Турли хил иқтисодий тузилмалар

Марказий Осиё юқори ривожланиш салоҳиятига эга минтақа бўлиб, сўнгги йигирма йил ичида умумий ялпи ички маҳсулот ҳажми қарийб 347 миллиард долларни ташкил этади ва бу кўрсаткич тўрт баробарга ошди. 2000 йилдан буён 77 миллион кишилик аҳоли сони 1,4 баробар кўпайди. БМТ ҳисоб-китобларига кўра, 2040 йилгача минтақада йиллик демографик ўсиш ўртача 1,1% ни ташкил этади. Демография Марказий Осиё давлатлари иқтисодининг ўсиши тарафида. Ёш тоифаларининг ҳозирги тақсимоти келажакда ишчи кучининг кўпайишини англатади.

Марказий Осиё минтақаси мамлакатлари турли хил иқтисодий тузилмага эга. Қозоғистон ялпи ички маҳсулотининг таркиби ўртача даромаддан юқори бўлган мамлакатларга хос бўлиб, уларда иқтисодиётда хизмат кўрсатиш ва саноат устунлик қилади, қишлоқ хўжалиги эса кичик улушни ташкил қилади. Туркманистонда саноат устунлик қилади, бу мамлакатнинг тоғ-кон саноатига ихтисослашгани билан боғлиқ. Қирғизистон, Тожикистон ва Ўзбекистонда иқтисодий тузилма қишлоқ хўжалиги катта аҳамиятга эга бўлган ўрта ва паст даромадли мамлакатларга хосдир.

Қозоғистон ялпи ички маҳсулотининг ўсиши 4 фоизгача тезлашди

Қозоғистон ялпи ички маҳсулотининг ўсиши инфляциянинг тез пасайишига йўл қўймайдиган хизматлар соҳасидаги кучли фаоллик туфайли тезлашмоқда. Бундай шароитда Қозоғистон Республикаси Миллий банки базавий ставкани пасайтиришни тўхтатди. Январь-август ойларида давлат бюджети тақчиллиги 2023 йилнинг шу даврига нисбатан паст бўлди.

Коллаж: Kazinform; Pixabay

Қозоғистон ялпи ички маҳсулотининг ўсиши 2024 йилнинг январь-сентябрь ойларида йиллик ўсиш суръати 4 фоизга (январь-август ойларида 3,7 фоиз) тезлашди. Иқтисодий фаолиятнинг энг кўп кенгайиши қишлоқ хўжалигида (11,4%), қурилишда (10,1%), транспорт ва омборхонада (8,0%), алоқада (6,4%) қайд этилди. Қурилиш соҳасидаги динамика, жумладан, сув тошқини қурбонлари учун уй-жой қуриш бўйича ҳукумат чоралари билан қўллаб-қувватланди. Шу билан бирга, савдо (6,3 фоиз) ва ишлаб чиқариш саноатида (4,8 фоиз) ижобий динамика қайд этилди.

Савдо балансининг ижобий салдоси январь-август ойларида 15,4 миллиард долларни ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 4 миллиард долларга кўпдир. Кўрсаткичнинг яхшиланишига экспортнинг номинал ҳажмининг 3,3 фоизга ўсиши ва импортнинг 5,6 фоизга камайгани сабаб бўлди. Экспорт ҳажмини оширишда энергия ресурслари ва кимё саноати маҳсулотларини хорижга етказиб бериш муҳим ҳисса қўшди. Экспорт қилинадиган ҳайвонот ва ўсимлик маҳсулотлари, шунингдек, машина ва ускуналар қийматининг пасайиши экспорт динамикасига чекловчи таъсир кўрсатди. Импортнинг камайиши асосан импорт қилинадиган машина ва ускуналар, шунингдек, минерал маҳсулотлар қийматининг пасайиши билан боғлиқ.

Қозоғистоннинг ташқи савдо айланмаси январь-август ойларида 91 673,7 миллион долларга етди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан номинал кўринишда 0,6 фоизга камайди. Экспорт – 53 547,5 миллион доллар (3,3 фоизга кўп), импорт – 38 126,2 миллион доллар (5,6 фоизга кам).

Худди шу даврда Қозоғистоннинг ЕОИИ мамлакатлари билан товар айланмаси 18 930,7 миллион долларни ташкил этди, бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан номинал кўринишда 3,3 фоизга кам.

