Британиялик илмий шарҳловчи Девид Робсон New Scientist журналида бутун дунё бўйлаб эркакларда сперма сифати ёмонлашиши сабабларини ўрганади. Naked Science тадқиқотчилар ушбу ҳодисанинг сабабларини тушунишга ҳаракат қилган ва уни қайтариш йўлларини қидирган мақолани таржима қилди.
1974 йил. Газета шарҳловчилари екстракорпорал уруғлантиришнинг ривожланишидаги муваффақият ва "пробирка чақалоқлари" истиқболлари ҳақида гапираётган бўлса-да, эркакларнинг унумдорлиги соҳасидаги ташвишли кашфиёт уларнинг эътиборидан четда қолмоқда
Замонавий сперма намуналарини ўрганиш натижаларини тарихий маълумотлар билан таққослаб, Айовалик икки шифокор — К. M. Кинлох Нельсон и Реймонд Бунге — йигирма йил ичида эркакларда спермотозоидлар миқдори кескин камайганлигини кўрсатди. 1951 йилда бир миллилитр сперма таркибида 107 миллион спермотозоид мавжуд эди; 1970-йилларга келиб улар икки баравардан ортиқ камайди – 48 миллионтани ташкил қилди. Битта эякуляциядан ўртача сперма ҳажми ҳам камайди.
1990-йилларга келиб, олимлар бу масалага кўпроқ эътибор беришни бошладилар, аммо уларнинг баъзилари ҳали ҳам шубҳа билан қарашарди. Улар тафовутларни ҳисоблаш усулларидаги фарқлар ёки тадқиқотлар асосан бепуштликдан даволанаётган эркакларда ўтказилганлиги билан боғлашган. Ҳозир бундай шубҳалар тобора камайиб бормоқда. "Бу пасайишни кўрсатадиган жуда катта илмий далиллар мавжуд", дейди Испаниянинг Ровира ва Вирхили Университетидан Альберт Салас-Уэтос.
Салас-Уэтос учун асосий савол "спермагеддон" деб аталадиган нарса ҳақиқатан ҳам содир бўлаётгани эмас, балки нима учун бу содир бўлаётгани ва бу билан нима қилиш кераклигидир. Тадқиқотларга кўра, муаммо атроф-муҳит токсинлари ва баъзи турмуш тарзи хусусиятлари таъсири туфайли пайдо бўлиши мумкин. Асосий гумонланувчиларни яхшироқ ўрганиш орқали биз ниҳоят бу тенденцияни секинлаштиришимиз ёки ҳатто уни қайтаришимиз мумкин.

Сперматозоидлар миқдорининг камайиши
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг сўнгги ҳисоботига кўра, сайёрамиздаги ҳар олти кишидан бири ҳомиладор бўлишда муаммоларга дуч келмоқда. Бунинг сабаблари кўп, аммо бундай ҳолатларнинг 30-50 фоизи сперма миқдори ва сифати билан боғлиқ. Ёки сперматозоидлар жуда кам ёки улар тухумга етиб бориш учун ҳаракатчан эмас. Баъзиларнинг хромосомаларида ДНК парчаланиши деб номланувчи генетик нуқсонлар бўлиши мумкин.
Нью-Йоркдаги Маунт-Синай Икан тиббиёт мактабининг репродуктолог-эпидемиологи Шанна Свон кўплаб энг қизиқарли тадқиқотлар муаллифи. У 1990-йилларда АҚШ Миллий Фанлар академияси ундан сперматозоидлар миқдорининг тез пасайиши бўйича Дания тадқиқотини мустақил таҳлил қилишни сўрагач, бу мавзуга қизиқиб қолди. Свон дастлаб шубҳа билан қаради: у тадқиқотчилар ҳисоблашда муҳим омилни ўтказиб юборган бўлиши мумкинлигига ишонди. Бироқ, у маълумотларни қайта ишлаганида, у Дания жамоаси прогноз қилганидек, пасайиш тезлигини топди. «Биз вергулдан кейинги иккинчи рақамгача ҳеч қандай номувофиқлик топмадик», дейди Свон.
