Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. (Эй Муҳаммад!) Айтинг: «Паноҳ тилаб илтижо қилурман тонг Парвардигорига
(Фақиҳ раҳимаҳуллоҳ дедилар:) Тонг Парвардигоридан па-ноҳ тилашга бўлган буйруқни уч хил талқин қилиш мумкин:
Биринчиси, (мазкур буйруқ) таълим учун бўлган, ўша вақтда содир бўлган (қандайдир) фалокат учун эмас. Бироқ Аллоҳ таоло (шу сурада) мазкур кимсаларнинг ёвузликлари улканлигини билгани учун - кўпинча, мазкурларнинг ёмонликлари (инсонга) Аллоҳ таолонинг илмида зикр қилинган нарсалар сабабли етади,(Яъни ушбу сурада зикр қилинганидек, дам солувчи аёллар ва ҳасадчи кимсаларнинг ёвузликлари одамларга уларнинг дам солишлари, ҳасад қилишлари ва ҳоказолар орқали етади, деб ҳисоблайдилар.) деб ҳисоблангани сабабли - бандаларни Узидан паноҳ сўрашга амр қилган. Масалан, У зот шайтон ҳақида (баён қилиб) унинг одамлар учун душман эканини, улар уни кўра олмайдиган тарафдан уларни кўриб туришини хабар берган (Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ ушбу оятга ишора қилаётган бўлса, ажаб эмас: «Эй Одам авлоди! Шайтон ота-оналарингиз (Одам ва Ҳавво)нинг авратларини ўзларига кўрсатиб (уялтириб) жаннатдан чиқаргани каби сизларни ҳам алдаб қўймасин! Зеро, у ва унинг тўдаси сизлар уларни кўра олмайдиган тарафдан сизларни кўрадилар. Биз шайтонларни имон келтирганларга дўст қилиб қўйдик». (Аъроф сураси, 27-оят).) ва бу билан бандалар мудом ҳозир ва сергак туришларини ёхуд Аллоҳ таолодан паноҳ сўраб, илтижо қилишларини мақсад қилган. Бу (Фалақ сураси), (паноҳ сўрашни) таълим бериш борасида Ан-Нас сурасида зикр қилинган нарсалардан кўра ҳақлироқ, чунки у ўша душманга қараганда зарари қўпроқдир. Зеро, унинг зарари шайтон унинг қалбига васваса солган ва у чорлаган ишни қилган кишиларгагина тегади. Инсон унинг бу ишидан ҳимояланиши мумкин.(Шайтоннинг ёмонликларидан Аллоҳ таолодан паноҳ сўраш учун келган «Аъузу биллааҳи...», Оятал курсий ва шу кабиларни ўқиш орқали унинг ёмонлигидан сақланиш мумкинлиги назарда тутилмоқда. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир. Тарж.) Аммо бу зарар эса бошқаларнинг - яъни тугунчаларга дам солувчи аёллар ва шу кабиларнинг амали билан содир бўладики, унинг қаердан келганини билиб бўлмайди. Шундай экан, бандаларга (Аллохдан паноҳ сўрашни) таълим бериш, Ўзининг ҳикмати бизга номаълум бўлган қудрати билан мазкур кимсаларнинг ўша ишлари амал қиладиган ва таъсир этадиган қилиб қўйилган Зотга илтижо қилишга буюриш борасида буниси ҳақлироқдир.
Иккинчиси, ушбу гаплардир: Жаброил алайҳиссалом Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига тушиб: «Жинларнинг энг кучлиси Сизга макр қилмоқда. Бас, тўшакка ётган пайтингизда: «Тонгнинг Парвардигоридан, одамларнинг Парвардигоридан унинг ёмонлигидан паноҳ сўрайман», деб айтинг»,(«Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинади: «Жаброил алайҳиссалом менга: «Эй Муҳаммад! Сизга у билан паноҳ сўраладиган энг яхши дуонинг хабарини берайми?» деди. Мен: «Нима у?» дедим. У: «Муъаввизатайн», деди». Самарқандий. «Баҳрул улум», 3-жилд, 528-бет. Ибн Касир. «Тафсирул Қуръонил азим», 8-жилд, 552-бет.) - деган.
Учинчиси, айтишларича, яҳудийлардан бири Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни сеҳр қилганида мана шу (Фалақ сураси) нозил бўлган.(Оиша розияллоҳу анҳо шундай деган: «Бани Зурайқ қабиласидан Лабид ибн Аъсом исмли бир киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни сеҳр қилди. Иш шу даражага етдики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қилма-ган ишлари қилгандек туюлаверди. Ҳатто бир куни ёки бир кечаси у зот менинг ҳузуримда эканликларида дуо қилавердилар, дуо қилавердилар. Сўнг дедилар: «Эй Оиша! Сездингми, Аллоҳ сен у ҳақда сўраган нарса юзасидан менга жавоб берди. Икки киши менинг олдимга келиб, уларнинг бири бош тарафимда, бошқаси оёқларим тарафда ўтирди. Сўнг бири иккинчисига: «Бу одамнинг дарди нима?» деди. «Сеҳр қилинган», деди шериги. «Ким сеҳр қилган?». «Лабид ибн Аъсам». «Нима билан қилган?». «Тароқ, тароқда қолган соч толаси ҳамда мева бермайдиган (эркак) хурмонинг қуриган гул чангги косаси билан». «Қаерда у?» «Зарвон (номли) қудуқ ичида». Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир гуруҳ саҳобалари билан ўша қудуқнинг олдига келдилар. Сўнг (уйга) келиб: «Эй Оиша! Қудуқнинг суви худди ҳинонинг рангига ўхшайди. Хурмосининг бошлари худди шайтонларнинг бошларидек», дедилар. Мен: «Уни чикариб олмадингизми?» дедим. «Аллоҳ менга шифо бериб бўлди. Одамларга у ҳақда ёмонлик қўзғашни истамадим», дедилар у зот. Сўнг қудуқни кўмиб юборишни амр қилдилар ва у кўмиб ташланди»». Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 4-жилд, 367-бет. Бухорий. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Тиб китоби, 47-бет.)
Абу Бакр Асам: «(Уламолар) бу воқеа ҳақида унда ножоиз гаплар келган бир ҳадисни зикр қилганлар», деб уни тарк қилган.
(Фақиҳ раҳимаҳуллоҳ дедилар:) Аммо бизнинг фикримизча, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга сеҳр қилинган»лари ҳақида келган хабарда у зотнинг пайғамбар ва расул эканликларининг икки тарафлама исботи бор:
Биринчиси, у зот (ўзларига) сеҳр қилинганини ваҳий орқали билганлар. Бу иш у зотдан яширинча амалга оширилган бўлган. Ҳолбуки, ғайбдан фақат ваҳий ёрдамидагина воқиф бўлинади.Иккинчиси, Қуръон ўқилиши билан сеҳр ўз таъсирини йўқотган. Бинобарин, у зотнинг сеҳрни йўққа чиқариш учун ўқиган нарсаларида Мусо алайҳиссаломнинг ҳассаларида мавжуд бўлган хусусиятлар бор бўлади ва бу мўъжиза ўлароқ, Мусо алайҳиссалом қилган ишдан кўра буюкроқдир. Чунки униси (Мусо алайҳиссаломнинг ишлари) одамларнинг кўз ўнгида содир бўлгани, асли ва табиати нуқтаи назардан амалнинг бир турига ўхшаб қолган. Чунки ҳасса сеҳргарлар қилган нарсани ютиб юборадиган илонга айланган. Аммо у зот алайҳиссаломнинг Қуръон ўқиш билан сеҳрни йўққа чиқаришлари фақат Аллоҳ таолонинг лутфу марҳамати билан бўлган, холос. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Сўнгра бизнинг наздимизда бу масаладаги асл гап шуки, Аллохдан паноҳ сўраш ҳақидаги буйруқ [қулаъузу би Роббил фалақ] ояти билан ўз исботини топган. Унинг қайсидир фалокат (содир бўлгани учун) ёки таълим бериш учун бўлганлиги ана шу буйруқ ўз ичига қамраб олган масалада умумий эканини тепада баён қилган эдик. Зотан, у шундай буйруқки, унда одамга зарар берадиган ишлардан қутулиб чиқиш ва халос бўлишга умид бор. Чунки у сурада Аллоҳ таолонинг ҳузурида улуғ бўлган сўзлар билан Ундан паноҳ сўраладиган гаплар бор. Аллоҳ таоло инсон унинг қаердан келганини билмайдиган тарафдан лутф кўрсатиб, (унга) зарар берадиган ишлар устидан ғолиб қилиб қўйиши мумкин.(Яъни Аллоҳ инсонга ўзига зарар берадиган ишлари ўзидан даф қилиб, зарарини кетказиши учун уларнинг устидан куч-қудрат ва ҳукмронлик бериб қўйди.) Эҳтимол, уни қиладиган (ўзидан ўша зарарни кетказиш устида ишлайдиган) киши ўша ишнинг Аллоҳ таоло яратиб қўйган моҳиятини билмаслиги, билганда ҳам олдин шу нарса (зарарнинг даф бўлиши) амалга ошгани ҳисобига билиши мумкин.
Буюрилган ишлар ортидан манфаат, қайтарилган ишлар ортидан эса зарар келиши эътиборидан Аллоҳ таоло Узининг лутфи билан баъзи ишларга буюриши ва баъзи ишлардан қайтариши жоиздир. Шу нуқтаи назарданки, ўша (ортида манфаат ёкизарар турган ўша) ишларда халойиқларнинг ҳеч қандай дахли бўлмайди. Бу иш (баъзи ишлардан қайтариб, баъзиларига буюриш) фақат Аллоҳ таоло тарафидан (кўрсатилган) марҳаматдир. Масалан, У (одамга) озуқа бўладиган ёки (уни) ўлдирадиган баъзи нарсаларни истеъмол қилишга буюрган ва баъзиларини истеъмол қилишдан қайтарган. Аммо биз ўша нарсаларнинг мо-ҳиятини - озуқа бўлиши ёки ўлдиришини, унда (буйруқ ёки тақиқда) қандай ҳикмат ва маъно борлигини билмаймиз. Фарзанд талабида никоҳланиш, (ризқланиш учун) дарахтлар ва экинларни суғориш каби мавзулар ҳам юқоридагиларга ўхшайди. Чунки Аллоҳ таоло уларда - гарчи бизга маълум бўлмасада - буюрилган ва қайтарилган ишнинг сабабини ҳамда ўша иш учун яратиб қўйилган маънонинг ҳақиқатини вужудга келтиради. Инсон ўзига айтилаётган нарсани эшитиши, кўрадиган нарсасига назар солиши билан боғлиқ масала ҳам юқоридагилар кабидир, гарчи унинг иши мукаммал идрок қилиш бўлмаса ҳам.
Юқоридагиларга қиёсан айтиш мумкинки, Аллоҳ таоло ҳар хил дуолар ёки сеҳр-жодулар ёхуд руқялар (Қуръон оятлари ва ҳадисларда келган дуолар) билан дам солишни улардан қасд қилинган фойдали ёки зарарли ишларга сабаб қилиши жоиздир. (Киши) ўша ишнинг қандай воқе бўлишини, унинг ичига жойлаб қўйилган маънони ва унинг кимдан эканини билмайди. Банданинг иши амал қилиш бўлгани сабабли бир ишга бую-рилган ҳам, бир ишдан қайтарилган ҳам унинг ўзидир, гарчи у сабабли воқе бўлган нарса, аслида унинг иши бўлмаса ҳам.
Сўнгра (мазкур оятда келган) "фалақ" сўзи ҳақида турлича қарашлар мавжуд. Баъзи муфассирлар: «(У) тонгдир»,(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир ривоят қилган. Саид ибн Жубайр, Мужоҳид, Қатода розияллоҳу анҳум ва бошқалар ҳам шундай деганлар) - деганлар. Бир таъвилда шундай дейилган: «(У) барча яратилганлар ичидан ёриладиган ва бўлинадиган ҳар бир нарсадир. Бачадонлар, - унда нима борлигини билиш учун - дон-дунлар, данаклар, ҳашаротлар, ҳатто ҳамма нарса(нинг ёрилиши) бунга мисолдир».Энди  [ал-фалақ] айнан тонгдир, деган фикрда бўлганлар у кечанинг охири ва тонгнинг боши бўлгани учун шундай қилганлар. Дарҳақиқат, Аллоҳ таоло мана шу икки вақтни яратиб қўйиб, бутун олам устидан тасарруф қилиши жорий бўлиб қолган. Шу даражадаки, уларнинг ўзларига буюрилган ишни қилиб, ҳукм ўтказишларига ҳеч ким қаршилик қила олмайди. Бу иккиси илмнинг энг сўнгги нуқтасидир.(Яъни кеча ва кундуз ҳақида билганимиз шу, ундан ортиғини билиш қўлимиздан келмайди. Тарж.) Аллоҳ таоло ғайбни билади. Чунки У зот кеча ва кундуздаги вақтлар масаласини бир хил йўсинда тартибга солгани боис ҳар йили халойиқларга яхшиликлар, турфа хил синовлар билан келадиган бу иккисининг халойиқлар устига келиб-кетишини бир мўъжиза қилиб қўйган. Биз [бироббин-нааси](Нас сураси, 1-оят.) оятининг таъвили асносида айтиб ўтадиганларимизга кўра, Аллоҳ таоло (бу ерда ҳам) барча халойиқларни зикр қилган кўринади. Гўёки У зот (уларни) зикр қилиш орқали барча халойиқларда Узининг яратиши билан мавжуд бўлган ва улардан содир бўладиган ёмонликларни қасд қилгандек. Аллоҳнинг ёрдамисиз на куч ва на кувват бордир!
[2]. Яратган нарсалари ёвузлигидан
Бу оятнинг икки хил талқини бор:
Биринчиси, «У зот яратадиган ёмонликдан»(деб талқин қилиш). Чунки Аллоҳ таоло уни (ёмонликни) Ўзига боғлаб зикр қилган.    уу» [мин шаррин фаъала фулаанун], яъни «фалончи қиладиган ёмонликдан», деб айтилиши бунинг мисолидир.
(Иккинчиси) «У яратган нарсалар тарафидан содир бўладиган ёмонликдан», деган маънода бўлиши мумкин. Бироқ ёмонликнинг Аллоҳ таолога нисбат берилиши У ҳамма нарсанинг Холиқи бўлгани учундир. Яъни У Узи яратган нарсаларнинг амалларини ҳам яратувчи Зотдир. Амали бор ёки йўқ нарсаларни (ҳам) У яратган.
Биринчи таъвил (ҳақиқатга) яқинроқ кўринади, чунки суранинг қолган қисмида бандалар тарафидан бажарилган, (аммо) У зот яратгани сабабли воқе бўлувчи ишлар зикр қилинган ва улар юқорида айтиб ўтган гапларга кўра(Яъни ҳамма нарсанинг Холиқи Унинг Ўзи бўлгани учун.) У зотга нисбат берилган. Чунки халойиқлар бажарган ҳар қандай ёмонлик гарчи у ўша ишни бажарувчининг амали ва қилмиши бўлсада, вужудга келтириш эътиборидан Аллоҳ таолога мансубдир.