Инфографика: Kazinform

Ўзбекистонда бюджет даромадлари ортди

Йилнинг биринчи ярмида Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот 6,4 фоизга ўсди (2023 йилнинг январь-июнь ойларида 5,6 фоизга ўсган).

Инфографика: Kazinform

Шунингдек, мамлакат бюджети даромадлари 14 фоизга ошиб, 113 триллион сўмни ташкил этди. Ўзбекистон Республикаси Иқтисодиёт ва молия вазирлиги маълумотларига кўра, харажатлар 149,8 триллион сўмни ташкил этди, бюджет тақчиллиги 36,8 триллион сўм даражасида бўлди.

2024 йилнинг январь-июнь ойларида республика ташқи савдо айланмаси 31,8 миллиард долларни ташкил этди ва 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 2,5 миллиард долларга ёки 8,5 фоизга ўсди. Умумий ташқи савдо айланмасидан экспорт 12 992,7 миллион долларни (2023 йил январь-июнь ойларида 5,5 фоизга ўсиш қайд этилган), импорт эса 18 835,5 миллион долларни (ўсиш 10,6 фоиз) ташкил этди.

Ўзбекистон дунёнинг 186 та давлати билан савдо алоқаларини амалга оширади. Ташқи савдо айланмасининг энг катта ҳажми Хитой (18,5 фоиз), Россия (18,1 фоиз), Қозоғистон (6 фоиз), Туркия (4,5 фоиз) ва Корея Республикаси (3,4 фоиз) билан қайд этилган.

Қирғизистон иқтисодиётига инвестициялар

Қирғизистонда инвестиция фаоллигининг кенгайиши фонида юқори ўсиш суръатлари кузатилмоқда. Инфляция белгиланган кўрсаткичдан паст, аммо сентябрь охирида у тезлаша бошлади. 2024 йил охиригача инфляциянинг мақсадли диапазонга қайтиши кутилмоқда, бу эса дисконт ставкасини 9 фоиз даражасида ушлаб туриш учун олд шартларни яратади. Давлат бюджети профицити ташқи иқтисодий фаолиятдан солиқ тушумларининг ошиши ҳисобига ошди.

Инвестициялар мамлакатда иқтисодий ўсишнинг асосий омили бўлиб қолмоқда – 2024 йилнинг январь-август ойларида инвестициялар ҳажми 59,3 фоизга ошди. Инвестицион фаоллик учта тармоқда жамланган: тоғ-кон саноати, транспорт ва энергетика, бу барча инвестициялар ўсишининг қарийб 70 фоизини ташкил этди.

Коллаж: Kazinform; Pixabay; Midjourney

Шунингдек, қурилиш сектори, ички савдо ва қишлоқ хўжалиги ҳисобига ялпи ички маҳсулот ўсишининг январь-август ойларида 6,6 фоиздан кейин январь-сентябрда йиллик ўсиш суръатининг 8,4 фоизгача тезлашиши кузатилмоқда. Шу билан бирга, юқори истеъмол фаоллиги реал иш ҳақи, пул ўтказмаларининг соф оқими ва истеъмол кредитларининг ўсиши билан бирга келади. Қишлоқ хўжалигида ижобий динамика ўтган йилги сувнинг камлигидан сўнг, май-сентябрь ойларида кўп сув шароитида шаклланди. Саноат ишлаб чиқариш январь-август ойларида 0,7 фоиздан кейин январь-сентябрда 4,2 фоизга ўсди.

Қирғизистон ташқи савдо айланмаси январь-июль ойларида импорт қиймати 6,7 фоизга ошгани ҳисобига 4,7 фоизга ошган, экспорт эса 3,7 фоизга қисқарган. Импорт асосан Хитойдан матолар, машиналар, асбоб-ускуналар каби маҳсулотлар импортининг 32,7 фоизга ошиши ҳисобига ошди. Экспортнинг қисқариши эса Россия ва Қозоғистонга етказиб бериш таннархининг мос равишда 24,1 ва 15,9 фоизга камайиши билан боғлиқ.