Кейинги ўн йилликлар давомида унинг ишончи янада кучайди. 2017 йилда у ва унинг ҳамкасблари 1973 йилдан 2011 йилгача бўлган даврда 42 000 дан ортиқ эркаклар иштирокидаги 185 та тадқиқот маълумотларини кўриб чиқиб, шу турдаги энг йирик мета-таҳлилни нашр этдилар. Свон жамоаси иккита кўрсаткични кўриб чиқди: бир миллилитр спермадаги сперматозоидлар консентрацияси ва намунадаги сперматозоидларнинг умумий миқдори. Шимолий Америка, Европа, Австралия ва Янги Зеландияда иккала кўрсаткич йилига ўртача 1,5 фоизга камайди, бу эса бутун давр мобайнида 50-60 фоизга пасайишига олиб келди.
Агар пасайиш шу даражада давом этса, 2040-йилларнинг ўрталарига келиб сперматозоидлар миқдори нолга етади. GQ журнали 2018 йилда бир авлод ичида «биз бутунлай кўпайиш қобилиятимизни йўқотишимиз мумкин», деди.
Таҳлил қилиш вақтида Свон ва унинг жамоаси бошқа қитъаларда яшовчи эркакларда сперматозоидлар миқдори ҳақида қатъий хулосалар чиқариш учун этарли маълумотларга эга эмас эди. Энди улар бу бўшлиқни Жанубий Америка, Осиё ва Африкадаги рақамлар билан тўлдиришди. 2023 йилда чоп этилган мақолада улар барча қитъаларда кузатилган пасайишлар ҳақида хабар беришди.
Бундай тадқиқотлар аниқлик чегараларига эга. Мета-таҳлиллар маълумотларни тўплаш ёндашувларидаги фарқлар туфайли бир томонлама бўлиши мумкин. Сперматозоидларни ҳисоблаш мураккаб иш бўлиб, технология вақт ўтиши билан ўзгаради, бу натижаларга таъсир қилиши мумкин. Аммо яқинда олиб борилган тадқиқотлар бу мумкин бўлган нотўғри фикрларни ҳисобга олади ва бу қонуният ҳали ҳам пайдо бўлади, дейди Ноттингем университетилае (Буюк Британия) Ричард Ли.
Бундан ташқари, инсоннинг энг яхши дўстининг қиёсий маълумотлари мавжуд. Ветеринария шифокорлари наслчилик дастурлари учун диққат билан қайд этилган наслчилик итларининг уруғи сифатини мунтазам текширадилар. Бу итнинг унумдорлигини ўрганиш учун ажойиб манба. Ли ва унинг жамоаси яқинда 1988 ва 2014 йиллар оралиғида олинган итларнинг спермотозоидлар ҳаракатининг лаборатория ўлчовларини таҳлил қилишди. Муҳими шундаки, лаборатория усуллари ушбу 26 йиллик давр мобайнида ўзгаришсиз қолди, шунинг учун услубий ўзгаришлар натижаларга таъсир қила олмади. «Итларда кузатилган сперма сифатининг пасайиши одамларда кузатилганига ўхшайди», дейди Ли.

Эркак бепуштлиги
Бу ерда битта муҳим нюанс бор. Сперматозоидлар сонининг унумдорлик учун қанчалик муҳимлиги номаълумлигича қолмоқда. Биз жиддий соғлиқ муаммолари бўлмаган эркакларда сперматозоидлар сонида сезиларли фарқларни кўрамиз, аммо мутлақ рақамлар жуда паст чегарага етмаса, концепция учун унчалик аҳамиятли эмас. «Ўртача кўрсаткич ҳали ҳам туғилиш учун зарур бўлган даражадан юқори», дейди Эдинбург университетидан (Буюк Британия) Марион Булико. Унинг қўшимча қилишича, бу доимий пасайиш эмас, балки оддий диапазондаги табиий ўзгариш бўлиши мумкин.
