилиб: «Самуд (кабиласи ўтган барча) пайгамбарларни инкор этди»)(«Самуд (қабиласи ўтган барча) пайғамбарларни инкор этди. Ушанда биродарлари Солиҳ уларга айтган эди: «Аллохдан қўрқмайсизми?!» (Шуъаро сураси, 141-142-оятлар).) - деган.
Оятдаги [би тоғвааҳаа] калимасини икки хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, қилган маъсиятлари ва ҳаддан ошганлари туфайли (ёлғончига чиқардилар). Зеро, уларни ёлғонга чиқаришга ундаган омил - ҳаддан ошишлари ва ўзларига юборилган пайғамбар масаласида фикр юритмаслик бўлган. Иўқса, улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларга олиб келган нарса юзасидан фикр юритганларида эди, у зотни ёлғончига чиқаришга сабаб топмасдилар.
Иккинчиси, ҳаддан ошган инсонлари сабаб. Яъни Самуд қавми ҳаддан ошган инсонлар сабабли пайғамбарни ёлғончига чиқардилар. Бинобарин, ушбу оятда шу нарса маълум қилин-моқдаки, улар ўзларига юборилган пайғамбарни ўзларида пайдо бўлган қандайдир шубҳа сабабли ёки ўзларида мавжуд бирон-бир ҳужжат туфайли ёлғончига чиқарган эмаслар. Аксинча, унинг пайғамбар эканини аниқ била туриб ҳам, ўзларидаги саркашлик натижасида уни ёлғончига чиқардилар. Негаки, уларга юборилган пайғамбар - Солиҳ алайҳиссалом келтирган ҳужжат ҳужжатликда ҳаммасидан ошиб тушган эди. Зеро, уларга аввалроқ ўзлари ҳаддидан ошириб сўраган саволга жавоб тариқасида туя берилган эди. Чунки уларнинг пайғамбарликни даъво қилиб турган Солиҳ алайҳиссаломдан далил-ҳужжатлар талаб қилишга ҳақли бўлсаларда, ўзлари кўрсатиб турган муайян бир нарсани сўрашга уларнинг ҳақлари йўқ эди. Шунинг учун ҳам улар туяни сўрашга ишора қилишлари билан сўраш борасида ҳаддан ошган кимсалар бўлиб қолганлар. Сўнгра Аллоҳ таолонинг шундай бир ҳукми бор:
Агар (бир қавмга) ҳужжат уларнинг сўровлари ортидан келадиган бўлса-ю, ўша сўраганлар (пайғамбарни) ёлғончига чиқарадиган бўлса, дунёда улар бутунлай йўқ қилиб юборилганлар. Ҳақиқатан, мазкур қавм ҳам ўзлари ҳужжат сўраганлари ва (ҳужжат келтирилганидан кейин ҳам пайғамбарни) ёлғончига чиқарганлари учун бутунлай йўқ қилиб юбориш билан жазоландилар.
Аллоҳ таоло: «(Эй Муҳаммад! Мушриклар сўраган) мўъжизаларни юборишдан Бизни фақат аввалги (уммат)лар у (мўъжиза)ларни ёлгонга чиқарганларигина ман этди. Самуд қабиласига очиқ (мўъжиза сифатида) туяни ато этганимизда, унга зулм этдилар»)(Исро сураси, 59-оят.) - деб, кофирлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўраётган баъзи мўъжизаларни нега юбормаслигининг сабабини баён қилган. У ҳам бўлса шуки, агар уларга сўраган мўъжизалари кўрсатиладиган бўлса ва (шундан кейин ҳам) саркашлик қиладиган бўлсалар, бутунлай йўқ қилиб юбориладилар. Бироқ Аллоҳ таоло Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг умматларини қиёмат кунига қадар боқий қолдиришни истади ва у зотни оламларга раҳмат қилиб юборди.
[12]. Қайсики, уларнинг энг бадбахти (туяни сўйиш учун) қўзғалди.