Шундай экан, қачон [мин шарри маа холақо] оятидан мурод, мана шу тур, (яъни мазкур оят қабул қилган иккита талқиннинг биринчиси) бўлар экан, бу оятдан кейин зикр қилинган нарсалар гўёки такрорлашдек бўлиб қолади. Агар биринчи таъвилни унда бандаларнинг ҳеч қандай алоқалари бўлмаган ёмонликларни яратишнинг ўзгинасига буриладиган бўлса, уларнинг алоқалари бор бўлган амаллар, гарчи уларни ҳам Аллоҳ таоло яратсада, такрорлаш бўлмай қолади. Шундай экан, мана шу таъвил тўғрироқ бўлиб чиқади.
Қолаверса, биз тепада баён қилиб ўтдикки, (Аллоҳ таоло) бошқаларнинг амалида (бандаларни ўзининг) лутфу марҳамати билан ҳамда (ўша амал эгасини) ожиз қолдириш учун ҳимоя қилади. Ожиз қолдиришда ёмонликка алоқадор бўлган бир ишга қурби етмайдиган кишининг ёмонлигидан паноҳ сўрашнинг эҳтимоли йўқдир. Лекин бу ишда ўша ёмонлик содир бўлишига сабаб бўладиган ишга (Аллоҳ таоло) имкон беришининг тасдиғи бор. Шундай экан, ундан бўладиган ёмонликдан асрашини Аллоҳдан сўраш жоиздир. Чунки бошқасидан содир бўладиган ёмонлик аслида Унинг изни билан бўлади. Зеро, (Аллоҳ таоло) улар сабабли содир бўладиган ишларнинг аҳамиятини эътиборга олган ҳолда, агарчи ўша воқе бўлган нарса бандаларнинг ишлари бўлмасада, баъзи ишларга буюриши ва баъзиларидан қайтариши жоизлигини биз айтиб ўтган эдик.У зот яратганларнинг ёмонлигидан асрамоғини сўрашни шу асосда, яъни (ёмонлик воқе бўлишига сабаб бўладиган ишлар устидан) ғолиб қилишини сўраш деб тушунилади. Тавфиқ ва мадад берувчи зот Аллоҳнинг ўзидир!
Бу масалада(Яъни ёмонлик қилувчининг ўзини ҳам, ёмонлигини ҳам Аллоҳ яратиши, унинг бу ишда касб қилишдан бошқа ҳеч қандай алоқаси йўқлиги масаласида. Тарж.) банданинг қудрати амалдан олдин туради, деган муайян қарашга эга айрим кимсалар (мўътазилийлар): «Агар ёмонлик қилишга банданинг ҳеч бир қудрати бўлмаса, қандай қилиб Аллохдан унга қудрати етмайдиган кишининг ёмонлигидан паноҳ бериши сўралади?» - деган фикрни ушлаб олганлар.
Бунга икки жиҳатдан жавоб берилади:
Биринчиси, (ёмонлик қилувчи банда) ўзи молик бўлган нарса ёрдамида қилажак ёмонликдан паноҳ бериши сўралади. У молик бўлган нарса - бу ўша иш улар ишлатилган вақтда воқе бўладиган соғлом воситалардир. Банданинг қудрати унинг амаллари вужудга келиши билан бир пайтда вужудга келади ва у хоҳлаган вақтда пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам ундаги қудрат банданинг танлови ўлароқ, иш вақтида (унда) қудрат пайдо бўлгани сабабли ўз ихтиёри билан амалга оширган ишга ўхшаб қолади. Банда ўзига етган ёмонлик гўёки унинг (яъни ёмонлик қилувчининг) қўлида деб билгани учун ҳам Аллохдан унинг ёмонлигидан паноҳ сўрайди.
Иккинчиси шуки, зулм Аллоҳ яратган кишилар тарафидан содир бўлиши одат бўлиб қолган. Кенг омманинг ичида воқе бўладиган ишлар ҳақидаги билим асосида одат бўлиб қолган нарса хоҳиш ва истак ичида пайдо бўлган ишлар ҳақидаги билим кабидир. Кўрмайсизми, инсон ўзи билан золимлар ва мустабид ҳокимлар ўртасидаги масофа олис, вақт узун бўлишига қарамай, одатда бу каби инсонларга етиб келиши мумкинлиги учун уларнинг зулмларидан асрашини сўраб Аллоҳга илтижо қилади. Чунки (бу инсонга) зулм қилиш учун айни пайтда уларда қудрат йўқ бўлиб, шу муддат ичида у боқий қолмайдиган бўлсада, бу каби инсонларга улар тарафидан зулм қилиниши одат бўлиб қолган. Юқоридаги масала(Яъни Аллоадан ёмонлик қилишга куч-қудрати йўқ кишининг ёмонлигидан паноҳ тилаш масаласи.) ҳам ана шунга асосан тушунилади.
[3]. Зулматга чўмган тун ёвузлигидан,
Бу борада (яъни ушбу оятдаги[ғосиқин] сўзи) борасида турлича фикрлар билдирилган. Баъзи тафсирларда: [ал-ғосиқ] - бу қоронғу кечадир, [ал-ғосақ] эса қоронғуликдир», дейилган. Яна баъзиларида: [ал-ғосиқ] сўзи совуқ маъносида бўлгани учун кеча [ғосиқ], деб аталди. Аллоҳ таоло: қуна фиҳаа бардан ва лаа шаробан иллаа ҳамиман ва ғоссақо жазааъав вифаақоо],(«У жойда совуқлик ва ичимликни тотмаслар. Фақат қайноқ сув ва йирингнигина (тотурлар). (Мана шу қилмишларига) лойиқ жазодир» (Набаъ сураси, 24-26-оятлар).) деган. Кечаси кундузга қараганда совуқроқ бўлгани учун ҳам [ғосиқ] деб аталди», - дейилган.
Бу масаладаги асл гап шуки, (Аллоҳ таоло) зикр қилган нарсадан (зулматга чўмган тундан) Аллоҳга илтижо қилиб паноҳ сўраладиган зарар вужудга келмаслиги шубҳасиз. Бироқ бу (оят) ундан зарар келадиган кимсалардан айнан туннинг зулматлари ёки ойнинг ёруғи ичида бўлганларига тегишлидир. Маълумки, ёмонликлар орасида фақатгина туннинг қоронғулигида ёки ойнинг ёруғида қилиш мумкин бўлганлари бор. Демак, Аллоҳ таоло туннинг зулматидан пайдо бўладиган ёмонликлардан эмас, унинг ичида бўлганларнинг ёмонликларидан асрашини сўраб Узига илтижо қилишга амр қилган. Бу (оят) ҳам: [ван наҳааро мубсирон](«У сизларга ором олишларингиз учун кечани ва (иш-ҳаракатингиз учун) ёруғлик берадиган қилиб кундузни яратган Зотдир» (Юнус сураси, 67-оят).) оятига ўхшайди.
Чунки кўриш унинг (кундузнинг) ичида воқе бўлади, ундан воқе бўлмайди.(Аслида, бу оятнинг сўзма-сўз таржимаси «Ва кундузни кўрувчи қилиб яратган Зотдир», деган маъноларни билдиради. Муаллиф зикр қилганидек, кундуз вақтида ҳамма нарсани кўриш мумкин бўлгани, унинг ўзида кўриш деган хусусият йўқлиги эътиборидан муфассирлар унга «кўрсатувчи, ёруғлик берувчи» каби маъноларни бериб тафсир қилишган. Тарж.) Бу - яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир - тунни ўша нарса билан хослаш учун бўлмаган, чунки зарар бериш унинг амали эмас. Аммо унинг ичида ёмонлик қилишга имкон пайдо бўлиши мумкин. Чунки ёвузликлар ичида шундайлари борлиги маълумки, уларни фақат туннинг қоронғулигида ёки ойнинг ёругида амалга ошириш мумкин бўлади. Шунинг учун Аллоҳ таоло тунда амалга ошириладиган ишлардан паноҳ беришини сўраб, Узига илтижо қилишга буюрган. Бинобарин, унда ёмонлик қилишга имкон бўлади ва ёмонлик унинг ичида вужудга келади, деган таъвил асосида кундузнинг ёмонлигидан паноҳ сўраш жоиздир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Уламолар [изаа вақоб] оятидаги [вақоб] сўзининг маъноси юзасидан ихтилофга борганлар. Бир тафсирда унга «кириб келган»,(Бу гапни Муҳаммад ибн Каъбдан Ибн Жарир ривоят қилган.) деб маъно берилган бўлса, бошқасида «кетган»,(Бу гапни Атийядан Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 718-бет.) деб маъно берилган. «У «тутилган ой» маъносида бўлиб, Аллоҳ таоло ундан паноҳ сўраб Узига илтижо қилишга буюрган. Чунки у қиёмат аломатларидан биридир. Шунинг учун ҳам У зот: Зеро, ой фақат тундагина тутилади»,(Ибн Жарир, Ибн Мунзир, Абуш-шайх («ал-Азомат»да), Ҳоким (саҳиҳ деган) ҳамда Ибн Мардавайҳ ривоят қилган. Ўша манба.) - деган гаплар ҳам айтилган.
[4]. Тугунчаларга дам солувчи аёллар ёвузлигидан
Ушбу оятда уларнинг (дам солувчи аёлларнинг) ёмонлигига дам солиш сабаб бўлгани учун ундан паноҳ сўралмоқда. Аммо аслида бу ёмонлик уларнинг амалларидир. Аввалги оятда(Яъни шу оятдан тепадаги оятда.) (ёмонлик) туннинг ичида содир этилгани ва унга одамларнинг алоқаси бўлмагани учун унинг (туннинг) ўзидан паноҳ сўралган. Хуллас, Аллоҳ таоло ундан ёмонлик воқе бўладиган барча сабаблардан паноҳ сўрашга амр этгандек гўё. Бу ёмонлик уники бўладими, йўқми барибир. Сиз Аллоҳ таолонинг «Бас, сизларни дунё уаёти сира алдаб «ўймасин ва сизларни алдамчи (шайтон) Аллоҳ (кечаверади, деган алдов) билан алдаб кўймасин!»(Луқмон сураси, 33-ояти.) деган сўзига боқмайсизми?! Бу иш, аслида дунё ҳаётиники бўлмай шайтонники бўлиши эҳтимоли бор. Шунинг учун ҳам мазкур оятда у иккисига алданиб қолишдан қайтарилган. Юқоридаги иккита ишдан (Яъни аслида ёмонликка сабаб бўлган ва сабаб бўлмаган нарсанинг ёмонлигидан.) Аллоҳнинг паноҳини сўраш ҳам ана ўша маънода тушунилади, гарчи амал улардан бирининг (туннинг) ичида воқе бўлгани сабабли унга тегишли бўлмаса ҳам.
Ана шу нуқтаи назардан фаришталар (инсонларни) қўриқлаб ҳимоя қилиш билан имтиҳон қилинган бўлишлари эҳтимоли бор. Чунки Аллоҳ таоло: [лаҳу муъаққибаатун мин байни ядайҳи ва мин холфиҳи яҳфазунаҳу мин амриллааҳи],(«Унинг (инсоннинг) олдида ҳам, ортида ҳам таъқиб этувчи (фаришталар) бўлиб, улар Аллоҳнинг амри билан уни муҳофаза қилиб турурлар» (Раъд сураси, 11-оят).) деган. У [мин амриллааҳи] ибораси) ҳақида «Аллоҳнинг амри билан уни ҳимоя қиладилар», деган гаплар айтилган. - Қаттиқ жидду жаҳд қилинганидан кейингина маълум бўлиши эътиборидан - бу каби махфий ишлар ва турли-туман зарарлардан Аллоҳ таоло фаришталарни ишга солиб, ҳимоя қилиши мумкин бўлган ишдир. Ана шуларга кўра, инсонларга тегишли егуликлар, ичимликлар ҳамда манфаатларни жинларнинг зараридан саломат бўлиши ҳам юқорида зикр қилинганларнинг ҳимоя қилиб турганликлари учун бўлиши эҳтимоли бор. (Одамларнинг дилларида) шайтоннинг васвасаси ўрнида фаришталарнинг сергак торттиришлари ва ёрдамлари бўлсин, деган маънода бу иш орқали уларни имтиҳон қилиш мақсад қилинган. Аллоҳ уларга (жинларга) васваса қилиш имконини берган бўлсада, биз зикр қилиб ўтган нарсаларга зарар беришга имкон бермаган бўлиши эҳтимоли бор. Чунки У зот ўзининг марҳамати билан (инсонни унга) маълум бўлмаган тарафдан ҳимоя қилиб туради.
Яна бир тафсирда [мин амриллааҳи] ибораси ҳақида) «Аллоҳнинг амри билан У Зот воқе бўлишини ирода қилган вақтга қадар Унинг азобидан ва турли бало-қазолардан (муҳофаза қилиб турадилар)», деган гаплар ҳам қилинган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[5]. Ҳамда ҳасадчининг ҳасади ёвузлигидан».
Ушбу оятни икки хил талқинда тушуниш мумкин.
Биринчиси, агар ҳасадчи ҳасад қилинган кишидан пастроқ даражада бўлса, унга ёмонлик қилишга қурби етмайди. Зеро, ундан (ҳасадчидан) деб хаёл қилинадиган ёмонлик (аслида) кўзининг ёмонлигидан бўлади. Ҳасад - бу ҳасад қилинмишдаги неъматларнинг завол топиши ҳамда давлати (қўлдан) кетишини хоҳлашдир. Аллоҳ таоло ўзининг (бандалар идрок қила олмайдиган ажойиб) қудрати билан айрим кўзларда шундай таъсирни пайдо қилиб қўйган бўлиши мумкинки, (кўзнинг эгаси) гўзал ва ажойиб деб санаган неъматларга назар солиши билан ўша таъсир уларнинг йўқолишига олиб келади ва ундан (бандадан) давлатнинг кетишига ўз таъсирини кўрсатади. Ана шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло Ўзидан паноҳ сўрашга амр қилган.
Биз Аллоҳ таоло Ўзининг (бизнинг идрокимиз етмайдиган) қудрати билан амаллар ичида яратиб қўйгани сабабли улардан келиб чиқадиган зарарлар ва фойдалар борлигини сизга баён қилиб ўтганмизки, уларга инсонларнинг илмлари етмайди. Ҳатто инсонлар уни очиб қараш билан қисқа вақт ичида Ер ва осмон ўртасидаги бор нарсаларни идрок этадиган кўзда қандай ҳикмат борлигини билишни хоҳласалар ҳам, унга қурблари етмаган бўлар эди.
Имрон ибн Ҳусайндан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кўз (тегиши) ёки заҳарланишдан бошқасига дам солинмайди», дедилар».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Кўз (тегиши) ҳаҳдир. Агар таҳдирдан ўзиб кетадиган бирор нарса бор бўлганида кўзўзиб кетган бўлар эди».(Қаранг: Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 4-жилд, 436-бет. Бухорий. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Тиб китоби, 17-бет. Муслим, «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», Имон китоби, 94-бет.Мазкур ҳадис турли хил иборалар билан келган. Муслим уни «Кўз (тегиши) ҳакдир. Агар тақдир билан беллашадиган бирор нарса мавжуд бўлганида кўз ундан ўзиб кетган бўлар эди» шаклида, имом Молик эса «... Чунки агар бирор нарса такдирдан ўзиб кетадиган бўлса, кўз ўзиб кетган бўлар эди» кўринишида ривоят қилган. Қаранг: Молик ибн Анас. «Муватто», Кўз тегиши китоби, 3-бет. Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 1-жилд, 254, 347, 360-бетлар ҳамда 6-жилд, 438-бет. Шунингдек, Муслим. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ»,Саломатлик китоби, 16-бет. Ибн Можа. «Сунан», Тиб китоби, 33-бет. Термизий. «Сунан», Тиб китоби, 17-бет.)
