Шундай қилиб, одамлар муваффақиятга эришиш учун улар нима зебу зийнат, нима эса моҳият эканлигини, нима фоний ва нима боқий эканлигини, нима бор нарса ва нима уйдирма эканлигини, нима ҳақикат ва нима ёлғон эканлигини тушунишлари зарур.
Ва аксинча, эго ва материя чекловларидан кўтарилишга қодир бўлмаган, маънавий ва интеллектуал чегараларни айланиб ўтишга қодир бўлмаган, даҳрий (атеист) ва агностик шахслар, қандай шаклда ёки қандай воситалар билан пайдо бўлмасин, уларнинг олдида ҳақиқат намоён бўлишини кўриш ва тушунишга қодир эмаслар. Бундай ҳақиқатни тушунмаслик ва нотўғри талқин қилиш уларнинг маънавий ва интеллектуал қашшоқлик ва чекланганлик кўламини акс эттиради.
Сурада бундай одамлар қандай ҳолатда бўлишига бир неча марта ишоралар келтириб ўтилган.
Масалан, айтиладики, насронийлар Аллоҳнинг ўғли бор деб ҳисоблашади, бироқ «На уларнинг ва на ота-боболарининг бу ҳақда илми йўқдир» (Каҳф сураси, 5).
Буларнинг барчаси бир қатор устомонлик билан ихтиро қилинган ва тақдим этилган ёлғончилик, қалбакичилик ва афсоналар туфайлидир.
Кўпчилик билимсиз ва узоқни кўра олмайдиганлар асосий эътиборни бу мўъжизанинг иккинчи ёки кам аҳамиятли мўъжизаларига қаратган ҳолда, ғорда яшовчи одамлар мўъжизасини оддий афсона ёки топишмоқ билан боғлашга ҳаракат қилади.
Бу «...деб ғайбга тош отарлар» (Каҳф сураси, 22) одамларнинг нодонлиги, ҳалол эмаслиги, хурофот ва бидъатлари билан изоҳланади. Масалан, ғорда яшовчилар сонига келадиган бўлсак, Расулуллоҳ соллоллоҳу алаҳий васаллам ва мусулмонларга принципиал позиция эгаллаш кўрсатилган:
«Ҳали улар: «Учтадирлар, итлари тўртинчиларидир», дерлар. Ва: «Бештадирлар, итлари олтинчиларидир», деб ғайбга тош отарлар. Ва: «Еттитадирлар, итлари саккизинчиларидир ҳам», дерлар. Сен:«Роббим уларнинг саноғини яхши билгувчидир. Уларни жуда оз киши билур», дегин. Бас, улар ҳақида тортишиб юрма. Тортишсанг ҳам, очиқ тортиш. Улар ҳақида ҳеч кимдан фатво ҳам сўрама» (Каҳф сураси, 22).
Шундан кейин Аллоҳ улар билан ҳаддан ташқари фахрланадиган ва ҳатто худосизликкача етиб борган, шу қадар такаббур бўлиб кетганки, Яратувчи ва Қиёмат кунига ишонмаслигини доимо намойиш қиладиган одамнинг узумзоридаги ҳосилларни йўқ қилди (Каҳф сураси 32-43).
Бошқа томондан, Пайғамбар Мусо (алайҳиссалом) –Аллоҳ тарафидан илм ўргатилган бир бандани учратганда мантиқий изоҳ ва сабаб топилмайдиган ажойиб ва мўъжизали нарсалар гувоҳи бўлади. Лекин шунга қарамай, Мусо алайҳиссалом барибир ҳақиқий вазиятни тушуниб етади.
Бутунлай бошқа гап-ки, инсоний заифликни намоён қилсада, лекин шунга қарамай, мазкур киши томонидан содир этилган барча нарсалар Аллоҳдан олинган махсус билимларнинг натижаси эканини тушунди. Шундай қилиб, Мусо (алайҳиссалом) фақат шу кишига ундан биладиган нарсаларини ўрганиш учун эргашишни истайди (Каҳф сураси, 66).
Маълум бўлишича, ҳамма ишларда тушунтириб бўлмайдиган ёки жумбоқли бирон нарса бўлмаган. Якунда ўша киши айтадики:
«Мен ўзимча қилганим йўқ» (Каҳф сураси, 82).
Мусонинг ягона муаммоси шунда эдики, унинг сабри етмасди. Тушунмайдиган нарсаларни кўрганда қандай қилиб жим чидаб туриш мумкин? (Каҳф сураси, 69). Бошқа томондан, кўпчилик улар тушуна олмайдиган ёки ҳозирча изоҳи бўлмаган нарсаларни инкор қилишга мойилдир (Юнус сураси, 39).
Ушбу масалада ҳақиқий билим учун чанқоқлик, билим олиш ахлоқи, унинг учун жавобгарлик ва йўқлигида сабр-тоқат билан боғлиқ кўплаб сабоқлар мавжуд.