Айни пайтда ушбу тенденцияни ўрганаётган олимлар пасайиш тезлигидан хавотирда. Ва бу секинлашаётганга ўхшамайди. Аксинча, Свон таҳлили шуни кўрсатадики, улар ҳатто тезлашаётган бўлиши мумкин. «50 йил ичида 50 фоизга пасайиш хавотирли», дейди Салас-Уэтос.
Ли эса, сперматозоид миқдорининг камайиши бошқа кўплаб глобал репродуктив муаммоларнинг тарқалишига тўғри келишини таъкидлайди. Шундай қилиб, тобора кўпроқ болалар генитал нуқсонлар билан туғилади ва ёш эркакларда мояк саратони билан касалланиш кўпаймоқда. "Бу маълумотлар жуда ишончли", дейди у.

Нима учун сперматозоид миқдори камаймоқда?
Ушбу тенденцияларнинг барчаси ортида атроф-муҳит ёки турмуш тарзининг баъзи асосий хусусиятлари бўлиши мумкин деб тахмин қилинади. Свон ҳозирда уларни ўрганишга эътибор қаратмоқда ва унинг сўзларига кўра, бу ерда турли хил кимёвий бирикмалар муҳим роль ўйнаши мумкинлиги ҳақида далиллар кўпаймоқда.
Бир неча ўн йиллар давомида эркак ва аёл бепуштлигининг асосий сабаби гормонал тизимга халақит берадиган эндокрин бузувчилар (EDC) деб ҳисобланади. Буларга баъзи пластмасса ва пестицидларда учрайдиган оддий кимёвий моддалар киради.
Сперматозоидлар миқдорининг камайиши эмбрион ривожланишининг дастлабки ойларида EDC таъсирининг натижаси бўлиши мумкин. Маълумки, ҳомиланинг ўсиши маълум даражада жинсий гормонлар даражаси билан тартибга солинади ва EDC бу жараённи бузиши мумкин. Ҳайвонлар устида олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ҳомила ривожланишининг муҳим даврларида EDC таъсири жинсий аъзоларнинг нуқсонларига ва катта ёшли эркакларнинг спермотозоид ишлаб чиқариш қобилиятининг пасайишига олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, касби орқали EDC таъсирига учраган одамларни ўрганишда спермотозоид миқдори, ҳаётийлиги ва ҳаракатчанлигининг пасайиши билан боғлиқликлар ҳам аниқланди.

Атроф-муҳит таҳдидлари
Атроф-муҳитни ифлослантирувчи моддалар моякларга озиқ-овқат орқали кириши мумкин. Бу сперма сифатига қандай таъсир қилишини синаб кўриш учун Ли жамоаси яқинда ит ва инсон уруғи намуналарини диэтилгексилфталат ва полихлорли бифенил-153 нинг турли консентрациялари билан инкубация қилди. Биринчиси косметика, шахсий парвариш маҳсулотлари ва мебел маҳсулотларида қўлланилади. Бир вақтлар бўёқ ва каучукда кенг қўлланилган иккинчиси 2001 йилда потенциал канцероген деб топилганидан кейин халқаро миқёсда тақиқланган. Аммо у тупроқда, сувда ва қурилиш материалларида сақланиб қолади.
Тажриба натижасида сперматозоидларнинг ҳаракатчанлиги пасайган ва ДНК парчаланиш тезлиги юқори бўлган. Своннинг иши, шунингдек, фталатлар ва сперматозоидлар миқдори камлиги ўртасидаги боғлиқликни кўрсатди. Бошқа тадқиқотлар бисфенол А BPA, қаттиқ пластмассалар, жумладан озиқ-овқат сақлаш идишлари ва қайта фойдаланиш мумкин бўлган ичимликлар идишларини ишлаб чиқаришда ишлатиладиган кимёвий моддалар учун ўхшаш натижаларни кўрсатди. Шундай қилиб, бир тадқиқотга кўра, бисфенол А билан машғул бўлган эркакларда либидонинг пасайиши, эректил дисфункция ва сперма сифатининг ёмонлашиши эҳтимоли кўпроқ бўлган.