Бошқа бир ҳадисда: «Бойўглида ҳеч бир ёвузлик йўқ. Кўз (тегиши) ҳақдир»,(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 4-жилд, 67-бет. 5-жилд, 70, 379-бетлар. Термизий. «Сунан», тиб китоби, 19-бет.) - дейилган.
Бунга (кўз тегиши бор гаплигига) Юсуф алайҳиссаломнинг ака-укалари билан бўлган қиссада (Яъқуб алайҳиссаломнинг): «(Мисрга) бир дарвозадан кирмангиз, балки турли дарвозалардан кирингиз!»(Юсуф сураси, 67-оят.) - деган гаплари далилдир. Дарҳақиқат, бир гуруҳ муфассирлар кўз қайси маънода ва қандай қилиб тегишини тушунтириб берганлар. Бироқ у қуёшни кўриб, унга қараб турган пайтдаги кўзнинг ўзига қуёшнинг таъсир қилишига ўхшайдиган бир ишдир. Зеро, у кўздан олисда бўлишига қарамай, унга зарар беради ва ундан зўр келади. Чунки Аллоҳ таоло ўша нарсада Узининг қудрати ва ҳикматини яратиб қўйган. Кўз теккан кишига кўзнинг қандай тегиши масаласи ҳам худди шундайдир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Иккинчиси, (ҳасадчи одам) ҳасад қилар экан, унинг бу иши уни бахилликка ундайди. Унда фитналар мавжуд бўлган турли-туман ишларга, масалан, ўзи заиф бўлишига қарамай унда бузғунчилик бор бўлган ишлар учун елиб югуришга мажбур қилади. Аллоҳ таоло мунофиқларнинг сифатлари ҳақида: «Улар ҳар бир қичқириқ (овоз)ни устиларига (тушаётган бало ва офат деб) гумон қиладилар. Улар душмандирлар. Бас, улардан эутиёт бўлинг!»(Мунофиқун сураси, 4-оят.) - деган. Бас, Аллоҳ таоло уларнинг (мунофиқларнинг) руҳан тушкунликлари ва заифликларини баён қилиб берган бўлишига қарамасдан (мўминларга) улардан эҳтиёт бўлишни буюрган. У зот: «Албатта, шайтоннинг макри заифдир»? деб, яна унинг ёмонлигидан асрашини сўраб Узига илтижо қилишни амр этган. Ҳасадчи (нинг ёмонлигидан паноҳ сўраш ҳақидаги гаплар ҳам) худди шу кабидир. Тўгрисини Аллоҳ билувчироҳ ва қайтиш ҳам Унинг ҳузуригадир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

[1]. Абу Лаҳабнинг қўллари қурисин (ҳалок бўлсин)! Ҳалок бўлди ҳам.
(Ушбу оятда келган [таббат] лафзи) «ҳалок бўлди, умиди пучга чикди» деган маънодадир. Абу Авсажа ҳам худди шундай деган. [табба, ятиббу, таббан ва табаабан] деб айтилади. Сўнгра [яда Лаҳаб] оятида зикр қилинган нарса (яъни [яд] калимаси) ҳақиқий қўл маъносида бўлиши ҳам, алоқадорлик юзасидан зикр қилинаётган бўлиши ҳам мумкиндир. Агар ҳақиқий қўл ирода қилинган бўлса, бу оят бир неча хил талқин қилинади: биринчиси шуки, зикр қилишларича, у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга кўп-кўп эзгуликлар, инфоқ-эҳсонлар ва яхшиликлар қилган. Абу Лаҳаб: «Агар иш қачонлардир Муҳаммадники бўлса, унда менинг қўлим бор бўлади. Борди-ю, Қурайшники бўлса, уларда ҳам менинг қўлим бор», деб юрар эди. Ана шунинг учун - яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир - Аллоҳ таоло хабар қилдики, унинг Пайғамбар алайҳиссалом ҳузурларида бўлган «қўли» (яъни у зотга ўтказиб қўйгани) ва у зотга қилган яхшиликлари ортидан қилиб юрган орзу-умидлари пучга чиқди. Чунки у зотни тасдиқламади, у зотга имон келтирмади. Шунингдек, Қурайшдаги қўли ортидан қилиб юрган орзуси ҳам пучга чиқди.
Иккинчиси, Абу Лаҳаб тарафидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қўлини чўзиб, ушлаб олиш билан (яъни «Қўлимга тушсанг, у қиламан, бу қиламан!» деб) қўрқитиб қўйиш содир бўлган бўлиши эҳтимоли ҳам бор. Шунда Аллоҳ таоло Уз Расулини у қўрқитган нарсадан хотиржам қилиб:    [таббат яда Аби Лаҳаб] деди. Яъни унинг қўли қуриди, чангаллаб ушлашга қурби етмайдиган бўлди.
Учинчиси, бу ердаги «қўл» Абу Лаҳаб ўзидан дўзах азобини даф қилишда унинг «куч-қуввати ва мол-мулки бор»лигидан киноя бўлиши эҳтимоли ҳам йўқ эмас. Улар (кофирлар) ўзларидан азобни даф қилишларини айтиб, худди шундай даъво қилар эдилар. Уларнинг Қуръонда келган: «Бизларнингмолларимиз ва фарзандларимиз кўпроҳ (бинобарин), бизлар азобланувчи эмасмиз», - деган сўзлари бунинг исботидир.
Баъзи муфассирларнинг айтишларича, Аллоҳ таолонинг «Яҳин крриндошларингизни (Аллоҳнинг азобидан) огоҳлантиринг!»,(Сабаъ сураси, 35-оят.) деган сўзи нозил бўлганида у зот алайҳиссалом ўзларининг кариндошлари орасидан яқинларини тўпладилар ва: «Мен дунёда ҳам, охиратда ҳам сизлар учун Аллоҳдан бўладиган бирор фойдага молик эмасман. Аммо «Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ!» деб, мени «У Аллоҳнинг Расулидир», деб шоҳидлик берсангиз, бундан мустаснодир», деганларида Абу Лаҳаб: [таббан лакая Муҳаммад! Алиҳаза даъавтанаа?], яъни «Эй Муҳаммад, сенга ҳалокат бўлсин, бизни шунга чақирдингми?!» - деди. Ана шунда унга жавоб тарзида ояти нозил бўлди.
Мазкур қиссада Абу Лаҳабнинг қўлларини ишлатгани зикр қилинмаган бўлса-да, (оятда унинг зикр қилиниши) одамларни қўллари билан орқага қайтарган бўлиши ёки имонга чақирилган пайтда бундан таажжубга тушиб: «Бизни шунинг учун чақирдингми?!» - деб қўлларини чўзган бўлиши мумкинлигидандир. Натижада Аллоҳ таоло унга раддия берган ва бу иши учун уни таъна қилган.
Агарчи саволнинг ичида унинг жавоби зикр қилинмаган бўлса-да, жавобнинг ичида саволнинг боши ошкора зикр қилинган бўлиши ҳам мумкин. Ахир сиз Аллоҳ таолонинг «Сиздан ҳайз тўгрисида сўрамоцдалар. Айтинг: «У (эр ва хотин учун) азиятдир. Бас, ҳайз пайтида хотинларингиздан четланингиз!» (Бақара сураси, 222-оят.) - деган сўзига боқмайсизми?! Бундан маълум бўладики, савол фақатгина ҳайз пайтида хотинларга яқинлик қилиш тўғрисида бўлган. Юқоридаги оят ҳам худди шундайдир.(Яъни Аллоҳ таолонинг «Абу Лаҳабнинг қўллари қурисин (ҳалок бўлсин)! Ҳалок бўлди ҳам», деган сўзи Абу Лаҳабнинг юқорида ўтган «Эй Муҳаммад! Сенга ҳалокат бўлсин, бизларни шунинг учун чақирдингми?» деган сўзига жавоб ва раддия сифатида келган бўлиши мумкин. У иншоий жумла бўлиб, савол ва талаб ўрнида ишлатилади.)
Агар (мазкур суранинг биринчи оятида) қўлнинг зикр қилиниши алоқадорлик юзасидан бўлса, уни икки хил тушуниш мумкин: биринчиси, иш ва амалдан киноя тарзида қўл зикр қилинган, аммо ўша иш ва амал қўл билан амалга оширилгани боис унинг ўзи зикр қилинган. Бунга мисол ушбу оятлардир: «ўз кўлларингиз билан қилган ҳилмишларингиз туфайлидир»(«Бу - ўз қўлларингиз билан қилган қилмишларингиз туфайлидир. Аллоҳ эса, бандаларига ҳеч зулм этувчи эмасдир» (Анфол сураси, 51-оят).) ва «ўз кўлларингиз крлган нарса (гуноҳ) сабаблидир».(«(Эй инсонлар!) Сизларга не мусибат етса, бас, ўз қўлларингиз қилган нарса (гуноҳ) сабаблидир. Яна У кўп (гуноҳлар)ни афв этиб турур» (Шуро сураси, 30-оят).) Ана у оят ҳам Абу Лаҳабнинг қилган қилмишларидан киноя бўлиб, «амаллари зое бўлди, фойдасиз кетди», деган маънодадир.
Иккинчиси, Аллоҳ таолонинг [лаа яътийҳил баатилу мин байни ядайҳи ва лаа мин холфиҳи],(«Унга олдидан ҳам, ортидан ҳам (ҳеч қандай) ботил (ноҳақлик) келмас» (Фуссилат сураси, 42-оят).) деган сўзида келгани каби «қўл» калимаси [қуддаамва амам](Яъни олд тараф.) маъносини назарда тутиб ҳам зикр қилинади. Бинобарин, унинг    оятининг) маъноси «қилган амаллари зое кетди», дегани бўлади. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Бошқа кофирлар орасидан айнан Абу Лаҳабнинг зикр қилинаётганини бир неча хил талқин қилиш мумкин. Биринчиси шуки, у фиръавнлар ва киборлардан бўлгани учун ҳам унинг исми алоҳида зикр қилинган. Мақсад ҳам унинг ўзидир. Бу борада бошқалар ҳам унга шерик бўлсалар-да, фиръавнлар назарда тутилган шахслар бўлгани учун улар исмлари билан зикр қилинган ўринлар ҳам бўлади. Фиръавн, Од, Самуд ва бошқа-ларнинг зикр қилиниши бунинг мисолидир.
Иккинчиси шуки, Абу Лаҳаб ҳайбатли ва қўрқинчли шахс бўлган. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг ўзидан ҳам, ҳайбатидан ҳам қўрқмасликларини билдириб қўйиш мақасдида Аллоҳ таоло унинг исмини алоҳида зикр қилган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Учинчиси шуки, Абу Лаҳаб Расулуллоҳ алайҳиссаломга кўпгина яхшиликлар ва эзгуликлар қилган. Агар бу билан яъни кофирларга қилинган хитоб умумий бўлганида Абу Лаҳаб олдинлари (Пайғамбар алайҳиссаломга) яхшиликлар қилгани учун ўзини бу хитоб остига дохил эмас, деб ўйлаган бўлар эди. Шунинг учун ҳам ҳеч ким уни Аллохдан қутқара олмаслигини билдириб қўйиш мақсадида унинг исмини алоҳида зикр қилган.
Уни куняси билан зикр қилинганини бир неча хил тушуниш мумкин: биринчиси, у одамлар наздида куняси билан танилган бўлиши, исми билан эмас, куняси билан таниқли бўлгани учун ҳам Аллоҳ уни ўзи машҳур бўлган нарса билан зикр қилган бўлиши мумкин.
Иккинчиси, зикр қилишларича, унинг исми Абдул Уззо бўлган. Аллоҳ таоло уни Узидан бошқага - Уззога боғлаб зикр қилишни истамаган. Шунинг учун ҳам уни куняси билан зикр қилган.
Учинчиси шуки, Аллоҳ таоло Абу Лаҳабни баъзи нарсалар билан таъна қилган ва уни таҳдидлар билан қўрқитиб қўйган. Агар уни ўз исми билан зикр қилганида, эҳтимол, у ўзи учун бўлган ўша хитоб ва таҳдидни бошқаларга қаратилган деб тушунар эди. Чунки унинг отдошлари ҳам мавжуд эди. Негаки, кофирлар ўз фарзандларига исм қўяр эканлар, уларни ўзлари ибодат қиладиган бут-санамларга боғлаганлар. Аммо куняда унинг шериги йўқ бўлгани боис уни бошқаларга қаратилган, деб тушуниш мумкин эмас.
Баъзи бир тафсирларда айтилишича, Аллоҳ таолонинг уни куняси билан зикр қилиши унга таҳдид ўрнида тушунилади. Яъни дўзах олови унга ўз ўғли каби, у эса унга ота сингари бўлиб қолади. Зеро, бундай кунялар, одатда, некбинлик юзасидан ишлатилади, холос. Масалан, унинг Мансур исмли ўғли бўлсин, деган умид билан кишини Абу Мансур деб чақирадилар.
Сўнгра Аллоҳ таоло    [фа уммуҳу ҳаавия]га ўхшаш баъзи оятларда дўзах ўтини кофирнинг онаси деб, баъзиларида эса    [мавлаакум ва биъсал масийр](«У сизларнинг муносиб жойингиздир. Нақадар ёмон оқибат бу!» (Ҳадид су-раси, 15-оят).) деб
уни мавло деб атаган. Бинобарин, дўзах ўти кофирга яқин келиб, унинг бағрига кирганида ўт унинг боласи, ўзи эса ўтнинг отаси каби бўлиб қолиши тасвирланаётган бўлиши ҳам мумкин. Мана шу талқин асосида қилинган таъвилга кўра, Аллоҳ таоло уни «Абу Лаҳаб» (аланганинг отаси) деб атагандир.
Бу ерда яна бир талқин бор. У ҳам бўлса шуки, агарчи куняни зикр қилиш билан (куня соҳибини) улуғлаш ирода қилинса-да, тахдидлар ва уқубатлар зикр қилинган пайтда кунянинг зикр қилинишидан уни хорлаш ва камситиш ирода қилинади. Бу ҳам биз «хушхабар» ҳақида зикр қилиб ўтган гапларимизга кўрадир. Яъни бу лафз кўпинча кишини хурсанд қиладиган ва қувонтирадиган ишлар вақтида зикр қилинса-да, худди
[фа башширҳум би ъазабин алийм](«Бас, (эй Муҳаммад!) Уларга аламли азоб ҳақида «хушхабар» беринг!» (Иншиқоқ сураси, 24-оят).) оятида келгани каби уқубат билан бирга зикр қилинган пайтда у билан огоҳлантириш ирода қилинган бўлади. (Бу сурадаги) куня ҳам ана шу тарзда келган.Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[2]. Мол-мулки ва топган-тутгани (бойликлари) унга асқотмади.