Шунингдек, ҳақиқий билимга фақат Ҳамма нарсани билгувчи, ҳикмат эгаси  Аллоҳдир. У – билим берувчи Ягона Зот, шу сабабли ҳатто фаришталар айтадики:
«Бизда Сен билдиргандан бошқа илм йўқ…» (Бақара сураси, 32), чунки ҳақиқатда «… Ҳар бир илм эгаси устидан билувчи бор» (Юсуф сураси, 76)
Зулқарнайн улкан бойлик ва ҳукмронликка эга бўлган ҳолда асло бу туфайли йўлдан адашмаган, ҳеч қачон уни бошқалар орасида ажратиб турадиган гап гапирмаган ва иш қилмаган, бироқ, ажойиб тарзда афсонавий қаҳрамонга айланган. У бу Аллоҳ, Яратгувчи ва Раббий уни ерга жўнатиб, унга ҳамма нарсани берганини эканини тан оларди ва буни қадрларди (Каҳф сураси, 84).
Аллоҳ унга берган моддий, маънавий ва интеллектуал бойлик, обрў-эътибор ва ҳокимият одамлар таклиф қилиши мумкин бўлган ҳар қандай нарсадан яхшироқдир, деб айтган (Каҳф сураси, 95).
Бундан ташқари, Зулқарнайн ўзининг ажойиб ҳаракатларида оддий одамларни иштирок этишга жалб қилган (Каҳф сураси, 96), шу тариқа пировардида у алоҳида бир ҳокимлик ва жавобгарликка эга бўлган ва улар унинг хилма-хил иқтидорлари билан бирга жуда муҳим бўлган оддий банда эканлигини кўзда тутган, ахир уларсиз ҳам қилган ишларини қила олган бўларди.
Дарҳақиқат, тамаддун турли одамлар, ташкилотлар ва институтларнинг йиғиндиси, уларнинг барчаси ўз ролини ўйнайди ва у ёки бу соҳага ҳисса қўшади. Аммо тамаддун – бу фақат инсон ва жамоа эмас.
Концепция ва ҳис қилинадиган бир воқелик сифатида, бу ўзи турли қўшимча функцияларга эга бўлган организмдир. Бу функциялар мукаммалликда ва бирликда амалга оширилиши керак ва бу умумий жараёнда «тамаддун мўъжизалари» деб номланган нарсаларни яратиши керак.
Юқорида келтирилган барча фикрлар муҳим аҳамиятга эга, айниқса, бугунги кунда, устунлик қилаётган Ғарб тамаддуни, ёрқин «жилд»ига ва ташқи жозибадорликка қарамасдан, бир қатор муҳим соҳаларда инсоннинг умидларини оқламайдиган пайтда. Шундай қилиб, кўплаб асосий экзистенциал масалалар ва иккиланишлар ҳали ҳам мос келувчи ифодалашни кутиб турибди, ҳал қилишни эса четга суриб турамиз.
Бу масалалар ва дилеммалар табиат, ҳаёт мақсади, ўлим, Худонинг ғоялари, инсон, унинг ҳаётдаги вазифалари, Коинот, одоб-ахлоқ, қалб, билимлар, ўзга сайёраликлар (биз Коинотда ёлғизми деган масала) ва ҳ.к. билан боғлиқ.
Дарҳақиқат, инсон моддий бойлик сифатида тўплаган нарсалар бу муҳим саволларга жавоблар йўқлигининг ўрнини боса олмайди, чунки инсоннинг ер юзида бўлишидан мақсад моддий бойликлар ортидан қувиш, уларни тўплаш эмас, балки маънавий, руҳий, интеллектуал, ахлоқий ривожланиш, фаровонлик ва гуллаб-яшнашдир.
Исталган пайт йўқотиш мумкин бўлган ўткинчи бойлик ҳақида ҳеч ким орзу қилмайди. Ҳар ким асл қадриятларни истайди, сохта қадриятларни эмас. Ҳеч ким бугун эга бўлиш ва эртага йўқотишни хоҳламайди.
Шак-шубҳасизки, инсон учун энг катта бойлик, қадрият – бу унинг ўз шахсиятидир. Истиқболда бир кун келиб ўлиш ва абадий йўқ бўлиб кетшидан ҳеч ким хурсанд эмас. Ҳеч ким фанога кетишни истамайди. Ҳар бир инсон ўзининг вақтинчалик ҳаётидан бир кун келиб кимдир бўлиш, қандайдир аҳамиятга эга бўладиган тарзда фойдаланишга интилади.
Бинобарин, замонавий инсоннинг ҳолати шундайки, унда ҳамма нарса борга ўхшаб кўринади, лекин аслида у жуда оз нарсага эга, деярли ҳеч нарсага эга эмас. У ҳамма нарсани биладиган бўлиб туюлади, лекин аслида у жуда оз ҳақиқий, ишончли билимга эга бўлади.