Яъни уларнинг энг бадбахти, ўзидаги куфрни юзага чиқариш билан энг бадбахтига айланиб қолгани туяни сўйишга киришди.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Алий розияллоҳу анҳуга: «Сизга энг бадбахт икки киши ҳақида хабар берайми?» дедилар. Алий розияллоҳу анҳу: «Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули», деди. Шунда у зот: «Самуд қавми туясини сўйиб юборган Уҳаймир ва сенинг мана бу ерингга урадиган кимса», - деб, қўлларини ҳазрат Али бошининг тепа қисмига ишора қилдилар ва: «Ундан мана бу еринг ҳўл бўлади», - деб унинг соқолига ишора қилдилар».(Ибн Абу Ҳотим, Ибн Мардавайҳ, Бағавий, Абу Нуайм ривояти. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 602-бет.)
Алий розияллоҳу анҳунинг қотили у кишини ўлдиришни ҳалол ҳисоблагани учун одамларнинг энг бадбахтига айланиб қолган бўлиши эҳтимолдан йироқ эмасдир.
[13]. (Шунда) Аллоҳнинг пайғамбари (Солиҳ) уларга: «Аллоҳнинг туясидан (уни сўйишдан) ва уни сув ичишидан (унга тўсқинлик қилишдан) сақланингиз!» - деди.
Мазкур оятни икки хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, «Ушбу - Аллоҳнинг мўъжиза тарзидаги туяси. Уни (ўзҳолига) кўйингиз - Аллоҳнинг ерида ўтласин! Унга ёмонлик (ния-ти) билан тега кўрмангиз! Акс ҳолда, сизларни аламли азоб тутгай»)(Аъроф сураси, 73-оят.) оятида келганидек, «Аллоҳнинг пайғамбари уларга: «Аллоҳ таолонинг туясидан эҳтиёт бўлингиз!» - деди» маъносида келган.
Иккинчиси, «Аллоҳнинг пайғамбари уларга: «Аллоҳнинг туясини Аллоҳнинг ерида ўтлаб юрган ҳолича тек қўйингиз! Аллоҳнинг туясидан (уни сўйишдан) ва уни сув ичишидан (унга тўсқинлик қилишдан) сақланингиз!» деган маънода.
Мазкур оятда туя икки сабабга асосан Аллоҳ таолога нисбат берилган: биринчиси, Аллоҳ таоло ҳеч кимга туяга эгалик қилишга изн бермаганки, туянинг эгалиги унга нисбат берилса. Аксинча, ҳеч кимнинг мулки бўлмаган масжидлар Унга нисбат берилгани сингари туя ҳам ҳеч кимнинг мулки бўлмаган ҳолича қолгани учун Аллоҳ таолога нисбат берилган.
Иккинчиси, туя Аллоҳ таолога улуғлаш маъносида нисбат берилган.
Нарсаларни Аллоҳ таолога нисбат беришдаги қоида шуки, жузъий нарсаларни Унга бошқа жузъий нарсалардан устун қўйиш маъносида нисбат берилади. Куллий нарсаларни Аллоҳ таолога нисбат бериш эса Аллоҳ таолони улуғлаш маъносида тушунилади. Бинобарин, «Масжидларнинг Парвардигори» дейилганда ана шу масжидлар Ернинг бошқа жойларидан афзаллиги назарда тутилади. Агар «Аршнинг Парвардигори» дейилса, Аршни улуғлаш назарда тутилган бўлади. Шу сингари «Туянинг Парвардигори» дейиладиган бўлса ҳам, унинг шаънини улуғлаш ирода қилинган бўлади. Агар «Оламларнинг Парвардигори», «Ҳар бир нарсанинг Парвардигори» дейилса, бу билан Аллоҳ таолони улуғлаш ирода қилинган бўлади.
[14]. Бас, улар (пайғамбарни) ёлғончи қилишиб, у (туя)ни сўйиб юбордилар. Бас, Парвардигорлари уларнинг гуноҳлари сабабли устиларига қирғин юбориб, уни (барчага) баробар қилди.
Мазкур оятдаги [фа каззабувҳу фа ъақорувҳаа] ибораларини улар Солиҳ алайҳиссаломнинг пайғамбарлигини ёлғончига чиқарганлар деб ёки агар туяни сўядиган бўлсалар, бошларига азоб тушиши ҳақида уларга хабар берганида у кишини ёлғончига чиқарганлар, унинг устига туяни ҳам сўйиб юборганлар, деб тушуниш мумкин.