Бу оятни икки хил тушунилади: биринчиси, «Унинг мол-мулки, куч-қуввати ҳамда топганлари уни Аллоҳнинг азобидан ҳеч ҳам қутқара олмади». Бу таъвил кофирларнинг «Бизларнинг мол-ларимиз ва фарзандларимиз кўпроц (бинобарин), бизлар азобланувчи эмасмиз»,(Сабаъ сураси, 35-оят.) - деган сўзларига асосандир. Иккинчиси, «Мол-мулки ва касб қилган нарсалари унга нима наф берди?!»
Сўнгра мазкур оятдаги [ва маа касаб]дан мурод, фарзанд бўлиши мумкин. Яъни «Унга ўзи тўплаган мол-мулки ҳам, касб қилиб топган фарзанди ҳам фойда бермади». Бу таъвил хабарда зикр қилинган ушбу ҳадисга асосланган: «Ибн Асвад Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилади: «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: Яъни «Киши ейдиган нарсаларнинг энг тотлиси ўз касбидан бўлганидир. Кишининг боласи унинг касб қилиб топганидир».(Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 6-жилд, 31-бет. Ибн Можа. «Сунан», тижоратлар китоби, 1-бет.) Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан: «Киши ўз фарзандининг молидан (унинг изнисиз) оладими?» - деб сўраганларида у: «Хоҳлаган кишисига қизларни ҳадя этур...»(«Осмонлар ва Ернинг ҳукмронлиги Аллоҳга (хос)дир. (У) хоҳлаган нарсани яратур. Хоҳлаган кишисига қизларни ҳадя этур ва хоҳлаган кишисига ўғилларни ҳадя этур». (Шуро сураси, 49-ояпг).) оятини ўқиб: «Демак, ўғиллар Аллоҳ таоло бизга ҳадя этган нарсалардан биридир. Шундай экан, уларнинг ўзлари ҳам, моллари ҳам бизникидир», деган. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
[маа ағнаа ъанҳу], яъни «тўплаган барча мол-мулки»,
[ва маа касаб] «килган амали, тама юзасидан сарфлаган хайр-эҳсони» унга ҳеч ҳам фойда бермади» ёки «Унинг одамларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан, у зотнинг ди-нига кириш ва у зотга эргашишдан тўсиш ҳамда у киши ҳақларида ёмон гапларни гапиришдан иборат касб қилиб олган нарсаси (унга наф бермади)», деган маънода бўлиши эҳтимолдан йироқ эмасдир.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг тафсирларида (бу оят):
[таббат ядаа Аби Лаҳабив ва қод табба. Маа ағнаа ъанҳу маалуҳу ва мактасаб] кўринишида келган.(Қаранг: Ибн Атийя. «Ал-муҳаррар ал-важиз», 5-жилд, 534-бет. Ибн Ҳаййон. «Ал-баҳрул муҳит», 8-жилд, 525-бет.)
[3]. Яқинда (у) алангали оловда куяжак.
(Ушбу оятда келган [заата лаҳаб] ибораси) «алангали» деган маънони англатади. Бунда у зотнинг (Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг) пайғамбарликларини исботлайдиган бир маъно мавжуд. Зеро, у зот хабар бериб: «Яқинда у алангали оловда куяди», демоқдалар. Ҳолбуки, киши кофир ҳолатда вафот этган бўлсагина, дўзахда куяди. Ана ундан кейинги иш (у зот алайҳиссалом) хабар қилганларидек бўлиб чиқади. Бу нарса шунга ишора қиладики, у зот бу нарсадан Аллоҳ таоло билдиргани туфайли бохабар бўлганлар.
Мазкур сурада Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарликларига далолат қиладиган яна иккита аломат мавжуд: биринчиси шуки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу сурани Маккада туриб кофирларга ўқиб берганлар. У пайтлар, дин масаласида ҳали у кишининг ҳеч бир ёрдамчилари бўлмаган. Куч-қувват ва мустаҳкамлик кофирларнинг қўлида бўлган. Уларнинг ҳаммалари Абу Лаҳабнинг дўстлари ва тарафдорлари бўлишган. Ҳатто унинг тарафдори бўлмаган бирор кимса қолмаган. Дўстлари оз, душманлари кўп бўлишига қарамай, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Маккада туриб, ичида Абу Лаҳабга қаратилган ҳақорат ва қиёмат кунига қадар (давом этадиган) маломат бор бўлган бу сурани унга ўқиб беришларига чидаш мумкин эмасди. Чунки бу ишда оламлар Парвардигорининг ҳимоясисиз у зотнинг ҳалок бўлишлари хавфи бор эди.
Яна бир маъноси, бегоналарга нисбатан гўзал муомала қилиш ва чиройли ҳамсуҳбат бўлиш билан сифатланган пайғамбар алайҳиссалом ўз яқинлари ва қариндошларига нисбатан қандай муомалада бўлганлар деб ўйлайсиз? Қолаверса, у зот бутун ҳаётлари давомида фаҳшдан йироқ бўлганлар. Шундай экан, у зот бу ишни фақат Аллоҳ таоло тарафидан бўлган буйруқ билан қилишлари мумкин эди, холос.(Яъни етти ёт бегоналар билан хушмуомала ва чиройли муносабатда бўлган, бутун умрлари давомида фаҳш ишлар ва гаплардан йироқ юрган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларига қариндош бўлган Абу Лаҳабга нисбатан бундай йўл тутишларига сабаб шуки, бу иш Аллоҳ таолонинг буйруғи бўлган. Иўқса, бу ишни қилмаган бўлар эдилар. Демак, бу у зот алайҳиссаломнинг пайғамбар эканликларига далолат қиладиган аломатлардан биридир. Тарж.) Демак, бу ишлар у зотнинг набий ва расул эканликларига далилдир.
[4]. Шунингдек, ўтин ташувчи хотини ҳам.
[5]. Бўйнида пухта эшилган арқони ҳам бўлур.
(Бу оятларда) унинг хотини алоҳида зикр қилинаётганига сабаб биз Абу Лаҳаб ҳақида айтиб ўтган нарсалар бўлиши эҳтимоли бор. Сўнгра (оятда келган)[ҳаммаалатал ҳатоб] ибораси юзасидан ихтилофга борилган. Баъзи муфассирлар шундай деганлар: Яъни у одамлар орасида гап ташувчилик ва чақимчилик қилиб юрар эди. Аллоҳ таоло бу иши эвазига унга охиратда «Бўйнида пухта эшилган арқони» бўлиши билан тахдид қилган. Ундан (арқондан) мурод, занжирдир. Шундан олиб, одамлар орасига адоват солиб юрган кишига: [фулаанун яҳтибу](Яъни фалончи чақимчилик қилди.) деб айтилади»(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир, Ибн Абуддунё (ғийбатнинг ёмонлиги ҳақидаги бобда), Ибн Мунзир, Ибн Абу Ҳотим ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 702-бет. Бу Икрима, Қатода, Суфён розияллоҳу анҳумнинг ҳам гапидир.).
Яна айрим муфассирлар шундай деганлар: «У ҳақиқатан ҳам елкасига ўтин кўтариб юрадиган аёл бўлган. У тиканли ўтинларни кўтариб олиб келган ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳамда мусулмонлар юрадиган йўлга ташлаган. Аллоҳ таоло унга (оятда) зикр қилинганидек, охиратда пухта эшилган арқон билан тахдид қилган»(Бу гапни Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан Ибн Жарир, Байҳақий («Ад-далоил» номли китобида) Ибн Асокир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 702-бет. Бу - Заҳҳок, Ибн Зайд ва бошқаларнинг ҳам гапидир.).
Муфассирлар орасида шундай деганлари ҳам бор: «У (Абу Лаҳабнинг хотини) дунёда худди шундай бўлган, яъни уйига ўтин кўтариб келиб юрган. Унинг бўйнида (доим) толадан ясалган арқон бўлган. Аллоҳ таоло уни ўша нарса билан таъна қилган. Чунки у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни камбағаллик ва муҳтожлик билан таъна қилиб юрган».
Айтишларича, Абу Лаҳабнинг хотини эридан яширинча бўйнида толадан ясалган ип боғлаб юрган ва бу хотинлар безанадиган нарсалардан бўлмаган. Унинг (ипнинг) ўзи ҳам безаниш воситаси бўлмаган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида айтиб юрган гапларининг жазоси ўлароқ, Аллоҳ таоло унга ҳақорат ва таъна бўлиши учун унинг аҳмоқлигию нодонлиги ҳақида хабар берган. Шунинг учун ҳам у Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга: «Муҳаммад ўз амакисини ҳақорат қилишдан қониқмабдимики, мени ҳам ҳақорат қилибди?!» ёки «Мени Муҳаммаднинг Рабби ҳам ҳақорат қилибди?!»(Ибн Жарир буни Язид ибн Зайд розияллоҳу анҳудан ривоят қилган.) - деган.
Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!   

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман).

[1]. (Эй Муҳаммад!) Айтинг: «У Аллоҳ ягонадир.
Айтишларича, маккаликлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан Аллоҳ таолонинг насаби ҳақида сўраганлар. Бир ривоятда айтилишича, Унинг сифати ҳақида, бошқасида Аллоҳ таолонинг нималиги ҳақида сўрашган, дейилади. Шунда У зот ҳақида сўралган ҳар бир кишига унинг жавобини билдириб қўйган ҳолда ушбу сура нозил бўлган. Шунинг учун (Қуръони Каримда) [қул](Яъни «Айтинг».) лафзи битиб қўйилди. Токи У зот ҳақида сўралган ҳар бир кишига қарата [қул] деган хитоб бўлсин. Бу амр фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга тегишли эмас. Чунки буйруқни бажариш масаласида, уни бажараётиб, буйруқ калимасини қайтариб айтиш тўғри эмас. Бу билан аён бўладики, бу амр билан фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга таълим берилмаган, аксинча, у зот мана шу савол берилган вақтда мана шундай жавоб беришни ўргатишдан беҳожат бўлишга энг ҳақли киши бўлганлар. Чунки у зот алайҳиссалом (бу савол берилишидан) олдин Аллоҳ таолога даъват қилиб юрган ва берилган савол тақозо қиладиган маънонинг ҳақиқатини яхши билганлар. Демак, абаду-лабад [қул] деб ўқилсин учун у худди ана шу тарзда битиб қўйилган. Буйруқ фақат ўзига берилган киши уни бажариши, ўзига буюрилган ишни қабул қиладиган ва қабул қилмайдиган вақтда буйруқни ўқиладиган қилиб, ўшандай ҳолича қўймаслиги керак. Ўша нарса [қул] калимаси биз тепада баён қилиб ўтганларимизга кўра (қайдлаб қўйилган) экани ўз тасдиғини топди.
қул сўзи шунга далолат қиладики, у олдин савол берилган иш ҳақида бўлиб, унда ўша саволнинг жавоби келган. Қуръонда келган барча [қул] сўзида иккита ишнинг бири мавжуд бўлади: ё у ҳақда савол берилган иш юзасидан жавоб берилаётган бўлади ва бу ўшанга ўхшаш нарсалар ҳақида сўралган ҳар бир кишига таълим бериш ўрнига ўтади. Ёки Аллоҳ таоло у зот алайҳиссалом ва у кишига эргашган кишилар ўша жавобни тақозо қиладиган нарса ҳақида сўралишларини билиб, Ўзининг фазлу марҳамати билан мўминлар орасида (қиёматгача) боқий қоладиган нарсани нозил қилган.
Сўнгра унинг бевосита шоҳиди бўлмаган ва эшитмаган кишиларга у ҳақда савол берилган сўзнинг айнан ўзини билиш шарт эмас. Савол берилган ўша сўз уламолар зикр қилиб ўтган маълум сабаблар ва бошқаларга йўналтирилиши ҳам мумкин. Биз унинг ҳақиқати ундай ёки бундай бўлганига шоҳидлик бермасак-да, нозил қилинган сурада ўшанга тўлиқ жавоб бўлишга ярайдиган ва унга лойиқ бўлган жавоб бор. Биз юқорида зикр қилган нарса (яъни Аллоҳ таоло) ҳақида ушбу сура тақозо қилган маъноларга ўхшаш нарса билан жавоб бериш ақл ва ҳикмат юзасидан дуруст бўладиган ҳар қандай гап ҳақида сўралиб қоладиган бўлсак, биз ҳам ана шундай жавоб берамиз.
Мазкур оятда келган [ҳува] (кишилик олмоши)нинг таъвили борасида турлича қарашлар мавжуд. Одамлардан айримлари шундай деганлар: [ҳува] олмоши баён қилинаётган жавобни тақозо қилувчи савол нима ҳакда берилган ёки бериладиган бўлса, ўшанга боғлиқдир. Яъни «Сизлар У ҳакда сўраётган Зот - Аллоҳ ягонадир. Аллоҳ Самаддир...» деган маънода». Улар орасидан айримлари: [ҳува] - Аллоҳнинг энг буюк исмидир»,деганлар. Бу гап Алий ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳунинг баъзи бир фарзандларидан ривоят қилинган. Яъни у киши ўзининг дуоларида: [я ҳу, я ман лааҳува иллаа ҳув, я ман биҳи каанат ҳувийяту куллу ҳу](Яъни «Эй Аллоҳ! Эй ундан ўзга илоҳ йўқ бўлган Аллоҳ! Эй барча нарсалар борлиги Унинг изни билан бўлган Аллоҳ!») дер эди.
Буни икки хил талқинда тушунилади:
Биринчиси, ўзидан бошқа барча нарсанинг моҳияти Унинг ўзидир. Чунки Ундан бошқа нарсалар йўқ бўлиши ҳам, бор бўлиши ҳам мумкин, аммо ушбу сурада Унинг ягоналиги баён қилинганидан келиб чиқиб, У зот азал-азалдан «Унинг мислидек бирор нарса йўқ» бўлган ва шундай бўлиб қолади. Ана шунга кўра: «У ўзининг зоти билан ягона, ягона нарсаларнинг барчасидаги ягоналикни пайдо қилувчи, ўзидан бошқалардаги ягоналикнинг барча маъноларидан пок ва олий Зотдир», дейилди.
Иккинчиси, у [ҳува] Аллоҳнинг шундай исмига боғлиқки, унга тилнинг кучи етмайди, яъни Аллоҳ таоло халойиклардан ҳеч бирини ундан бохабар қилмаган.
[Аллоҳумма иннии асъалука бисмикаллази ман саъалака биҳии аътойта ва ман даъаака биҳи ажабтаҳу](Яъни «Эй Аллоҳ! Мен Сендан шундай исмингни васила қилиб сўрайманки. уни васила қилиб Сендан сўраган кишига (сўраганини) ато қилурсан ва Сенга дуо қилган кишининг дуосини ижобат этурсан».) дуосида ирода қилинган исм ҳам айнан ана шудир.(Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Эй Аллоҳ! Мен Сендан пок, хушбўй, муборак ва Сенга энг суюкли бўлган исмингни васила қилиб сўрайманки, агар уни васила қилиб Сенга дуо қилинса, ижобат этасан. Агар уни васила қилиб Сендан сўралса, ато қиласан. Агар уни васила қилиб Сендан раҳм қилишинг сўралса, раҳм қиласан. Агар уни васила қилиб Сендан кушойиш сўралса, кушойиш берасан», деб турганларини эшитдим». Ибн Можа. «Сунан», Дуо китоби, 7-бет.) Бинобарин, уни васила қилиб сўраш мен зикр қилиб ўтган жиҳатдан ўша исмдан киноя бўлади. Бу дегани, тил уни айта олади ёки ўша олий исмни оғизга олишга тоқати етади, дегани эмас. Биринчи таъвил инсонларнинг ақл-идрокларига яқинроқ ва жорий бўлган одатга кўра, у ҳақда берилган савол, сўнгра унинг изоҳи тақозо қилган Зотни зикр қилиш маъносида бўлишга ҳақлирокдир.
