Борнинг столи устида осилиб турган тақани кўрган америкалик жуда ҳайрон бўлди. «Наҳотки сиз ҳақиқатан ҳам, тақа сизга омад олиб келишига ишонасиз, профессор Бор? - деб сўради у. - Ахир, олим сифатида ...»
Бор кулиб юборди. «Албатта, мен бундай нарсаларга ишонмайман, дўстим. Мутлақо ишонмайман. Мен бу бемаъни нарсаларга умуман ишона олмайман. Лекин менга бир куни бунга ишонсангиз ҳам, ишонмасангиз ҳам тақа омад келтиради, деб айтишди».
Бу воқеани ҳикоя қилиб берган Доминик Джонсон (Dominic Johnson), Бор ҳазиллашган бўлиши эҳтимоли юқори эканлигини тан олади. Бироқ машҳур физик олимнинг жавобида жуда муҳим ва ҳаққоний бир фикр бор эди. Одамлар доимо улар билан содир бўладиган воқеаларда сабаблар ва оқибатлар тизимидан ташқарида бўладиган қандайдир сценарийсини излайдилар. Уларнинг фикрига кўра, дунёга бўлган нуқтаи назарини илм-фан қанчадан-қанча аниқламасин, улар ўз ҳаётларини ғайритабиий нарса кузатаётгандай ўйлайдилар ва ҳаракат қиладилар. Джонсон қуйидагиларни ёзади: "Дунё бўйлаб одамлар - онгли равишда ёки онгсиз равишда - одамлар доимо ўзларига муносиб бўлган нарсаларга эришадиган адолатли дунёда ёки юксак ахлоқий оламда яшаймиз, деб ўйлайдилар. Бизнинг миямиз шундай ишлайдики, биз ҳаётнинг тартибсизлигидан бирон бир маъно изламаслигимиз мумкин эмас"
Бир вақтнинг ўзида эволюцион биолог ва сиёсатшунослик доктори бўлган, Оксфордда таҳсил олган Джонсоннинг ҳисоблашича, табиий жараёнларнинг ғайритабиий изоҳини топиш истаги универсал - бу "инсон табиатининг универсал хусусияти" бўлиб, жамиятда тартибни сақлашда муҳим рол ўйнайди. Монотеизм томонидан белгиланган маданиятлардан анча ташқарига чиқиб, у "бутун тарихий даврларда, ибтидоий жамоа тузумидан тортиб, замонавий дунё динларига, шу жумладан атеизмга қадар, турли хил маданиятларни қамраб олади".
Мукофот ва жазо нафақат Ғарб жамиятларида таъкидланганидек, ҳамма жойда бўладиган ягона Худодан олиниши мумкин. Адолатни таъминлаш вазифаси худо, фаришталар, жинлар, руҳларнинг кўзга кўринмайдиган улкан қўшини ўртасида тақсимланиши мумкин ёки бу буддизмнинг карма тушунчасида бўлгани каби, яхши ишлар учун мукофотланадиган ва ёмон ишлар учун жазоланадиган қандайдир чексиз космик жараён томонидан амалга оширилиши мумкин. Инсон онги ҳар қандай инсоний институтлардан устун бўлган маълум бир ахлоқий тартибни талаб қилади ва бизнинг ҳаракатларимиз табиий дунёдан ташқарида яшайдиган маълум бир Зот томонидан баҳоланиши ҳисси жуда ўзига хос эволюцион рол ўйнайди. Ғайритабиий мукофот ва жазога ишониш ижтимоий муносабатларни ҳар нарсадан кўра кўпроқ ривожлантиради. Биз қандайдир ғайритабиий раҳбарлик остида яшаяпмиз деган ишонч келажакда йўқ бўлиб кетадиган хурофотлар эмас, балки ҳамма одамларга хос бўлган эволюцион мослашув механизмидир.