[фа дамдама ъалайҳим Роббуҳум би-занбиҳим]. (Мазкур оятдаги    [фа дамдама] иборасига)
айрим муфассирлар: «Уларнинг каттаю кичикларини ҳамма томондан азоб билан ўраб олди», - деган маънони бериб, «Арабларда туя семиз бўлиб, унинг гўштини ёғ қоплаб олган бўлса, [баъийрун мудамдамун] деган сўз бор», - деганлар.
Яна айрим муфассирлар шундай деганлар: [дам-дама ъалайҳим], яъни уларнинг гуноҳлари сабабли устиларига қирғин юборди. Уларнинг гуноҳлари Пайғамбарни ёлғончига чиқариш ва туяни сўйиш билан ҳаддан ошганликларидир».
Оятдаги    [фа саввааҳаа] иборасини икки хил талқин
қилиш мумкин: биринчиси, Аллоҳ таоло уларни ер билан яксон қилди, деб. Бунга уларнинг каттаю кичикларини бирдек ҳалок қилиб юборди, деган маънодаги ушбу «Кофир бўлганлар ва пайгамбарга итоатсизлик қилганлар ўша куни ер билан яксон бўлишни орзу қиладилар»(Нисо сураси, 42-оят.) ояти мисол бўлади. Бундан келиб чиқадики, уларнинг кичиклари ўз ажаллари билан ўлганлар, катталари эса қилган гуноҳлари сабабли бутунлай йўқ қилиб юборилганлар.
[15]. (Зотан, Аллоҳ ўз ишининг) оқибатидан қўрқмагай.
Мазкур оятда зикр этилган «қўрқмайди» иборасини Аллоҳ таолога нисбат бериш мумкин. Яъни Аллоҳ таоло уларни ҳалок қилаётиб, унинг жавобгарлигидан қўрқмаган. Қўрқишнинг маъноси шуки, Аллоҳ таоло уларни ҳалок қилар экан, Узи билган ҳикмат уларни ҳалок қилишни тақозо қилгани туфайли ҳалок қилган. Бу билан У зотнинг ҳикматида ҳеч бир камчилик ва нуқсон етмади, ундан бехабар зотлар ҳам бу борада бирон бир сўз топмади. Ҳасан (Басрий): «Ана шу Парвардигоримиз уларнинг устиларига азоб туширишдан қўрқмади»,(Абд ибн Ҳумайд, Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривояти. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жуз, 602-бет.) - деган.
Ёки уни («қўрқмайди» иборасини) туяни сўйиб юборган кишига нисбат бериб тушуниш ҳам мумкин. У ҳолда оятнинг маъноси: «У Солиҳ алайҳиссалом «Унга ёмонлик (нияти) билан тега кўрмангиз! Акс уолда, сизларни аламли азоб тутгай»,(Аъроф сураси, 73-оят.) - деб уларни огоҳлантирган оқибатдан қўрқмаган ҳолда туяни сўйиб юборди», дегани бўлади.
Баъзи муфассирлар:    оятига: «Ўшатуяни сўйган
киши бошига нима тушишини билмаган эди. Агар билганида бу ишни қилмасди», - деган маънони берганлар. Қўрқиш лафзини билиш ўрнида ишлатиш жоиз. Чунки қўрқув чўққи даражасига етадиган бўлса, илмга айланади.
Самуд қавмининг қиссасини зикр қилиш остида икки томонлама ҳикмат ётибди:
Биринчиси шуки, бунинг зикр қилинишида Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарликларини исботлаш бор. Яъни Пайғамбар алайҳиссаломнинг аввалгилар ҳақидаги хабар ва қиссаларни биладиган кишилар олдига бориб-келиб юрганлари кузатилмаган. Уларни билай десалар, ёзишни ҳам билмаганлар. Бинобарин, у зот бу хабарни ваҳий орқали билиб олганлари ўз тасдиғини топди.
Иккинчиси шуки, Самуд қавмининг қиссасини зикр қилиш билан Аллоҳ таоло пайғамбарларни ёлғончига чиқарувчиларни огоҳлантирмоқда. Яъни Пайғамбар алайҳиссаломни ёлғончига чиқаришни бас қилишлари учун мушриклар мазкур қиссалар орқали огоҳ бўлишга чақирилдилар. Агар шундай қилсалар, Солиҳ алайҳиссаломни ёлғончига чиқарганлар бошига тушган азоб-уқубат уларнинг ҳам бошларига тушмаслиги билдирилди.
Ёлгиз Аллоҳгина ҳидоятга бошловчидир!