Оятда келган [Аллоҳ] лафзи араб тили уламоларига маълум бўлган ҳозирги маъноси билан унинг нимадан иштиқоқ (Иштиқоқ: сўз ясаш, сўз ҳосил қилиш; этимология, сўз ясалиши. «Ал-Қомус», арабча-ўзбекча қомусий луғат, 685-бет.) қилингани юзасидан турлича фикрлар илгари сурилган. Яъни бу лафз улар билган нарсадан иштиқоқ қилинганми ёки улар билмаган нарсадан? Чунки ундан - (лафзидан) арабларнинг тили билан зикр қилиш ирода қилинган вақтда - ҳар бир тилда у билан дуо қилинадиган ва тилга олинадиган исм бор, - гарчи тилларнинг ўзгаришига қараб уларнинг шакли ўзгарган бўлса ҳам. Бундан мақсад, сўзлаш вақтида ҳарфлар ва бўғинлар фақат мақсадни тушунтириб бериш учунгина ишлатилиши, ўша ҳарфлар ва бўғинлар шу исмнинг айнан ўзидир, деган тасаввурга борилмаслиги маълум бўлишидир. Бунга мисол, Унинг халойиқларни бор қилиши [кун] билан ифодаланиши бўлиб,(Имом Мотуридий бу гапи билан ушбу оятга ишора қилаётган бўлса, ажаб эмас: «Бирор нарса (яратиш)ни ирода қилганида, Унинг иши фақатгина унга: «Бўл!» - дейишдир. У (нарса) эса бўлур (вужудга келур)» (Ёсин сураси, 82-оят).) яратиш вақтида У зот ҳақиқатан ҳам [коф] ва [нун]ни тилга олмайди. Аллоҳ таолонинг барча исмлари ана шунга асосан тушунилади. Тоқати фақат шунгагина етадиган бандалар тарафидан номлаш у билан жорий бўлган калиманинг ўзи эмас, уни оғизга олган вақтда ирода қилинган нарсани тушунтиришга яқинлаштира-диган маъно тушунилади.
Баъзи одамлар шундай деганлар:    (лафзи) - арабларнинг тилида маъбуддир, (ҳеч нарсадан) иштиқоқ қилиб олинмаган, бироқ у ҳозиргидек, ўша маънога тайин қилиб қўйилган. Бунинг исботи, агарчи ибодат қилинаётганлар ичидан ҳақиқий Илохдан бошқа ҳаммасида баъзилар (лафзи) ундан иштиқоқ қилиб олинган, деб ҳисоблаган «кўздан тўсилганлик ёки унга илтижо қилинадиганлик» ва ҳоказолар каби ўша маънолардан бирортаси мавжуд бўлмаса ҳам, араблар ўзлари ибодат қилган ҳар қандай кимса ёки нарсани илоҳ деб номлашларидир. Демак, унинг (лафзи) Маъбуд учун тайин қилиб қўйилган лафз экани ўз тасдиғини топди. Аллоҳ таолонинг ушбу сўзини ҳам ана шу асосда тушунамиз: [ароайта маниттахоза илааҳаҳу ҳавааҳу].(«Кўрдингизми, ким (нафсу) ҳавосини илоҳ қилиб олган бўлса...» (Фурқон сураси, 43-оят).) Яъни «Нафсу ҳавосини ўзига маъбуд (қилиб оладиган кимсани кўрдингизми?» Бу дегани нафсу ҳавода ўша маънолардан бирортаси мавжуд, дегани эмас. Зеро, чинакам маъбуд - Аллоҳ таолодир. Чунки ҳар бир нарсада У зотга бандалик аломати мавжуд, Унинг Парвардигорлигига далолат мавжуд. Бас, У ўз зоти билан маъбуддир, яъни барча яратганлари тарафидан ибодат қилинишга, Унга бўйсунишлари ва итоат қилишларига Уз зоти билан ҳақли Зотдир. Мен бу мавзуга алоқадор ҳар бир оятда бу ҳакда гапириб ўтдим. Аллоҳнинг ёрдамисиз на куч ва на кувват бор!
Бу - биз илгари сурган фикрларнинг ҳақиқатидир: У ўз зоти билан Холиқ (яратувчи)дир. Уз зоти билан Раҳмон (меҳрибон) ва Раҳим (раҳмли)дир. Гарчи раҳматининг нишонаси унга етиб борган ва Унинг тадбирига далолат қиладиган маъно унда на-моён бўлган киши аввал йўқ бўлиб, кейин вужудга келган бўлса-да, У зот бу билан (меҳрибонлик билан) азал-азалдан сифатлангандир. Ибодат ва итоат кейин вужудга келганлар тарафидан, аввал йўқ бўлиб кейин пайдо бўлганлар ичида содир бўлаётган бўлса-да, У азалдан Илоҳ бўлган ва абадий Илоҳ бўлиб қолади. Қуйидаги оятлар ҳам шундай тушунилади: «Жазо (вамукофот) кунининг (қиёмат кунининг) эгасидир»,(Фотиҳа сураси, 4-оят.) «Ҳолбуки, У ҳамма нарсанинг Парвардигоридир».(Анъом сураси, 164-оят) Яъни нарсалар орасида (ҳали вужудга келмасдан) энди пайдо бўладиганлари бўлса-да, (У ҳамма нарсанинг Парвардигоридир). Бу дегани улар (аввалдан) бор дегани эмас. Қиёмат куни ҳам худди шундай. «Холиқ» ва унга ўхшаш (бошқа сифат)лар ҳам ана шу тарзда тушунилади.
Шу нуқтаи назардан айримлар «Илоҳ» лафзининг чинакам маъбуднинг исми эканини ёки қайсидир тилдан иштиқоқ қилиб олинган исм бўлишини инкор қилганлар. Чунки Аллоҳ таоло азал-азалдан Илохдир. Ибодат қиладиганлар ёки бу лафз ундан ишти-қоқ қилиб олинган тил ҳодис - кейин вужудга келган, азалий эмас.
Зикр қилиб ўтганимиздек, бизнинг наздимизда бу масала борасида асл қоида шуки, Аллоҳ таоло Узи тавсифланаётган барча сифатлар билан Узининг зоти туфайли сифатланган. Чунки Унинг зоти ўзгаришни, маҳолликни, азалий бўлмаган бошқа бири туфайли мақталишни қабул қилмайди. У Ўз зоти учунгина мақталади, Уни мақтайдиганлар вужудга келган вақтдан бошлаб унга ҳақли бўлган эмас. «Олим» ва «Қодир» сифатлари ҳақида муайян бир фикрда бўлишда ҳам худди шундай йўл тутилади, гарчи У зот илм ўргатган ва қудрати остида бўлган мавжудотлар олдин йўқ бўлиб, кейин вужудга келган бўлсалар ҳам. Аллоҳнинг ёрдамисиз на куч ва на кувват бор!
Заҳҳок: [Аллоҳ] Унинг энг буюк исмидир, чунки ҳар бир ўринда (иш ёки гап) у билан бошланади», деган.
Сўнгра(лафзи) нимадан иштиқоқ қилингани юзасидан турлича қарашлар мавжуд. Жумладан, айрим уламолар шундай деганлар: «Унинг асли» [илааҳун] бўлиб, [алиҳар рожулу илаа ахоро] яъни «Қиши бошқа бир кишига илтижо қилиб, ундан ёрдам сўради», [фа алиҳаҳу], яъни «бас, унга ёрдам берди ва хотиржам қилди», дейилгандаги «алиҳа»дан олинган.Ортидан иқтидо қилинадиган кишига «имом» деб аталганидек, фиъаалун вазнига(Вазн: парадигма, шакл, сўз ясаш қолипи.) солиб илааҳун деб аталди. Сўнг (аниқлик артикли)ни киритиш билан таъзим кўрсатилди. Сўнг Қурайш аҳлининг тилида бўлгани каби ҳамзаси ҳазф (Ҳазф қилиш: сўз ёки жумладан айрим бўлакларни муайян сабаблар билан тушириб қолдириш. «Ал-Қомус», 580-бет.) қилиниб, нозиклаштирилди. Сўнг иккита «3» лом ҳарфининг бирини иккинчисига идғом (Идғом қилиш: бир ҳарфни иккинчи ҳарф ичига киритиб ўқиш, иккилантириш, ассимиляция (аралаштириб, бир қилиб юбориш). Ўша манба, 82-бет.) қилиниб, устига ташдид (Ташдид: ҳарф устига ташдид белгисини қўйди, ундош товушни иккилантириб талаффуз қилди. Ўша манба, 631-бет.) (белгиси) қўйилди. Натижада у [Аллоҳ]га айланди.
(Кейинги оятда келган) [ас-Самад] исмини ҳам ана шунга кўра қуйидагича таъвил қилинади: «(У) ҳожатларда мурожаат этилувчи, ёрдам сўралувчи ва илтижо қилинувчи Зотдир».
Айрим тафсирларда шундай дейилган: (лафзи) «ундан ёрдам сўради» маъносидаги [валаҳа яли-ҳу валаҳан]дан иштиқоқ қилинган. У ёрдам сўралувчи Зот бўлгани учун у билан (исми билан) номланди. Бу ҳам биринчи гапга яқиндир, аммо бу калимани исмга айлантирилганда [вилааҳ] бўлиши, [викаафун]нинг исми [икаафун] бўлгани каби (унда ҳам) [вов] ҳарфи [алиф] ҳарфига алмаштирилиб, [илааҳун] бўлиши керак. Ҳижозликлар (Ҳижоз: шимолдан Шом сарҳадларидан жанубдан то Ямангача чўзилган шарқдан Нажд ўлкаси, ғарбдан Тиҳома текисликлари билан чегарадош ҳудуд. «Ал-Қомус», 567-бет.) ана шу тарзда [вов] ҳарфини [алиф] қилиб гапирадилар. Шоир шундай деган:
[фа ақбалат аалиҳан саклаа ъалаа ъижалйн].(Ибн Манзурнинг зикр қилишича, Аъшонинг шеъридаги [аалиҳан] сўзи аслида, [ваалиҳан] бўлган. Аъшо шундай деган: «Айтишларича, бир сигирнинг боласини йиртқичлар еб қўйибди. Шунда боласидан айрилган сигир)Яна бир таъвилда шундай дейилган. Чунки У зот ҳар бир нарсани ўзига бўйсундирди, ўзига қул қилди. Шунинг учун ҳам ҳамма нарса Унга қуллик қилди».
Шоирлардан бири шундай деган:
[ва аллаҳа илааҳука вааҳидан мутафарридан, саадал мулука биъиззиҳии ва тамажжа-даа]. Яъни Сенинг Илоҳинг бир ўзи, ёлғиз ҳолда Узининг қудрати билан подшохдардан ғолиб келди ва улуғ бўлди.
Бошқалар шундай деган: «У кўздан пана бўлгани учун шу исм билан номланди. Шундан олиб: [лиҳта фалаа туро] (Яъни «Кўздан пана бўлиб, кўринмай кетдинг».) дейилади». Бир шоир шундай деган: [лааҳа Роббий ъанил холааиқи туррон, холиқул холқи лаа юроо ва яронаа]. Яъни Раббим барча халойиқлардан яширинди, халойиқлар Холиқи бизни кўриб турсада, Узи кўринмайди.
Яна бир манбада шундай дейилган: «Қалблар Унинг азамати ҳақида тафаккур қилишдан ҳайратда бўлгани учун деб номланди. Бу ҳам сизнинг ушбу сўзингиз кабидир:
[аллаҳаниш шайъу ҳаттаа алиҳту]».(Яъни «Бу нарса мени ҳайратга солиб қўйгани учун ҳайратим ошди».) [мафозатун муълиҳатун](Яъни «Ҳайратга солувчи саҳро».) ҳам шулар жумласидандир. Демак, (исми) нинг маъноси «Азаматига назар солган пайтда ақлни ҳайратга соладиган зот», деганидир. [алиҳа яълаҳу фа ҳува олиҳун] ҳам шу(лар тоифасидан)дир. Бир шоир шундай деган:
[ва баҳмау тийҳин таълаҳул айну вастоҳаа, мухфиқотул аъ-лаами дзирро ма самлақо].Яъни кимсасиз саҳронинг ўртасида кўзлар ҳайратда қолар, гўёки ҳеч бир гиёҳ унмаган тақир, теп-текис ерга ўхшар.(Имом Мотуридий раҳматуллоҳи алайҳи шундай дедилар:) Бизнинг фикримизча, аслида бу нарсадан («Аллоҳ» исми нимадан иштиқоқ қилиб олингани ҳақидаги баҳсдан) кўз юмиш лозим. Чунки иштиқоқ маҳалли ва унинг (қандай маъно учун) тайин қилинганини билишга бўлган эҳтиёж (Аллоҳ таолодан келган) амрнинг ўрни ва ҳукм нимага қаратилгани билиб олиниши учундир. Уламолар уни («Аллоҳ» исмини) иштиқоқ қилиб олган лафзларнинг барчаси билан Аллоҳ таолодан бошқани ҳам номлаш, унга аниқ қилиб нисбат бериш ва илоҳ деб аташ эҳтимоли йўқ эмас. Қолаверса, унинг ҳақиқати маълум бўлган маъно (яъни чин маънодаги маъбудлик) Аллоҳ таолодан бошқани қабул қилмайди ва у билан бошқаларни номлаш мумкин эмас. Бинобарин, улар ёрдамида аслини топиш ирода қилинган барча важҳлар орқали унинг нимадан иштиқоқ қилиб олинганини билишда беҳожатлик борлиги ўз исботини топди. Чунки улар шундай йўлларки, улар орқали қасд қилинган нарса ҳақидаги билимга ва ирода қилинган нарсадан воқиф бўлишга олиб боради. Улар зикр қилган нарсасиз ҳам (бу нарсалар) маълумдир. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
Бизнингча, бу борада асл қоида шуки, Аллоҳ таоло ўзининг лутфу карами билан инсонларга кимнидир илоҳ деб аташни ман қилган. Аммо баъзи-баъзида пайдо бўлиб қоладиган айрим ҳолатлар борки, инсонлар у билан номлаш жорий бўлиб келган бу исмни унинг ҳақиқатига айлантириш маъносида (кимни ёки ниманидир) илоҳ деб атаганлар. Узларича бу нарсада (Аллоҳга) восита қилиш ва яқинлашиш бор деган гумон билан шундай қилдилар. Ўша нарсалардан бирортасида мазкур ҳақиқат (чинакам илоҳлик сифати) бор деб билганлари учун эмас. Аксинча, улар шундай дедилар: «Биз фақат уларга бизни Аллоҳга яҳин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз».(Зумар сураси, 3-оят.) Яна: «Ана шулар Аллоҳ ҳузурида бизни шафоат ҳилувчиларимиз».(Юнус сураси, 18-оят.) Яна: «уни бизга Аллоҳ (Ўзи) буюрган».(Аъроф сураси, 28-оят.) Шуни билиб қўйиш лозимки, улар Аллоҳни билганлар, чунки ўзлари учун бу ишда уларни Аллоҳ таолога қайтарадиган маънолар борлигини даъво қилганлар. Шу нарсани икки тилнинг (Пайғамбарлар тили ва файласуфларнинг тили.) биридан олиб, мажозан (уларни илоҳлар деб) зикр қилганлар. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!