Ушбу хулоса ҳозирги атеистлар авлоднинг ғазабини қўзғатади. Ричард Докинс (Richard Dawkins), Даниел Деннетт (Daniel Dennett), Сем Харрис (Sam Harris)ва бошқалар учун дин бу ёлғон ва хатоларнинг аралашмасидир. Бу "янги атеистлар" содда одамлардир. Уларнинг эволюция назариясидан эмас, балки рационализм фалсафасидан келиб чиқадиган нуқтаи назарига кўра, инсон онги - бу одам дунёни аниқ тасвирини яратишда фойдаланишга қодир қобилиятдир. Ушбу нуқтаи назар муаммони ўз ичига олади.
Нима учун бутун сайёрада ва кўплаб даврларда кўп одамлар диннинг бирон бир версиясига содиқ қолишади? Бу уларнинг онгини ёвуз руҳонийлар ва иблисона куч элитаси томонидан бузилганлиги билан изоҳлаш мумкин. Атеистлар ҳар доим бундай демонология учун заифлик хис қилганлар - акс ҳолда улар заҳарли иррационал деб ҳисоблаган қарашлар ва эътиқодларнинг экстремал ҳаётийлигини тушунтириб беролмасдилар. Шундай қилиб, одамларнинг динга бўлган мойиллиги атеистлар учун ёвузлик муаммосидир.
Аммо одамлар учун ғайритабиий нарсаларга ишониш одатий ҳол бўлса-чи? Эволюция назариясини етарлича жиддий қабул қиладиганлар нуқтаи назаридан, дин ақлий хато эмас, балки номаълумлик ва хавф-хатарга тўла дунёда яшаш тажрибасига мослашишдир. Бизга шундай концепция керакки, унинг доирасида дин инсон эҳтиёжларини қондириш мақсадида шакллантирилган амалиётлар ва эътиқодлар мураккаб тўплами тушунилади.
Доминик Джонсоннинг "Худо сени кузатмоқда" (God Is Watching You) китоби бу камчиликни тузатиш учун кенг кўламли ва жуда қизиқ уринишдир. Жонли тилда ва ажойиб мисоллар билан ёзилган ушбу китоб ғайритабиий жазога ишониш қандай қилиб қисқа муддатли ўз-ўзини қизиқишларини сусайтириши ва ижтимоий ҳамжиҳатликни кучайтириши ҳақида ҳикоя қилади. Бунинг муҳим далилларидан бири психологлар Азим Шарифф (Azim Shariff) ва Ара Норензаяннинг (Ara Norenzayan) томонидан олиб борилган инқилобий изланишидир. Тадқиқот давомида иштирокчиларга "Диктатор" ўйинини ўйнаш таклиф қилинди: уларга маълум миқдордаги пул берилди ва улар ўзларига мос келадиган тарзда номаълум шахс билан баҳам кўришлари мумкин эди. Уларнинг танлови яширин бўлганлиги ва иштирокчиларга ҳеч қандай салбий оқибатлар келиб чиқмаслиги сабабли, Homo economicus нинг табиий жавоби барча пулларни ўзлари учун сақлашга қарор қилиш эди. Баъзи иштирокчилар айнан шундай қилишди. Кўпгина тадқиқотлар шуни кўрсатадики, баъзи одамлар бегоналарга пулнинг ярмини беришди. Бир ёки бошқа динга эргашган иштирокчилар одатда кўпроқ беришди.
Кейинги экспериментларнинг кўрсатишича, ғайритабиий жазо олдида қўрқиш эгоистик хулқ-атворга қарши курашда ғайритабиий мукофотни кутишдан кўра самаралироқ кураш воситаси бўлиб чиқди. Бизнинг ёмон хатти-ҳаракатларимизни кузатиб борадиган илоҳийлик дунёни ҳаддан ташқари сиқиб чиқарадиган манзарани келтириб чиқаради ва одамларни қўрқув билан енгиш осон, деган фикр одамнинг жуда ноўрин портретини тортади. Шунга қарамай, жазоловчи худога ишониш, ижтимоий тартибни сақлаш учун ишлатиладиган одамларнинг хулқ-атворига таъсир қилиш учун ҳайратланарли даражада кучли восита бўлиши мумкин. Кўпчилик, ғайритабиий нарсаларга бўлган ишонч бизга зулм ўтказади, деб таъкидлаши мумкин. Шак-шубҳасиз, бу шундайдир, аммо янги даҳрийлар нолиберал ахлоқий тизимлар эволюцион аҳамиятга эга бўлиши мумкинлиги ҳақидаги фикрни рад этиш учун қандай далиллар келтириши мумкинлигини тушуниш жуда қийин. Охир оқибат, жуда оз сонли жамоалар узоқ вақт давомида либерал бўлиб қолишга муваффақ бўлишди. Либерал қадриятлар чексиз эволюция жараёнида бир лаҳзага айланиши мумкин. Ҳозирги атеистларнинг авлодлари бу ҳақиқатни унутишни афзал кўришса-да, бу ўтмишдаги даҳрий мутафаккирларнинг - эволюция этикасига мослашишга уринган коммунистлар, позитивистлар ва кўплаб ижтимоий муҳандисларнинг хулосаси.