Қирғизистон Республикаси Миллий статистика қўмитаси маълумотларига кўра, январь-август ойларида Қирғизистоннинг ташқи ва ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 10 613,9 миллион долларга етган ва 2023 йилнинг шу даврига нисбатан 9 фоизга ошган. Экспорт етказиб бериш 2154,2 миллион долларни ташкил этиб, 13,1 фоизга ўсди. Импорт тушумлари 8,1 фоизга ошиб, 8 459,7 миллион долларни ташкил этди. Товар айланмаси таркибида экспорт 20,3 фоизни, импорт 79,7 фоизни ташкил этди.

Республика товар айланмасининг умумий ҳажмида ЕОИИга аъзо давлатлар билан ўзаро савдо айланмаси 30,6 фоизни, шу жумладан экспортда 43,4 фоиз, импортда 27,3 фоизни ташкил этди.

Республика товар айланмасининг умумий ҳажмида учинчи давлатлар (ЕОИИ ташқариси) билан ташқи савдо 69,4 фоизни, шу жумладан экспортда 56,6 фоиз, импортда 72,7 фоизни ташкил этди.

Инфографика: Kazinform

Тожикистонда инфляциянинг пасайиши

2024 йилда Тожикистон иқтисодиёти истеъмол ва экспорт томонидан қўллаб-қувватланган юқори ўсиш суръатларини намойиш этади. Инфляция даражаси Миллий банкнинг мақсадли диапазонидан пастлигича қолмоқда. Давлат бюджети профицити 2023 йилнинг шу даврига нисбатан камайди, бу эса иккинчи ярим йилликда амалга оширилган рағбатлантирувчи бюджет сиёсати билан боғлиқ.

Январь-август ойлари якунларига кўра, биринчи ярим йилликда мос равишда 14,3 ва 11,2 фоиз ўсишидан сўнг чакана савдо ҳажми 12,3 фоизга, аҳолига пуллик хизматлар кўрсатиш ҳажми эса 12,7 фоизга ўсди. Савдо ва хизмат кўрсатиш динамикасини иш ҳақининг ўсиши (шу жумладан, 1 июлдан давлат секторида иш ҳақининг ошиши ҳисобига – таҳририят эслатмаси) ва пул ўтказмаларининг ўсиш суръатларининг давом этаётгани қўллаб-қувватланмоқда. Иқтисодий ўсишнинг яна бир омили экспорт бўлиб, у биринчи навбатда металл ва тўқимачилик маҳсулотларини сотиш ҳисобига 45,5 фоизга ошган.

Жорий йилнинг 8 ойида ташқи савдо тақчиллиги ошди ва 3,2 миллиард долларни ташкил этди (2023 йилнинг шу даврида 2,8 миллиард доллар). Ўсиб бораётган ички талабга жавобан, импорт 21,5 фоизга ўсиб, 4,5 миллиард долларни ташкил этди, бу биринчи навбатда қимматбаҳо ва рангли металлар, шунингдек, тўқимачилик маҳсулотларини хорижга етказиб беришнинг кўпайиши ҳисобига 45,5 фоизга ўсиб, 1,3 миллиард долларни ташкил этди. Жорий йилда экспорт ҳажмининг ошиши мамлакат ялпи ички маҳсулотининг юқори ўсишини таъминловчи асосий омиллардан бирига айланди.

Фото: Kazinform

Марказий Осиё давлатлари бир-бири билан нима савдо қилади?

Марказий Осиё мамлакатларида катта истиқболга эга ва изчил ўсиб бораётган фаол ўзаро савдо мавжуд. Шундай қилиб, 8 ой давомида Қозоғистон Қирғизистонга ёқилғи, нефть ва уларни дистиллаш маҳсулотлари (141 654,5 минг доллар), нефть ва нефть маҳсулотлари (74 112,6 минг доллар), алкоголли ва алкоголсиз ичимликлар (46 986,1 минг доллар), ширин сувлар ва ичимликлар (42 811 доллар), тамаки ва тамаки ўрнини босувчи маҳсулотлар (36 807,3 минг доллар), қора металлар (31 528,2 минг доллар), туз, олтингугурт, тош, гипс материаллари, оҳак (26 218,5 минг доллар), кокс ва битум (25 022,1 минг доллар), ядровий реакторлар, қозонхоналар (23 380 минг доллар), пластмасса ва 5 минг дона маҳсулотлар. улардан (22893,5 минг доллар), қуруқликдаги транспорт воситалари, темир йўлдан ташқари (20 909,3 минг доллар), ун ва дон саноати маҳсулотлари (19 008,3 минг доллар), буғдой ёки буғдой-жавдар уни (18 386,9 минг доллар), кўмир (12 854,7 минг доллар) экспорт қилди.