Аммо бандаларни Аллоҳ таолога яқин қиладиган ишларда У зотни тилга олиш борасида пайғамбарларнинг тиллари (услублари қуйидаги оятларда намоён бўлади): «... уни Аллоҳга ва Пайгамбарига ҳавола қилингиз»,(«Борди-ю, бирор нарсада (дин ишида) келиша олмай қолсангиз, уни Аллоҳга ва Пайғамбарига ҳавола қилингиз» (Нисо сураси, 59-оят).) «Агар сизлар Аллоҳга ёрдам берсангиз, У ҳам сизларга ёрдам берур»(Муҳаммад сураси, 7-оят.) ва: «(Эй Муҳаммад!) ҳақиқатан, Сизга байъат (қасамёд) қиладиганлар, албатта, Аллоҳга байъат ҳилган бўлурлар».(Фатҳ сураси, 10-оят.)
(Мазкур оятларда) банданинг байъат қилиши (аҳдлашиши) ва У зотга ёки Унинг динига ёрдам беришини Аллоҳга ёрдам бериш ва Унга байъат қилиш деб баҳоланмоқда. Чунки бу ишлар (бандаларни) Аллоҳга яқин қилади. Мушрикларнинг ўзлари ибодат қиладиган нарсаларни илоҳ деб аташлари ҳам ана шу маънода бўлган, уларни ҳақиқатан ҳам илоҳлар деб билмаганлар. Ёки улар файласуфларнинг тилларидан эшитганларки, Аллоҳнинг зотий исми йўқ, У зот Узининг наздида улуғлик ва даража эгаси бўлган ҳар қандай ном билан аталган холос, деб. Чунки мушрикларнинг эътиқодича, улар ибодат қиладиган илоҳларнинг ўрни биз улар ҳақида (ўзларидан нақл қилган ҳолда) зикр қилиб ўтганимиздек бўлгани учун ҳам уларни илоҳ деб атаганлар. Улар ўзлари билган Аллоҳга ўша исмни (Илоҳ исмини) моҳиятан нисбат бериб зикр қилганлари каби ўша илоҳларини ҳам ҳақиқий маънода илоҳ деб билмаганлар.(Мушрикларнинг: «Биз фақат уларга бизни Аллоҳга яқин қилишлари учунгина ибодат қилурмиз» (Зумар сураси, 3-оят) ва «Ана шулар Аллоҳ ҳузурида) Ана шунинг учун ҳам улар бу масалада ўз ишларини Аллоҳга қайтарганлар. Бу нарса бошқаларни «Холиқ» ёки «Раҳмон» деб номлаш ишига ўхшайдики, Аллоҳ таоло ўзининг лутфу карами билан уларга бу борада имкон бериб қўйган бўлишига қарамай, ҳеч кимни мазкур икки исм билан номламайдилар, гарчи одамлар орасида унинг хайрли ишлари кўп, меҳрибонлиги зиёда бўлса ҳам. Бундан мақсад шу нарса маълум бўлиши учунки, улар Аллоҳ таолонинг исмлари бўлиб, сабабини ҳеч ким билмайдиган жиҳатдан ўзининг лутфу карами билан инсонларни ўша исмлар билан номлашдан қайтарган.
[қул ҳуваллоҳу аҳад], яъни «Иш шуки, Аллоҳ ягонадир». Бу «Бу ерда тик туришингиз сабаби ва иши нима?» деб сиздан сўраган кишига: [иннаҳу Зайдун қои
мун], яъни «Иш шуки, Зайд тик турибди», деган сўзингизга ўхшайди. Бу билан сиз: «Иш шуки, Зайд тик турибди, яъни у тик тургани учун тик турибман», деган бўласиз. Зажжожнинг фикри ҳам шудир. Унинг фикрича, гўёки У: [қул ҳуваллоҳу аҳад] деганида унга: «Иш ва аҳвол қандай?» дейилган. Шунда у: «Иш шуки, Аллоҳ ягонадир», деган. Яъни иш ана шундай эканини билишларини мақсад қилган.(Зажжож. «Маъонил Қуръон», 5-жилд, 377-бет.)
[аҳад] сўзи  [вааҳид] (якка, ягона) маъносини беради. [вааҳид] шундай исмки, у қўшиб зикр қилинган вақтда унинг ўхшаши борлигини инкор қилади. Масалан, қўшиб зикр қилинганлар ичида унинг ўхшаши йўқлигини назарда тутган ҳолда [ҳува вааҳидуз замаан],(Яъни «ўз даврининг ягонаси».) [вааҳидул холқ](Яъни «Одамлар ичида ягона».) дейилади ва ўша инсон адад эътиборидан битта бўлади. Чунки унга ўхшаган исм билан ҳисоб бошланади, аммо [аҳад] билан бошланмайди. Шу жиҳатдан [аҳад] исми ягоналик маъносини ифодалашда ва ўхшашларни инкор этиш борасида [вааҳид] исмидан кўра кучлироқ бўлиб чиқади, гарчи Аллоҳ таоло бу икки калиманинг қайси бири билан зикр қилинса ҳам, Ундан ўша маъно топилсада. Аллоҳ таоло бирдурки, унинг бирлиги иккинчини қабул қиладиган ёки саноқ жиҳатдан бўлиши мумкин эмас. Балки У бир бўлиб, ададлар ва тенглар маъносидан пок ва олий бўлган ҳақиқий маънодаги илоҳдир.
(Файласуф) Ҳаким зикр қилишича, бирликлар тўрт хил маънода ишлатилади:
- яхлитликдан ташқарида бўлиши мумкин бўлмагани учун устига қўшишни қабул қилмайдиган бутунлик маъносидаги бир.
- қисмларга бўлиш ёки камайтиришни қабул қилмайдиган, энг оз деган маънодаги бир. Чунки у нарсаларнинг ичидан энг озидир. Агар тенг иккига бўлинса, ўша бўлак ундан ҳам оз бўлади.
- камайтиришни ҳам, устига қўшишни ҳам қабул қилмайдиган бир.
- бирликларга асос бўлиб берадиган бир.
Аллоҳ таолодир. «Ундан» кўра махфийроқ ҳеч нарса йўкдир. У шундай Зотки, Ундан тил ожиз, Унинг васфига сўз етмас, тасаввурларга сиғмас, ақллар У ҳакда ҳайратда қотгандир. Ана шу - оламлар Парвардигори Аллоҳдир!
Бу масала юзасидан асл гап шуки, мана шу тилдан бошқаси билан Аллоҳ таолонинг ягоналигини ифодалаб беришга ҳеч қандай йўл мавжуд эмас. Унинг маъносини бу тил ёрдамида инсонлар онгига яқинлаштириб бериш учун биргина йўл - бу ҳамма одатланиб қолган ва у билан маърифат пайдо бўлган сўзларни ҳам унга қўшишдир. Зеро, биз зикр қилиб ўтган зарурат борлиги учун ақлий ва нақлий далиллар орқали англашиладиган ҳақиқий маънодаги тавҳид тил билан ифодаланадиган сўзларнинг ичига жойлаб қўйилган. Аслида бу мен юқорида хабар қилганимдек, (Аллоҳнинг ягоналик сифатини) инсонлар онгига ва маълумотни юзага чиқаришда одат бўлиб қолган услубга асосланган тилнинг ибораларига яқинлаштириб бериш хоҳланган вақтдаги вазиятнинг тақозосидир. Аллоҳ таоло ҳақида [вааҳид] ёки [аҳад], деган эътиқодда бўлиш юқорида зикри ўтганларга кўра тушунилади. Ўртада турганлик ёки озлик ёхуд кўплик эътибори билан ўзидан бошқалар ичида ягонадир, деган маънода эмас. Қолаверса, [вааҳид] исмининг маъноси ичида бўлганларнинг ҳар бири ўша жамланган бирликларнинг биттасидир. Аммо тасаввурдаги битталик ҳам борки, у қисмларга бўлинмайдиган жуз деб аталади ва у барча бирликлар ичидан бошқадир. Ўша тасаввурдаги бирлик бошқа бир жуздан келиб чиққан бўлади, аммо тасаввурда жузланмайдиган бўлади. Чунки аслида унинг ўзи жуз бўлса-да, ундан камрокдир. Аллоҳ бутунлик, яримлик, озлик ва кўплик билан сифатланишдан олий ва пок Зотдир. Бир эса ярми ёки бутуни бўлиши, ози ёки кўпи бўлиши керак бўлган нарсалар сирасидандир. Аллоҳ таоло бундан олийдир. Балки У шундай зотки, мен баён қилган барча нарсалар Унинг мулкидир. Ҳатто мен баён қилган барча нарсаларни яратган Зот ҳам Удир. Ҳар бир нарсанинг ўз жуфти бўлиши учун тепада зикр қилинган ўша нарсаларнинг ҳар бирига унинг муқобилини яратиб қўйган ҳам Удир. Бинобарин, чинакам маънодаги ягоналик фақат Унга тегишлидир. Аллоҳнинг ёрдамисиз ҳеч қандай куч-кувват йўқдир!
[2]. Аллоҳ Самад (эҳтиёжсиз, ҳожатбарор)дир.
Аллоҳ таоло (бундан олдинги оятда) ўзининг ягона эканини зикр қилган бўлса, (бу оятда) ўзининг ягоналик сифатини исботлаш учун Самад эканини ҳам зикр қилган. Унинг исботи шуки -яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир - Аллоҳ таоло Ўзидан бошқа барча зотлар ўз ҳожатлари билан Унга интилишлари учун - яратилиш жиҳатидан бор бўлиш учун, вужудга келгандан сўнг саломат бўлиш учун, бор бўлгандан сўнг (тирикликда) давом этишга сабаб бўладиган нарсалар учун ҳаммани Ўзига муҳтож қилиб яратди. Аллоҳ таолонинг иродасисиз вужудга келиш, Унинг ёрдамисиз тирик бўлиш мумкин эмас. Муҳтожлик (ҳар бир инсон ва нарсани) барча тарафдан ўраб олган. Бундан мақсад, мавжудлик ва боқийликда ҳаммадан беҳожатлик фақат Унга тегишли бўлишидир. Аллоҳ таоло Узининг зоти билан мавжудлиги, Узининг зоти билан боқийлиги, Узидан бошқанинг мавжудлигидан (беҳожат ва) олий Зот эканлиги ўз тасдиғини топишидир. Аллоҳ таоло, биз У зот ҳақида иборалар ёрдамида сўзлаб беришдан тиллар ожиз, фақат У зотнинг барча мавжудотлар ичидаги илоҳий сифатларининг аломатларидан иборат яратилмишлар ёрдамида инсонларнинг тушунчаларига яқинлаштириш маъносидагина сўзлаб бериш мумкин, дея зикр қилиб ўтганимиздекдир.
Сўнгра [ас-Сомад] исмининг маъноси ҳақида бир қан-ча важҳлар айтилганки, уларнинг барчаси биз баён қилиб ўтган гапларга бориб тақалади. Шулардан бири, улуғлигининг ниҳоя-си йўқ бўлган Хожа (дегани)дир. Улуғликдан олинган тушунчага кўра, унинг маъноси барча ҳожатларни Унга йўналтириш ва барча муҳтожлар ўз умидларини фақат Унга боғлашларидир.
[ас-Сомад] исмининг) иккинчиси маъноси «ичи ковак эмас» деганидир. Бу маъно Аллоҳ таолонинг ягоналик билан, Узидан бошқалардаги ягоналик маъносидан олийлик билан билан сифатланишида намоён бўлади. Чунки У зотдан бошқаларда ичида бўшлиқ ва тешиклар бор бўлган эҳтимолий жузлар жамланганки, улар худди ичи бўш нарсалар кабидир.
Бир гуруҳ муфассирлар [ас-Сомад] шундай нарса билан изоҳлаганларки, иборанинг (яъни «Сомад» исмининг) зоҳирига кўра, у Қуръоннинг таъвили бўлиб,(Қуръони Каримдаги кўпгина оятларни улардан кейин келган оятлар изоҳлаб берган. Ихлос сурасида келган [Аллоҳус-Сомад] оятини ҳам ундан кейинги оятлар изохдаб берган. Тарж.) у шу оятнинг ортидан зикр қилинган [лам ялид] оятидир.
Чунки болали ҳар қандай нарсанинг ичи ковак бўладики, ундан фарзандлар туғилади. Бинобарин, бу оятда Аллоҳ таолонинг фарзанди бор, деган кишиларнинг бу сўзлари (бундай бўлиши) мумкин эмасга чиқарилган ва У зотнинг ичи ковак бўлиши инкор этилган. Бинобарин, Аллоҳ таоло (бу оятда): «Қандай қилиб Унинг боласи бўлсин, ҳолбуки, Унинг ичи ковак эмаслигини ўзингиз биласиз-ку?» демоқда. Аллоҳ таоло шундай деган: «У осмонлару ерни йўқдан бор қилгувчи Зотдир. Унинг хотини бўлмай туриб, боласи қандай бўлсин?!»(Анъом сураси, 101-оят) Бу оят Аллоҳ таолони Унинг хотини бор бўлишидан пок деб билган, (аммо Унинг боласи бор, деб эътиқод қилган) бир гуруҳ одамлар ҳақидадирки, улар фақат хотинларгина туғишини, шунингдек, фақат ичи ковак бўлганлардагина туғиш-туғилиш борлигини кўрганлар. Бинобарин, бу оятда Аллоҳ таолонинг боласи бор, деган ана шу бир гуруҳ одамларнинг сўзларига ўзларининг Аллоҳ таоло ҳақида Унинг ичи ковак эмас, деган эътиқодлари билан раддия берилган. Шунингдек, олдинги оятда уларга ўзларининг Аллоҳ таолони хотин(и бор бўлиш)дан пок деб билган эътиқодлари билан раддия берилган.
Бир тафсирда шундай дейилган: «Ичи ковак бўлганларда муҳтожлик мавжудлиги боис [ас-Сомад] исмининг маъноси) биринчи таъвилга, яъни «У заруратлар қондирилиши учун мурожаат қилинувчи Зотдир», деган маънога бориб тақалади. Бир гуруҳ уламолар, агар Аллоҳдан ичи коваклик сифати инкор этиладиган бўлса, Унинг (ичида коваги ва бўшлиғи бўлмаган) бир бутун, яхлит Зот экани ўз тасдиғини топади, деган хаёлга боришган. Худди бир-биридан ажралган жузларнинг жамланишига «ичи ковак»лик маъноси берилгани каби, бир-бирига киришиб, миқдор жиҳатидан кўпаядиган жузларнинг жамланишига «бир бутун, яхлит» маъноси берилади. Бинобарин, Аллоҳ таоло бу икки важҳнинг биридан покланадиган бўлса, иккинчи важҳдан ҳам покланган бўлиб чиқади. Чунки ҳар иккала важҳ замирида ягоналикни инкор этиш, бирликларни мослаштириш бордир. Қолаверса, баъзи нарсалардан шундай ишлар инкор қилинган вақтлар ҳам бўладики, уларнинг муқобили бўлмайди. Масалан, аразлар (номоддалар)дан эшитиш, кўриш ва билишни уларнинг муқобилини исботлаш учун инкор этилмайди. Чунки аразлар бошқа аразларни қабул қилмаслигини (Яъни сифатларнинг сифатланмаслиги ҳаммага маълум нарсадир. Тарж) улар биладилар. Аллоҳ таолонинг ягоналигини билиш ва Уни жуфтлари бор бўлиши мумкинлигидан пок деб билиш ҳам ана шунга кўра, мен зикр қилиб ўтган гапни тасдиқлайди.