Ўхшаш натижаларни кўрсатган бошқа шунга ўхшаш экспериментал тадқиқотларни мисол қилиб келтирар экан, Джонсон ижтимоий ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш жараёнида диннинг эволюцион ролини асослаб бериш учун кучли далиллар базасини ифодалайди. Буни қилгач, у фан дин билан қандай муносабатда бўлиши ҳақида узоқ баҳсларга яна битта боб қўшади. Ва унинг далиллари анча асосли бўлиб чиқди.
Биринчидан, ҳамма динлар ҳам унинг асосий вазифаси одамларни гуноҳлари учун жазолашдан иборат бўлган ғайритабиий моҳият атрофида мужассам топмаган. Қадимги Юнонистон пантеонида худолар одамларнинг ўзи каби ишончсиз ва олдиндан айтиб бўлмайдиган бўлиши мумкин эди - агар ундан баттар бўлмаса. Ўғрилар, савдогарлар ва маърузачиларнинг ҳомийси бўлган Ҳермес ўзининг айёрлиги ва фирибгарлиги билан одамларни ва бошқа худоларни алдай олиш қобилияти билан машҳур эди. Рим ва Бобил цивилизацияларида ғайритабиий нарсаларга сиғиниш кўп бўлган, аммо уларнинг худолари ахлоқнинг ташувчиси эмас ва яхши хулқ-атвор қоидаларини бузганларни жазолаш билан таҳдид қилмаган. Джонсон бу муаммога эътибор беради:
"Агар ғайритабиий мавжудот томонидан жазолаш ғояси худбинликни камайтиришга ва яхши хулқ-атворни тарғиб қилишга қаратилган бўлса, унда нима учун баъзи ғайритабиий мавжудотлар нафақат тўғри жазолашга, балки бегуноҳларни жазолашга ҳам қодир эмас. Масалан, нега баъзи юнон худолари рашкчи, қасос олмай қўймайдиган ва кек сақловчи бўлган? Нега Иова китобида матлақ раҳмдил Худо бегуноҳ одамга ноҳақ ва адолатсиз жазоларни юборади? Нега баъзи ғайритабиий мавжудотлар бир-бирига қарши туришади? Худо ва Шайтон энг аниқ мисоллардир, аммо бу ҳодисани ҳамма жойда топиш мумкин. Масалан, юнонлар бир худодан ёрдам ва ҳимоя сўраб бошқа худога мурожаат қилишлари мумкин бўлган”.
Гарчи Джонсон бу мисоллар бир қарашда унинг назариясига қарши келишини тан олсада, уларни истисно деб ҳисоблайди. «Асосийси — бу умумий тенденция… Инжиқ худолар энди демократик бошқарув назарияси учун порахўр сиёсатчиларнинг мавжудлигидан кўра ғайритабиий жазонинг назария учун кўпроқ муаммо саналмайди. Етарлича катта танлов мавжудлигида - ёки етарлича тез-тез рўй берадиган танловларда – моҳият аниқ бўлади».