Гарчи ҳамма шубҳасиз бахт ва севги ҳақида иккита энг кучли ва энг мақбул ҳаёт идеали деб айтса-да, замонавий инсон бунга ҳақиқатда эришишдан жуда узоқроқдир. У жуда ғамгин ва маъюс, унинг ҳаёти шунчалик қоронғи-ки, ҳақиқий севги ва бахт унга эришиб бўлмайдиган орзу, уни татиб кўриш насиб этмайдиган ажойиб мева бўлиб кўринади.
Ҳақиқий бахт ва севги адашган, хато фикрга келган, ўзига ишончсиз, бидъатчи ва жоҳил шахс билан мос келмайди. Бундай киши ўзига ёрдам бера олмайди-ку, бошқаларга қандай фойда келтириши мумкин? Бундай киши қўрқади ва ҳақиқий бахт ва муҳаббатни бошдан кечиролмайди. Улар учун у яроқсиз бўлиб, ўзидан нари итаради.
Гарчи у буни инкор этишга уринаётган бўлса-да, замонавий инсон яқинда абадий ажралиши керак бўлган ҳаёт учун яшаш – бу яшашга арзийдиган ҳаёт эмаслигини жуда яхши билади. Унда мазмунли, муҳим, аҳамиятли нарса бўлиши керак. Лекин нима?
Бу саволга аниқ ва қониқарли жавоблар йўқлиги сабабли, замонавий инсон, ҳеч бўлмаганда, қисқа вақт ичида, ўзининг нотинч қалбини ва қизиқувчан ақл-идрокини озгина бўлса ҳам қондириш учун ўзини ҳаётнинг энг жиддий жиҳатлари ҳақида тасаввурлар, фантазиялар, жумбоқлар, эртаклар, афсоналар билан ўраб олади.
Шундай қилиб, ўзининг маърифати, рационализми, илм-фан, эркинлик ва либерализм билан фахрланадиган замонавий тамаддун аслида жаҳолат, ишончсизлик, агностицизм, тор фикрлаш, хурофот ва бидъат, уйдирма ва ёлғонларга асосланган, деб айтиш мумкин. Ёлғончилик санъатини ўзлаштириб, инсонни тубсизликка ва охир-оқибат бутунлай йўқ қилишга олиб боради.
Замонавий тамаддун алдайди ва йўлдан уради, ўз тарафдорларини арзон ялтир-юлтурлар ва сохта ваъдаларнинг қулларига айлантиради. Бу, моҳиятан, ҳар нарсага шубҳа билан қарайдиган дунёқарашнинг "ғорида" абадий маҳбус бўлган одамни, бузилган руҳни (нафс ёки эго) ўлдирадиган улкан бир ҳалокатли кучдир.
Исломнинг мақсади инсонни бу азоб-уқубатлардан қутқаришдир.
Бу аянчли тақдир, "ғор" сурасининг охирида, Аллоҳ Таоло уларнинг барча ҳаракатлари беҳуда бўлиб қолган энг буюк омадсизлари ҳақида гапирганда ёрқин тасвирланган. Улар ўзларининг саъй-ҳаракатларини беҳуда сарфлаганлар, гарчи юзаки васвасалар ва уларнинг ҳаёти ва имкониятларининг ташқи ялтир-юлтур билан алданган бўлсалар-да, улар ҳамма нарсани яхши деб ҳисоблашган ва ўз ҳаракатлари билан неъматларга эга бўладик деб ўйлашган. Аммо уларнинг бу ишлари беҳуда ва фалсафий таълимотлар – асоссиз бўлиб чиқди. Қиёмат кунида улар ҳеч қандай вазнга ва ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмайди (Каҳф сураси, 103-105).
Инсониятнинг маънавий, маданий ва тамаддун муаммоларини ҳал қилиш бу суранинг биринчи ва охирги оятларида берилган бўлиб, унинг бутун моҳияти қисқача баён этилган. Ушбу қарор шуни кўзда тутадики, олға томон ягона йўл бу – Аллоҳнинг одамларга охирги ўгити сифатида, яхшилик ва ёмонлик ҳукмининг мезонларини, шунингдек, аниқ далиллар ва аломатлар берувчи раҳм-шафқат ва кўрсатма сифатида Қуръондир.
Муқаддас Қуръон билан қуролланган киши, айниқса, Худо, ҳаёт, пайғамбар ва унинг рисолати, инсон ҳаётининг мақсади ва мазмуни билан боғлиқ бўлган энг буюк ҳақиқатларни тўлиқ англаши ва тан олиши мумкин. Шу сабабли сура қуйидаги сатрлар билан тугайди:
«…Бас, ким Роббига рўбарў келишни умид қилса, яхши амал қилсин ва Робби ибодатига биронтани шерик қилмаси» (Каҳф сураси, 110).

Манба: About Islam
Абу Муслим таржимаси