[ас-Сомад] (исми) «У доим бўлувчи Зотдир», дея таъвил қилинган тафсирлар бор. Бу ҳам мен юқорида зикр қилиб ўтган гапларга - Аллоҳ таоло ўзгаришни, бошқа нарсага айланиш-ни ва муҳтожлик аломати топилишини қабул қилмайди. Зотан, У заруратлар қондирилиши учун мурожаат қилинувчи Зотдир.
Баъзилар биринчи таъвил юзасидан шундай деган:
[лақод баккарон нааъий би хойрой Бани Асад, би Амр ибни Масъудин ва бис-саййидис-сомад]. Яъни эрта тонгдан жарчи Бани Асад қабиласининг икки яхши одами - Амр ибн Масъуд ва «саййид Самад» (ҳожатбарор улуғ зот)нинг вафот этгани ҳақида хабар берди.
Арабларда: «Унга ошикдим, интилдим», деган маънони анг-латадиган [сомадту илаа фулаанин] деган гап бор. Бу [ас-Сомад] (исми) «заруратлар учун мурожаат қилинадиган Зот» деган маънода эканини кўрсатади.
[3]. У туғмаган ва туғилмаган ҳам.
[4]. Шунингдек, Унинг ҳеч бир шериги йўқдир.
Бу оятларнинг таъвилида шундай дейилган: «(Бундан олдинги оятдаги) [ас-Сомад]нинг таъвили: «У туғмаган ва туғилмаган ҳам. Шунингдек, Унинг ҳеч бир шериги йўқдир» (оятларидир)». (Шайх Абу Мансур раҳматуллоҳи алайҳи дедилар:) «Аслида Аллоҳ таоло Ўзи ҳақида Унинг боласи бор, деб айтишни Унинг шериклари бор, дейишдек ўта оғир иш, деб ҳисоблаган. Чунки туғиш дегани у ўша туғилган боланинг жавҳаридир, деган маънони англатади ва бу билан у Аллоҳ таолонинг шеригига айланиб қолади. Бу эса тавҳидга зиддир. Боласи бор, деб айтиш ҳам ана шу асосда тушунилади. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло бу гапни ўта оғир иш, деб ҳисоб қилган. У зотни билган кишиларга далиллар келтириш орқали Унинг боласи бор бўлишидан пок, деб эътиқод қилишни шарт қилиб қўйган. Чунки Унинг боласи бор дейиш, биз тепада баён қилганимиздек, Аллоҳ таолонинг шериги борлигини тасдиқлаш бўлади. Дарҳақиқат, бу олам яратилиш эътиборидан тўлалигича ўзининг Яратувчиси шериклар ва ўхшашлардан пок эканига шоҳидлик бериб турибди. Шунинг учун биз тепада зикр қилиб ўтган гапни айтиш (Яъни Унинг боласи бор, деб айтиш. Тарж.) ботилга чиқади. Бундан ташқари, барча халойиқлар ўзларидаги жуфтлашиш ва мослашиш қобилиятига ишора қилиб туради. Туғиш ва туғилиш ана ўша иш орқали вужудга келади. Аллоҳ таоло эса бу нарсадан пок ва олий Зотдир.
Қолаверса, оламдаги ҳар битта нарса бирликларга ишора қиладики, улар ўзларидан бошқа нарсадан пайдо бўлган ёки улардан бошқа нарсалар пайдо бўлади. Ана шу иккала ҳолат аслида бу оламга тегишли ва ундагилар ҳам шу иш устига тайин қилинганлар. Аллоҳ таоло Ўзидан бошқаларда мавжуд бўлган барча маънолардан пок ва олий экани ўз тасдиғини топиб бўлгандир. Чунки Ундан бошқаларнинг ҳар биттаси бутун маънолари ва сабаблари билан Аллоҳнинг мулкидир. Улар аввал йўқ бўлиб, кейин пайдо бўлган ва уларни ўзларидан бошқаси (Аллоҳ) тасарруф қилиб туради. Уларнинг устидан бошқанинг (Аллоҳнинг) ҳукмронлиги жорий бўлиб туради. Агар Аллоҳ таоло ҳақида ана ўша сифатлардан бирортаси мавжуд деб тасаввур қилинадиган бўлса, Унинг илоҳлиги йўқолади. Ўзидан бошқага муҳтожлиги юзага чиқади ва устидан бошқаларнинг ҳукмронлиги жорий бўлиши керак бўлиб колади. Бу эса айни мавзудаги далиллар фақат унга тегишли бўлиши, яратилиш ва яратилишдаги ҳикмат юзасидан тилга киритилган ҳамда жо-рий қилинган шоҳидлик фақат унга тўғри келиши учун ана ўша маънолардан холи бўлган бошқа бир илоҳ борлигини тақозо қилади. Аллоҳнинг ёрдамисиз ҳеч қандай куч-қувват йўқдир!
Юқорида ўтган гапларга асосан бу сура «Унинг ҳеч бир шериги йўқдир» сўзлари билан якунланган. Чунки бу иш ўхшашликни тақозо қилади. Ўхшашликда эса (баъзи бир жиҳатлардан) умумийлик бор. Агар Аллоҳ таолонинг шериги бор деб тасаввур қилинадиган бўлса, бу оламнинг тартиби издан чиқиб кетиши ўз тасдиғини топгандир.(Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ бу билан ушбу оятга ишора қилган: «Агар иккиси (Ер ва осмон)да Аллоҳдан ўзга илоҳлар бўлганида, ҳар иккиси бузилиб кетган бўлур эди» (Анбиё сураси, 22-оят).) Аллоҳ таоло мослашиш ва жуфтлашиш каби маънолардан пок бўлиши лозим. Зеро, У зот ана шу поклик сифати билан мавжудотни тасарруф қилади ва тақдирнинг (Такдир: Аллоҳнинг бутун мавжудотлар тақдирини ўзининг азалий илмига асосланиб дарак гап шаклида битиб қўйиши. «Ал-қомус», 738-бет.) ҳукмронлигини жорий қилиб қўяди.
Бу суранинг хулосаси (охирги оятлари) инсонлар қуйидаги учта хислатларнинг (Чамаси, Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ тилга олган учта хислат ушбулардир: биринчиси талқин. иккинчиси туғма хусусият ва фитрат, учинчиси олам ҳақида чуқур ўйлаб кўриш.) бири ёрдамида таниган Зот (Аллоҳ)нинг наътини(Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ бу билан Аллоҳнинг тавҳид сифатини назарда тутган бўлса, ажаб эмас. Чунки бу сифат Унинг бошқа барча сифатларини ўз ичига жамловчидир.) тасдиқлаш учун келган бўлиши эҳтимоли бор:
1. Инсонлар Аллоҳ таолони бир-бирларига талқин (Талқин: ўргатмоқ, таълим бермоқ, йўл-йўриқ кўрсатмоқ, тушунтирмоқ.) қилиш орқали таниганлар, ҳатто унинг охири ғайбни билувчи Зотга (Аллоҳга) бориб етади.(Яъни Аллоҳ таоло ўзини «энг аввало» пайғамбарларига танитган. Улар эса ўз навбатида инсонларга танитганлар. Пайғамбарлардан эшитиб Аллоҳни таниган инсонлар Уни ўзларидан бошқаларга танитганлар ва ҳоказо. Тарж.) Аллоҳ таоло инсонларни ана шу одат
устида яратиб, шу ишга жалб қилиб қўйган. Ҳатто Унинг ягоналигини инкор этган киши ҳам очиқ-ойдин авлоддан-авлодга ўтиб келган ана шу талқин қилишдан сўнг бу каби ишларда хато бўлиши мумкин эмаслигига ишончи комил бўлган. Чунки авлоддан-авлодга ўтиб келадиган ишларда хато бўлиши илмларнинг барча-барчасини йўққа чиқариб юборадики, инсонлар шу илм-лар ёрдамида бир-бирлари билан муомала қиладиган қилиб яратилганлар: Ана ўша илм (яъни Аллоҳнинг борлиги ҳақидаги би-лим) халойиқлардаги илмларнинг дастлабкисига ўхшаб қолган.
2. У (билим) табиий, туғма хислатга ўхшайдики, уни инкор этишнинг имкони йўқ. Аммо Аллоҳ (инсонларда) яратиб қўйган табиатларни риёзат ва турфа хил чора-тадбирлар юзасидан унинг ёрдамида ўз оқимидан буриб юбориладиган нарса билан инкор қилиш мумкин.
3. Одамлар бу масалада оламнинг Аллоҳга далолат қиладиган, Унинг илоҳлигига шоҳидлик берадиган жузларидан ҳар бирига диққат билан назар солиш орқали У зотни таниганлар.
Аллоҳ таоло бу оят билан Уни биз тепада зикр қилиб ўтган учта важҳ орқали таниган кишиларга ўзининг шундай-шундай сифатлари бор эканини баён қилган. Бундан мақсад, бирор нарсада Унинг ўхшаши ёки тенги бор, деган тасаввур тамоман йўқолишидир. Шунингдек, ундан бошқача фикрда бўлиш биз зикр қилиб ўтган важҳлардан ташқаридир. У ҳам (биз юқорида айтиб ўтган) талқиннинг бир турига тегишли бўлиб, унинг табиийлик хусусияти йўқ, бу борада ўзининг етарли ва умумий сифатига эга бўлмаган бир талқиндир. Яратилиш юзасидан барча мавжудотлар (Унинг илоҳ эканига) шоҳидлик бериши масаласида чуқур ўйлаб кўриш ва фикр юритиш орқали идрок қилинадиган талқин эмаслигини билиб олишларидир. Шунинг учун ҳам у (яъни Аллоҳнинг тавҳид сифатини таниган инсон) уни қабул қилмайди ва сифатлаш у билан жорий бўлиб келган нарсанинг моҳиятига мурожаат қилади. Ундан бошқасига эмаски, у ҳақда муайян фикрда бўлиш зикр қилинган кишининг талқинига ва ҳеч бир ҳужжатсиз (масалани) чигаллаштиришга бориб тақалади. Шунинг учун ҳам у мен зикр қилиб ўтган (учта хислат)нинг бирортасига баробар бўла олмайди. Қолаверса, Аллоҳ таолонинг ўша (тавҳид) сифатида ундан бошқа сифатларда топиладиган яратилиш жиҳатидан (Унинг ягоналигига) шоҳидлик бериш, яратилишда бошқанинг яратиши ва тирик яшатишига муҳтож бўлиш каби барча маънолар мавжуддир. Бу эса ундан бошкаси учун далил бўлмаган нарсани ушлаб олиш бўлади. Ҳатто Унда ҳар учта важҳ билан илоҳликни жойига қўйиш бор ва У заруратларда Унга мурожаат қилинадиган, уларни амалга оширишга молик бўлган Зот деган маънода Самаддир. У туғмаган ва туғилмаган Зотдир. У туғилиш ва туғиш эҳтимоли борлигидан пок ва олий Зотдир. Чунки мен санаб ўтган важҳлар билан фақат У зот учун муқаррар бўлганлигини, илоҳликка бошқа даъволар йўққа чиқишини тепада зикр қилган эдим.
«Шунингдек, Унинг ҳеч бир шериги йўқдир». Чунки У зотдан бошқа ҳар кимда бошқалар унинг устидан ҳукмронлик қилиши ва ҳар бир нарса бирдек Унга таслим бўлган Зотга йўллаши билиб олинадиган барча жиҳатлар мавжуддир. Аллоҳнинг ёрдамисиз ҳеч ҳандай куч-кувват йўқ ва ҳидоят факунпгина Унинг Узидан сўралур!
Мен зикр қилиб ўтган сабаблар туфайли бу сура Ихлос сураси деб аталди. Чунки бу сура Аллоҳ таолони чин кўнгилдан ягона деб эътиқод қилиш, илоҳлик ва парвардигорликда Унинг ўхшашлари ва шериклари бор бўлиши мумкинлигини рад этиш, Ундан бошқа ҳамма нарса Унинг ҳукми остида ва мулки экани ҳақида-дир. Аллоҳнинг ёрдамисиз ҳеч қандай куч-кувват йўқдир!

Меҳрибон ва раҳмли Аллоҳ номи билан (бошлайман)

[1]. (Эй Муҳаммад!) Қачонки, Аллоҳнинг нусрати (мадади) ва ғалаба келганида...
Кўпчилик муфассирлар (ушбу): «Қачонки, Аллоҳнинг нусрати (мадади) ва галаба келганида...» оятида келган ғалаба - бу Макканинг фатҳ қилиниши, нусрат эса Аллоҳ таолонинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга маккаликлар устидан нусрат берганидир»,(Бу гапни Мужоҳид розияллоҳу анҳудан Ибн Жарир ва Ибн Мунзир ривоят қилган. Суютий. «Ад-дур ал-мансур», 6-жилд, 696-бет.) - деганлар.
Абу Бакр Асам: «Бундай бўлиши мумкин эмас. Чунки Макка ҳижратдан саккиз йил кейин фатҳ қилинган. Бу сура эса ҳижратдан ўн йил кейин нозил бўлган. Утган ишга «Қачонки, Аллоҳнинг нусрати (мадади) ва ғалаба келганида», дейилмайди. Аммо Аллоҳ таоло (бу билан) у зот алайҳиссаломга берган бошқа фатҳларни ирода қилган», деган ёки шунга ўхшаш гапни айтган. Лекин [иза жааъа насруллоҳи] ояти [из жааъа](қачонки (доим сукунли ҳолда турадиган равиш юкламаси, ўтган ёки ҳозирги-келаси замон феъли олдидан ёки исм олдидан келади). 131: қачонки, вактда. агарда.  шарт исми, ўзидан кейин келадиган жумлага изофа бўлади; кўпинча ундан кейин келаси замон маъносидаги ўтган замон феъли келади, кам ҳолатларда ундан кейин ҳозирги-келаси замон феъли келади). «Ал-қомус», арабча-ўзбекча қомусий луғат, 44-бет.) маъносида бўлиши эҳтимолдан йироқ эмас».
Араб тилида бу нарса жоиздир. Қуръонда [из] нинг ўрнида [изаа] кўп келган. Агар шундай бўлса, анавилар айтганларига кўра, уни Макканинг фатҳ қилинишига буриб тушуниш тўғри бўлади.
Ёки    Сиза жааъа насруллоҳи] ояти «Аллоҳнинг нусрати келиб бўлди», деган маънони англатади.
Ёхуд (бу ўринда) зикр қилинган нусрат ва фатхдан у зот алайҳиссаломга кейинроқ - (шу сурада) зикр қилинганидек, одамлар Аллоҳнинг динига гуруҳ-гуруҳ бўлиб кирганларида берилган фатҳлар ирода қилинган бўлиши мумкин.