Бошқача қилиб айтганда, эволюция жараёнида ғайритабиий жазога ишонишни давом эттириб, ижтимоий муносабатларни ривожлантирадиган динларнинг сақланиб қолиши муқаррар. Муаммо шундаки, бу сохталаштирилиши мумкин бўлган гипотезадан кўра кўпроқ «карт-бланшдир». Агар инсонни Дарвин нуқтаи назаридан кўриб чиқсак, дин эволюцион мослашув механизми эканлиги ҳақидаги хулоса муқаррар.
Аммо эволюция илоҳий жазо ғоясини ўзида мужассам этган динларни қўллаб-қувватлайди, деб таъкидлаш бошқа гап. Ҳеч ким ҳеч қачон динлар орасида танлов механизмини аниқлашга ҳаракат қилмаган ва бу механизм шахслар, ижтимоий гуруҳлар ёки уларнинг бирлашиши ҳолатида ишлаши аниқ эмас. Маданий эволюциянинг барча назариялари ушбу саволларга жавоб излайди. Охир оқибат, бу назариялар номақбул таққослаш ва маъносиз метафоралардан бошқа нарса эмас.
Джонсон тасодифий воқеаларда бирон бир маънони топиш зарурати одамларда чуқур илдиз отган деб баҳслашиш учун жуда яхши асосга эга. Бундай ҳолда, атеизм тарихи жуда ибратли намуна бўлиши мумкин. Джонсон ўзининг "атеист муаммоси" деб атаган нарсаларга узун бир бобни бағишланган бўлиб, инсониятнинг барча вакиллари сингари, атеистлар "ғайритабиий нарсалар тўғрисида ўйлашга мойил" эканликларини, уларнинг ҳолатларида "хурофот ва хурофий хатти-ҳаракатлар" кўринишида бўлишини таъкидлайдилар. Эҳтимол, бу тўғри, аммо бу даҳрийларнинг динни қондириш учун чақирилган эҳтиёжларини қондириш истаги ҳақида айтиш мумкин бўлган энг муҳим нарса эмас. Ўтган асрлардаги атеистик ҳаракатлар, деярли истисносиз, уларнинг монотеизмга, хусусан, насронийликка хос бўлган фикрлаш шаклларидан нусха кўчиришга мажбур қилган маъно зарурлигини тасдиқлайди.
Насронийлар нуқтаи назаридан, инсоният тарихи - циклларнинг чексиз кетма-кетлиги эмас, балки жуда аниқ хусусиятга эга бўлган тарихдир. Масалан, юнонлар ва римликлар шунга ўхшаш тушунчага амал қилишган. Бошқа йўллар билан маъно топган политеистлардан фарқли ўлароқ, насронийлар инсониятнинг нажот топиш истаги ҳақидаги афсонавий ривоят орқали ҳаётнинг маъносини ифодалашган. Бу афсона динни ўтмишда тарк этганига амин бўлган сон-саноқсиз одамларнинг тасаввурига мос келади. Замонавий тафаккурнинг дунёвий услуби алдамчиликдир. "Давлат ихтиёрига ўтказиш" ва "инқилоб", "инсоният юриши" ва "тамаддун тараққиёти" нинг марксистик ва либерал ғоялари нажот ҳақидаги афсоналардир, улар шунча ниқоблаб қўйилган, холос.
Баъзилар учун атеизм бу диннинг тушунчалари ва амалиётларига мутлақо қизиқиш йўқлигидир. Бироқ, уюшган ҳаракат шаклида, атеизм ҳар доим суррогат эътиқоди бўлиб келган. Евангелист атеизм - бу худосизликка оммавий ўтиш дунёни бутунлай ўзгартира олади деган ишончдир. Бу шунчаки хаёлот. Ўтган бир неча асрлик тарихга асосланиб, имонсиз дунё, худди имонли дунё каби зўравон тўқнашувларга мойил. Шунга қарамай, динсиз инсон ҳаёти сезиларли даражада яхшиланади, деган ишонч кўп одамларнинг ҳаётини давом эттирмоқда ва уларга тасалли бермоқда - бу яна атеизмнинг ҳаракат сифатида диний табиати билан яна бир бор тасдиқланди.