Ўз навбатида Қирғизистон Қозоғистонга асосан рудалар, шлак (87 837,7 минг доллар), рудалар ва қимматбаҳо металлар концентратлари (87 835,4 минг доллар), пластмасса ва улардан тайёрланган буюмлар (3 498 990,2 минг доллар), товарларни ташиш ёки қадоқлаш учун пластмасса буюмлар (34 934 доллар), қора металлар (31513,3 минг доллар), темир ёки қотишмаган пўлат (31 493,9 минг доллар), кийим-кечак буюмлари ва кийим-кечак аксессуарлари (11 738,0 минг доллар), сут ва сут маҳсулотлари, қуш тухумлари, асал (22 697,9 минг доллар), донли донлардан тайёр маҳсулотлар (16 056,1 минг доллар), нон ва унли қандолат маҳсулотлари ( 13999,0 минг доллар) етказиб беради.

Яқин келажакда мамлакатлар ўзаро савдо ҳажмини 2 миллиард долларга етказишга келишиб олдилар.

Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 2024 йилнинг январь-август ойларида 2,5 миллиард долларни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан қарийб 15 фоизга камайди. Қозоғистон умумий савдо айланмасида Ўзбекистоннинг улуши 3,2 фоиздан 2,7 фоизга камайди.

Кенгайтирилган маҳсулот гуруҳлари орасида энг катта улушни (28,4%) Ўзбекистон автомобиль саноати маҳсулотлари эгаллади. Саккиз ой давомида Ўзбекистон Республикасидан Қозоғистон Республикасига 215,9 миллион долларлик турли автомобиллар ва улар учун бутловчи қисмлар, жумладан, 132,2 миллион долларга мева-сабзавот маҳсулотлари олиб келинди Бошқа товарлар қаторида металлургия ва енгил саноат маҳсулотлари, маиший техника ва тамаки маҳсулотлари ҳам бор.

Фото: Kazinform

Бу даврда Қозоғистондан Ўзбекистонга 1,9 миллион тоннадан ортиқ буғдой ва бошқа дон маҳсулотлари жўнатилди. Битимларнинг умумий ҳажми 370 миллион долларга етди. Белгиланган даврда Ўзбекистонга Қозоғистон товарлари экспортида металлургия саноати маҳсулотлари муҳим улушга эга бўлди, 319,9 миллион долларга турли қора металл маҳсулотлари, рудалар ва концентратлар жўнатилди. Бундан ташқари, Қозоғистон қўшни давлатга нефть ва нефть маҳсулотлари (65,1 миллион доллар), шунингдек, турли озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб беради: гўшт (70,2 миллион доллар), ўсимлик мойлари (102,6 миллион доллар), шакар (30 миллион доллар).

Қозоғистон ва Ўзбекистон айни пайтда ўзаро товар айирбошлаш ҳажмини 10 миллиард долларга етказиш бўйича фаол иш олиб бормоқда.

8 ой якунига кўра Қозоғистон ва Тожикистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 780,7 миллион долларни, экспорт 613,2 миллион долларни, импорт эса 167,5 миллион долларни ташкил этди.

Қозоғистондан Тожикистонга экспорт қилинадиган асосий маҳсулотлар: буғдой, табиий газ, алюминий оксиди ва гидроксидлари, буғдой уни, арпа, макарон, цианид ва бошқалар. Тожикистондан эса мис, рух ва қўрғошин рудалари ва концентратлари, қуритилган мевалар, ҳар хил турдаги ёнғоқ, узум, пиёз, саримсоқ, ўрик, гилос, шафтоли, олхўри, минерал ва газланган сувлар олиб келишади.

Қозоғистон ва Тожикистон яқин келажакда товар айирбошлаш ҳажмини 2 миллиард долларга етказмоқчи.

5 йил давомида Қозоғистон ва Туркманистон ўртасидаги ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 4 баробар ошди, жорий йилнинг январь-август ойларида товар айирбошлаш ҳажми 318,3 миллион долларни ташкил этди (экспорт – 186,4 миллион доллар, импорт – 131,9 миллион доллар).