Оятдаги [насруллоҳи] ибораси «Аллоҳнинг мадади ва Унинг ўз душманларини хор қилиши» деган маънодадир.
Ёки [иза жааъа насруллоҳи вал фатҳу] ояти - бу Аллоҳ таоло у зотни муваффақ қилган ишлардан пайғамбарликни кимга етказишга буюрилган бўлсалар, ўшаларга етказиш, у зотга бажаришни буюрган ишларни бажариш каби ишларнинг муваффақиятли адо этилишидир. Агар бу оят ана шу маънода бўлса, муфассирлар: «Аллоҳ таоло бу сура оркали Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ўлим хабарини берган», деганларига кўра, ўша ишларнинг муваффақиятли адо этилиши мазмун-моҳият жиҳатидан у зотга ўлим хабарини бераётган бўлиб қолади. (Бу оятнинг) далил сифатида келтириладиган жиҳати - биз тепада зикр қилиб ўтган важҳлардир.
[2]. Одамлар тўп-тўп бўлиб, Аллоҳнинг дини (Ислом)га кираётганларини кўрганингизда,
Муфассирларнинг айтишларича, бундан олдин исломга одамлар битта-битта киришган. Макка фатҳ қилингач, Унинг динига гуруҳ-гуруҳ, қабила-қабила бўлиб кирганлар. Бу оятни биз тепада зикр қилиб ўтган бошқа фатҳлар, яъни юқорида мазкур ишларнинг муваффақиятли адо этилиши деб талқин қилиш ҳам мумкин. Бунинг далили Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган ушбу ҳадисдир: «У зот: «Менга икки ойликма-софадан туриб (душманларимни) куркртиб куйиш билан нусрат берилди. Бир ой олдимда, бир ой ортимда») - деганлар.
Сўнгра «Қачонки, Аллоҳнинг нусрати (мадади) ва ғалаба келганида, одамлар тўп-тўп бўлиб, Аллоҳнинг дини (Ислом) га кираётганларини кўрганингизда...» оятларида кўп жиҳатдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ўлим хабари бор. Хабарларда зикр қилинганки, бу сура билан у зот алайҳиссалом ўзларининг ўлимлари яқинлигидан бохабар бўлганлар.(Соиб ибн Зайд шундай деган: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Мен бошқа пайғамбарлардан бешта нарса билан афзал қилиб қўйилдим: мен одамларнинг барчасига пайғамбар қилиб юборилдим. Шафоатимни умматим учун (охиратга) сақлаб қўйдим. Бир ойлик олдимдан ва бир ойлик ортимдан душманларимни қўрқувга солиб қўйиш билан менга нусрат берилди. Ер юзи менга намоз ўқиш учун жой ва (таяммум вақтида) покловчи қилиб берилди. Урушдаги ўлжалар менга ҳалол қилинди. Бундан олдин улар ҳеч кимга ҳалол бўлмаган»». Табароний. «Ал-муъжамул кабир», 7-жилд, 155-бет. Ҳайтамий. «Мажмаъуз завоид», 8-жилд, 465-бет.)Уша жиҳатлардан бири биз айтиб ўтганимиздек, (у зот бу суранинг) мазмун-моҳиятидан келиб чиқиб, ўз ажаллари яқинлашиб қолганини билганлар. Зеро, ўзларига буюрилган ишниу зот алайҳиссалом тўла-тўкис адо этдилар, динни етказиш ва унга даъват қилишдан фориғ бўлдилар.
Иккинчи жиҳат шуки, у зот буни Аллоҳ таоло билдиргани учун билганлар. У Пайғамбар алайҳиссаломга маълум бир аломатларни пайдо қилиш орқали у зотни бохабар қилган. Бизнинг ақл-идрокимиз англаб етмайдиган нарсани Расулуллоҳ соллал-лоҳу алайҳи васаллам англаб етганлар.
Учинчи жиҳат шуки, одамлар гуруҳ-гуруҳ бўлиб динга кирганлари туфайли Пайғамбар алайҳиссалом уни шахсан етказишнинг машаққатидан қутилгач, ҳолбуки, бундан аввал бу ишни у зотнинг ўзлари бажарганлар, ана шу орқали ўз ажаллари келиб қолганини билганлар. Бу далолатнинг бир туридир. Унинг (суранинг) далолат қилиш жиҳати шуки, одамлар Аллоҳнинг динига гуруҳ-гуруҳ бўлиб кирганларида бу ҳолат Исломнинг ғолиб бўлгани ҳамда унга эътиқод қилувчиларнинг кўпайганига ишора этган. Агар Пайғамбар вафот этадиган бўлса, нусрат ва ғалаба улар ишонган диннинг заволга юз тутмаслигидан хотиржам бўлишга далолат эди.
[3]. Дарҳол Раббингизга ҳамд билан тасбеҳ айтинг ва Ундан магфират сўранг! Зеро, У тавбаларни қабул этувчи Зотдир.
Баъзи муфассирлар бу оятни таъвил қилиб: «Раббингиз амри билан намоз ўқинг», деб маъно берганлар. Унинг асли биз юқорида зикр қилиб ўтганимиздек, тасбеҳ - бу Аллоҳ таолони халойиқларнинг барча сифатларидан ва Унга лойик бўлмаган васфлардан пок ва йироқ деб эътиқод қилишдир. Гўёки Аллоҳ таоло: «Унга сано айтиш билан Уни покланг. юксак сифатлар билан васфланг, Раббингиз сизга билдирган гўзал исмлар билан Уни зикр қилинг», демоқда. ў [фа саббиҳ биҳамди Роббика] ояти «Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи!» деб айтинг», деган маънода бўлиши ҳам мумкин. Зеро, ҳадисларда келганки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз дуоларида [Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи. Ва астағфируллоҳа ва атубу илайҳни (Яъни «Аллоҳга ҳамд айтиш билан Уни поклаб ёд этаман. Унга истиғфор айтаман ва тавба қиламан».) кўп айтар эдилар.(Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам [субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи. Ва астағфируллоҳа ва атубу илайҳ]ни кўп айтар эдилар. У зот шундай дедилар: «Раббим менга яқин орада умматимда бир аломат кўришимнинг хабарини берди. Бас, қачон ўша аломатни кўрсам [субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи. Ва астағфируллоҳа ва атубу илайҳ]ни кўпайтираман. Бас, мен уни кўрдим. (У:) [изажааъа насруллоҳи вал фатҳ]. У Макканинг фатҳи»дир». Аҳмад ибн Ҳанбал. «Муснад», 6-жилд, 35-бет. Муслим. «Ал-жомиъ ас-саҳиҳ», намоз китоби, 220-бет) Бунга сабаб шуки, [субҳаналлоҳ] ибораси Аллоҳ таоло ҳақли бўлган саноларнинг барчасини, Уни олийлик, улуғлик ҳамда буюклик билан васфлашни, барча айбу нуқсонлардан ва халойиқлардаги барча иллатлардан поклаб ёд этишни ўзида мужассам этадиган жамловчи иборадир. Аллоҳ таоло бандалари Уни ўзи ҳақли бўлган саноларнинг барчаси билан васфлашдан ожизликларини билгани учун уларга бу жамловчи иборани жорий қилиб қўйган.Шунингдек, [алҳамду лиллаҳи] ибораси ҳам бандаларга инъом қилинган барча неъматларнинг шукрини ўзида мужассам қиладиган жамловчи ибора бўлиб, уларнинг ўзларига берилган неъматларнинг шукрини биттама-битта адо этишдан ожизликларини, бу ишга қурблари етмаслигини билгани учун Аллоҳ таоло уларга бу иборани жорий қилиб қўйган.[Аллоҳумма солли ъалаа Муҳаммад ва ъалаа оли Муҳаммад] жумлалари ҳам ана шу маънода тушунилади. Яъни У зот ўзининг «Албатта, Аллоу ва Унинг фаришталари Пайгамбарга салавот айтурлар. Эй мўминлар! (Сизлар ҳам) унга салавот ва салом айтингиз!»,(Аҳзоб сураси, 56-оят.) - деган ояти билан бандаларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга салавот айтишга буюрган. Уларда Пайғамбар алайҳиссаломга муносиб бўлган нарсани бажаришга имкон яратилмаган бўлгач, шу ишга Унинг ўзи бошчилик қилиши учун улар «Аллоҳумма солли ъалаа Муҳаммад»'дейишга бую-рилдилар. Яна ҳам Аллоҳ билувчироҳдир!
«Ундан мағфират сўранг!» ояти хусусида Абу Бакр Асам шундай деган: «Аллоҳ таолонинг «Ундан мағфират сўранг!» -деган сўзи шуни кўрсатадики, у зот алайҳиссалом ўз ишларида айрим камчилик ва нуқсонга йўл қўйганлар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло у зотга ўша иш учун мағфират сўрашни буюрган».
Аммо бу жуда хунук гап бўлиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор нарсада нуқсонга ва бирор ишда камчиликка йўл қўйиш билан асло сифатланмайдилар. Аммо Аллоҳ таоло бир лаҳзалик ва кўз юмиб-очгунчалик муддатда ҳар бир кишига ўзининг неъматлари, фазлу марҳамати ва яхшиликларидан шундай нарсаларни бериб қўйганки, ҳатто узоқ умр кўрса ҳам, уларнинг энг кичигини бўлсада, лоақал бир донасининг шукрини адо қилишга унинг имконияти ҳам, тоқати ҳам йўқдир.
Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло ўзи берган неъматларнинг шукрини адо этишда у зот алайҳиссалом нуқсонга йўл қўйган бўлишлари мумкинлиги эътиборидан мағфират сўрашга буюрди. Ёки бу мағфират сўраш у зотнинг ўзлари учун эмас, умматлари учун бўлиши мумкин.
Борди-ю, бирор киши эътироз билдириб: «У зотнинг аввалги ва охирги гуноҳлари кечирилган, деб айтиб қўйилган бўлса-да,(Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ ушбу оятга ишора қилаётган бўлса ажаб эмас: «(Эй Муҳаммад!) Биз Сизга аниқ фатҳ (ғалаба) бахш этдик. (Бу фатҳ) Сиз учун Аллоҳнинг олдинги ва кейинги гуноҳларингизни кечиши, Сизга Ўз неъматини мукаммал қилиб бериши, Сизни Тўғри йўлга ҳидоят қилиши учундир (Фатҳ сураси, 1-2-оятлар.)) у кишига истиғфор айтишни буюришдан қандай маъно бор?» - дейиши мумкин. Бунга икки томонлама жавоб берилади: биринчиси шуки, Аллоҳ таоло у зот алайҳиссаломни ўз умматлари ҳақига истиғфор айтишга буюрган бўлиши мумкин. Бунинг мисоли «ва ўз гуноҳингиз учун ҳамда мўмин ва мўминалар(нинг гуноҳлари) учун магфират сўранг!»,(Муҳаммад сураси, 19-оят.) - оятидир. Ёхуд Аллоҳ таоло агар у зот алайҳиссалом истиғфор айтишни ўзларига лозим тутиб олсалар ҳамда унда бардавом бўлсалар, у кишини мағфират қилишни ваъда қилган бўлиши эҳтимоли бор.
[иннаҳу каана тавваабаа] ояти «У азал-азалдан тавбаларни қабул қилувчи эди, мўътазилийларнинг «У зот кейин тавбаларни қабул қилувчига айланган», деган гапларига мувофиқ Узи касб қилган ва яратиб олган ишлар сабабидан тавбаларни қабул қилувчига айланган эмас», деган маънони англатади. Мўътазилийлар: «Агар халойиқ гуноҳ қилиб, (шу гуноҳларига) тавба этсалар, Аллоҳ уларнинг тавбаларини қабул қилади. Аммо ундан аввал (Аллоҳ таоло) тавбаларни қабул этувчи бўлмаган», дейдилар.
Сўнгра оятда келган [тавваабан] лафзи «орттириш, кўпайтириш» шаклида келган бўлиб, «тавбанинг кетидан тавбани қабул қилади» деган маънодадир. Яъни агар бандаси бир марта тавба қилса, сўнг гуноҳга қўл уриб осийлик қилса, сўнгра иккинчи ва учинчи бор, ҳатто ундан ҳам кўп марта тавба қиладиган бўлса, албатта, У зот унинг тавбасини қабул қилади.
Иккинчиси,    [тавваабан] лафзи «У Қайтарувчи зот бўлиб, бандаларни гуноҳ ишлардан тавба қилишга қайтаради. Яъни уларни тавба қилишга муваффақ қиладиган зот Удир», деган маънода бўлиши мумкин.
Аллоҳ таоло (бу ўринда) [ғоффаарон] демасдан [тавваабан] деди. Ҳозирги каби гапларда [иннаҳу каана ғоффаарон] дейилса, тўғри бўлар эди.(Чунки оятда бундан олдин «Ундан мағфират сўранг!» дейилган.) Зеро, бошқа бир оятда [фа қултустағфиру Роббакум. Иннаҳу каана ғоффаро](«Бас, дедимки: «Раббингиздан мағфират сўрангиз! Албатта, У (бандаларига нисбатан) ўта кечиримли Зотдир» (Нуҳ сураси, 10-оят).) бўлиб келган. Бироқ бизнинг фикримизча, бундай келишининг мазмуни шуки, (бу ердаги) мағфират сўрашдан мурод, «Астағфируллоҳ!» дейиш эмас, аммо У Зотга тавба қилиш билан бирга Ундан мағфират сўрашдир. Чунки У тавбаларни қабул этувчи Зотдир.
Эҳтимол, бу ерда измор (Измор: эллипсис (сўз ёки гап бўлагининг гапда тушиб қолиши). «Ал-қомус», арабча-ўзбекча қомусий луғат, 38-бет.) мавжуддир. У зот гўё: «Ундан мағфират сўранг ва Унга тавба қилинг! Зеро, У тавбаларни қабул этувчи Зотдир», дегандек бўлади. Бинобарин, Аллоҳ таоло саволда мағфират сўрашни зикр қилиш билан кифояланиб, жавобида уни зикр қилмаган.(Яъни иншоий (буйруқ маъносини ифодаловчи) гап бўлмиш - «Ундан мағфират сўранг!» жумласида мағфират сўрашни зикр қилиш билан кифояланиб. унинг жавоби бўлмиш «Зеро, У тавбаларни қабул этувчи Зотдир» жумласида уни зикр қилмаган бўлиши мумкин.) Гапда бу каби ишлар жоиздир.
Сўнгра «дин» бир исм бўлиб, хоҳ тўғри бўлсин, хоҳ нотўғри, инсон унга эътиқод қиладиган нарсага айтилади. Шунга кўра, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизга - ўзингизнинг динингиз, менга - ўзимнинг диним»,(Кафирун сураси, 6-оят.) деб, ўзлари эътиқод қиладиган нарсани ўзларига, кофирлар эътиқод қиладиган нарсани уларга нисбат берганлар. Аммо «тўп-тўп бўлиб, Аллоҳнинг динига кираётганларини...» оятида диннинг Аллоҳ таолога нисбат берилишига келсак, чунки у Унинг ўзи бандаларига буюрган ва уларни чақирган диндир. Шунинг учун ҳам (дин) бу ерда Аллоҳга боғлаб зикр қилинди. Яна ҳам Аллоҳ билувчироқдир!