Буюк Британиянинг озиқ-овқат стандартлари агентлиги одатда озиқ-овқатда мавжуд бўлган BPA даражаси зарарли деб ҳисобланмайди, аммо у аралашмани чақалоқларга сотиладиган маҳсулотларда ишлатишни тақиқлаган. Агентлик сўнгги маълумотларни кўриб чиқаётганини ва BPA бўйича чекловларни қайта кўриб чиқиши мумкинлигини айтди.
Бироқ, баъзи ишлаб чиқарувчилар бисфенол А БПА ни бисфенол F (BPF) ва бисфенол S (BPS) каби бошқа кимёвий моддалар билан алмаштирдилар. Яқинда ўтказилган тадқиқот BPA нинг буқа уруғига таъсирини BPF ва BPS билан солиштирганда таҳлил қилди. BPA энг зарарли таъсирга эга эканлиги аниқланди, аммо BPF сперма ҳаракатчанлигини, энергиясини ва тухумни уруғлантириш қобилиятини ҳам камайтирди. BPS сезиларли таъсир кўрсатмади.

Парҳез ва сперматозоидлар миқдори
Диққат марказида фақат атроф-муҳит токсинлари эмас. Сперматозоидлар миқдорини камайтиришда овқатланишнинг роли ҳам ўрганилмоқда. 1980 йилдан 2019 йилгача Англияда семириб кетган 16 ва ундан катта ёшдаги эркаклар сони 6% дан 27% гача ошди. Худди шундай тенденциялар бошқа мамлакатларда ҳам кузатилмоқда.
Кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ортиқча вазнли эркаклар камроқ сперма ишлаб чиқаради, сперматозоидларнинг умумий сони камроқ ва ҳаракатчанлик камаяди. Бу, ўз навбатида, бепуштликни даволашни қийинлаштириши мумкин. 2022-йилда тадқиқотчилар гуруҳи, жумладан Салас-Уэтос Массачусетс умумий касалхонасининг туғилиш марказида 176 жуфтликни кузатди ва эркаклар сперма сонини ўлчади. Эркакнинг бел айланасининг 5 сантиметрга ошиши сперматозоидлар концентрациясининг 6,3 фоизга, тирик туғилиш эҳтимолининг 9 фоизга камайишига тўғри келди.
Салас-Уэтос, яллиғланиш жараёнлари айбдор, деб таклиф қилади. Ҳаддан ташқари тана ёғи бошқа тўқималарга, шу жумладан жинсий аъзоларга зарар етказадиган яллиғланиш молекулаларининг шаклланишига ёрдам беради ва тестостерон ишлаб чиқаришни камайтириши мумкин. «Спермотозоид ишлаб чиқариш учун сақланиши керак бўлган гормонал мувозанат бузилади», дейди у.
Озиқ-овқат сифати ҳам муҳим аҳамиятга эга. 2019 йилги тадқиқот шуни кўрсатдики, мунтазам равишда мева, сабзавот, ёнғоқ ва балиқ истеъмол қиладиган эркакларда камроқ мувозанатли овқатланадиганларга қараганда кўпроқ ҳаракатчан сперма консентрацияси юқори бўлади. Рўйхатда келтирилган озиқ-овқатлар антиоксидантларга бой бўлиб, улар эркин радикаллар деб аталадиган молекулаларни зарарсизлантиришга ёрдам беради. Сперма ишлаб чиқариш жараёни эркин радикалларнинг шикастланишига айниқса сезгир бўлиб кўринади, шунинг учун бу молекулаларни тозалайдиган моддалар сперма соғлиғига ёрдам беради. 2020 йилги тадқиқотга кўра, яллиғланишга қарши хусусиятларга эга антиоксидантлар сифатида танилган озиқ-овқатда омега-3 ёғ кислоталарининг мавжудлиги сперма сифати учун айниқса муҳим кўринади. Қанд моддасини кўп истеъмол қилиш, аксинча, унинг сифатининг ёмонлашиши билан боғлиқ.