Динсизлик евангелист культига айланиши шарт эмас. Ўзи ҳақида нажот афсоналарини қолдиришга муваффақ бўлган кўплаб мутафаккирларни топишингиз мумкин. Америкалик журналист ва иконоборец Генри Менcкен (Henry Mencken) жангари атеист эди, у имонлиларни танқид қилишни ёқтирарди. Аммо буни у масхара қилиш, танқид учун қилди, уларни атеизмга қаратиш учун эмас. У бошқалар ишонган нарсаларга аҳамият бермади. У одамнинг даволаб бўлмайдиган ақлсизлиги ҳақида шикоят қилишнинг ўрнига, бу манзарани кўриб кулишни афзал кўрди. Агар монотеизм, Менcкен нуқтаи назаридан, одамнинг аҳмоқлигининг кулгили кўриниши бўлса, у замонавий атеизмни бундан ҳам кўнгил очадиган деб топиши мумкин.
Шубҳасиз, дарвинизм ва жангари рационализмнинг янги атеистик аралашмасида комедиянинг маълум бир элементи мавжуд. Декартдан ва бошқа рационал файласуфлардан мерос қолган фикрлаш моделини эволюцион биологиянинг кашфиётлари билан уйғунлаштиришга имкон йўқ. Агар сиз Дарвиннинг одамлар табиий танланиш босими остида пайдо бўлган жониворлар деган фикрига қўшилсангиз, бизнинг онгимиз бизни ҳақиқатга олиб боради, деб айта олмайсиз. Бизнинг асосий мажбуриятимиз омон қолишдир ва омон қолишга ёрдам берадиган ҳар қандай имон биринчи ўринга чиқади. Эҳтимол шунинг учун ҳам биз воқеалар оқимида намуна излашни жуда хоҳлаймиз. Агар бундай одат бўлмаса, унда бизнинг келажагимиз тасодифга боғлиқ ва бу жуда тушкун истиқболдир. Бизнинг ҳаётимиз бирон бир ғайритабиий мавжудотнинг назорати остида ўтади деган ишонч таскин беради ва агар бу имон барча бахтсизликлардан омон қолишимизга ёрдам берса, унда асоссиз даъволар энди бошқа маънога эга бўлмайди. Эволюция нуқтаи назаридан, иррационал имон инсониятнинг тасодифий нуқсони эмас. Айнан у бизни ким бўлсак, шунга айлантирди. Унда динни ёвузлаштиришнинг нима кераги бор?
Джонсон динни йўқ қилишга уриниш ўта ўйламай қилинган ҳаракат, деган хулосага келди. "Бизга эволюцион гаражимизда йиғилган бу эски машина керак эмаслиги ва уни тарих ахлатхонасига юбориши мумкинлиги ҳақидаги тахмин шошқалоқлик бўлиб кўринади", - деб ёзади у. - Эҳтимол, бундан кейин ҳам у бизга керак бўлади". Джонсоннинг далиллари мантиқи мутлақо бошқа йўналишга ишора қилади. Агар дин эволюцион мослашув механизми бўлса, уни рад этиш шунчалик ўйланмай қилинадиган иш ҳисобланадики, унинг имкони йўқ.
Замонавий атеизмда, истеҳзо шундан иборатки, у Дарвиндан олдин бўлган. Воқеалар тартибсизлигида қонуниятлар ва маъно топиш динлар одамларга илм беролмайдиган, аммо кўпчилик орзиқиб кутадиган нарсаларни беради. Шунинг учун янги атеистлар фанни динга - инсониятни зулматдан нурга олиб чиқадиган маърифат хушхабарига айлантирдилар. Анъанавий дин билан бир хил камчиликларга эга бўлган, аммо нажот топиш учун ҳеч қандай йўлни таклиф этмайдиган ушбу сунъий эътиқоди билан таниш бўлган бизнинг жангари атеистлар ўзларининг имонга бўлган эҳтиёжларини мутлақо унутишади.
Очиқ-ойдин кўриниб турган нарсани кўра олиш ва тасдиқлаш учун Бор каби даҳо олим бўлиш шарт эмас.
NEW STATESMAN (БУЮК БРИТАНИЯ)
Абу Муслим таржимаси