Қозоғистоннинг Туркманистонга асосий экспорти дон, ун, қора металлар, нометалл рудалар ва нефть маҳсулотлари ҳисобланади. Қозоғистонга табиий газ, цитрус мевалар, помидор, минерал моддалар, кимё ва тўқимачилик маҳсулотлари импорт қилинади.

Инфографика: Kazinform

Мутахассислар нима дейишади

Евросиё тараққиёт банки эксперти Евгений Винокуровнинг фикрича, сўнгги йигирма йил ичида Марказий Осиё сиёсий субъективлик кучайган ҳолда тўлақонли иқтисодий район хусусиятларига эга бўлди.

“Иқтисодий сиёсат сифати ошиб бормоқда, қўшни давлатлар учун савдо, сармоя, транспорт, чакана савдо, кўчмас мулк, яшил энергия каби соҳаларда катта имкониятлар мавжуд. Минтақанинг жаҳон иқтисодиётига интеграциялашуви жадал ривожланмоқда, буни ташқи савдо айланмасининг саккиз баравардан зиёд ошгани ҳам тасдиқлайди”, — дея қайд этади эксперт.

Евгений Винокуров Марказий Осиё минтақасига аввалги қолиплардан холи янги кўриниш зарурлигини ва фақат шу ҳолатдагина яратилган барча имкониятлардан унумли фойдаланиш мумкинлигини таъкидлайди. Шу билан бирга, Марказий Осиёнинг таъсирчан динамикаси тизимли хавф-хатарларга нисбатан заифлигича қолмоқда. Улар орасида эксперт денгизга чиқиш имконияти йўқлигини қайд этади.

“Бу геоиқтисодий қийинчилик, шу сабабли давлатлар ҳаддан ташқари транспорт ва логистика харажатларига чидашга мажбур. Денгизга чиқишнинг йўқлиги савдонинг ўсиши ва ривожланиши учун чекловчи факт бўлиб хизмат қилади”, – деди Евгений Винокуров.

Фото: DALL-E

Шунингдек, ЕТБ экспертининг фикрича, ресурсларга қарамлик ва молиявий ривожланишнинг паст даражаси ЯИМ ўсишининг юқори ўзгарувчанлигига ёрдам беради ва шу сабабли минтақа мамлакатлари аҳолиси даромадларининг ўсиши чекланади.

“Иқлим ўзгариши ва атроф-муҳит деградацияси Марказий Осиё учун жуда оғриқли нуқтадир. Экин майдонларининг салбий ўзгариши, суғориш режимлари, дренажлар ва музликларнинг эриши билан боғлиқ жиддий хавфлар мавжуд. Буларнинг барчаси салбий оқибатларнинг классик мажмуини, жумладан, ҳароратнинг кўтарилиши ва биосферанинг ифлосланишини келтириб чиқаради», – деди маърузачи.

Марказий Осиё халқаро институти (Ўзбекистон) директори ўринбосари Шерзод Файзиевнинг сўзларига кўра, ҳамкорликнинг янги босқичи доирасида ташаббус ва таклифларни амалга ошириш учун Марказий Осиё давлатларидан кўпроқ саъй-ҳаракатлар ва ўзаро мақбул муросалар талаб этилади.

“Имтиёз ва чекловларсиз тўлақонли эркин савдо зонасини эрта шакллантириш, шунингдек, қонунчиликни уйғунлаштириш ва тўсиқларни бартараф этиш, савдо ва логистика занжирларини шакллантиришга хизмат қилувчи чора-тадбирларни кўриш муҳим аҳамиятга эга. Узоқ муддатли ривожланиш учун инвестиция фаоллигини рағбатлантириш, транспорт йўлакларини яхшилаш ва беғараз майдон яратиш зарур", – деди маърузачи.

Мутахассиснинг фикрича, бу борадаги ҳамкорликдаги ишлар минтақа давлатларига нафақат транспорт инфратузилмасини яхшилаш ва товар айирбошлаш ҳажмини ошириш, балки иқтисодий ўсишни рағбатлантириш, янги иш ўринлари яратиш, аҳоли турмуш даражасини ошириш имконини беради.