COVID-19  пандемияси бошланганидан бери вирусларнинг сперматозоидларга таъсирини ўрганишга кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Бир қатор тадқиқотлар шуни кўрсатдики, COVID-19  инфекцияси сперма сони ва ҳаракатчанлигини пасайтиради. Бу сперма ривожланишининг кеч даврида вирусларга таъсир қилиш ёки иситма соғлом сперма шаклланиши учун зарур бўлган нозик гомеостазни бузганлиги сабабли бўлиши мумкин.
Бу рақамлар одатда инфекция камайганидан кейин нормал ҳолатга қайтади, гарчи туғилиш марказига ташриф буюрган эркакларнинг бир тадқиқоти шуни кўрсатдики, гуруҳнинг баъзилари ҳали ҳам COVID-19  билан касалланганидан кейин уч ойдан кўпроқ вақт давомида тикланмаган сперма сифатига эга.

Спермотозоид миқдорини қандай ошириш мумкин
Яхши хабарлар ҳам бор. Агар семириш, мувозанатсиз овқатланиш ва инфекциялар спермотозоид ишлаб чиқаришга салбий таъсир кўрсатса, турмуш тарзини ўзгартириш ва эмлашлар туғилиш инқирозини қоплаши мумкин. Сўнгги йилларда ўтказилган бир нечта рандомизацияланган клиник тадқиқотлар бундай оптимизм учун асос бўлиб хизмат қилади.
Даниядаги Копенгаген университетидан Эмил Андерсен ва унинг ҳамкасблари 56 нафар семиз эркакдан саккиз ҳафта давомида кунига 800 калориядан кўп бўлмаган калория истеъмол қилишларини сўрашди. Натижалар 2022 йилда эълон қилинди. Андерсен ва унинг жамоаси иштирокчилар ўртача 16,5 килограмм вазн йўқотганини ва уларнинг сперматозоидлари сони 40 фоиздан кўпроққа ошганини аниқлади. Рациондан кейинги бир йил давомида кузатув шуни кўрсатдики, яхшиланишлар эркаклар вазнини ушлаб турмагунча давом этади, аммо агар улар йўқотилган килограммни қайтариб олсалар, йўқолади.
Айни пайтда, Салас-Уэтос ва унинг ҳамкасблари 14 ҳафта давомида эркакларнинг кунлик рационига 60 грамм ёнғоқ, бодом ва финдиқ қўшишнинг афзалликларини ўрганишди. Бу ёнғоқлар антиоксидантларга бой бўлиб, улар сперматозоидларга ирсий зарарни камайтиришга ёрдам беради деб тахмин қилишди. Ҳақиқатан ҳам, ушбу дастурга амал қилган эркакларда сперма сони ва ҳаракатчанлиги ошгани, шунингдек, ДНК парчаланишининг камайиши кузатилган, стандарт диетага риоя қилишда давом этганларда эса яхшиланиш кузатилмаган.
Шунга ўхшаш натижаларни турли йўллар билан олиш мумкин. 2022-йилги италян тадқиқотида 137 кишига Ўрта ер денгизи парҳезига риоя қилган ҳолда жисмоний фаолиятга эътибор қаратадиган шахсийлаштирилган режим берилган. У туғилишни рағбатлантирадиган кўплаб озиқ-овқатларни ўз ичига олади. Тўрт ойдан сўнг, субъектлар сперма миқдори ва сифати назорат гуруҳидаги одамларга нисбатан сезиларли яхшиланишларни кўрсатди.

Жисмоний машқлар таъсири
Соғлом турмуш тарзи ва яхши соғлиқ ҳақида гап кетганда, овқатланиш ва жисмоний машқлар кўпинча бир-бирини тўлдиради. Шунинг учун, жисмоний фаолият ҳам сперма яхшиланиши билан чамбарчас боғлиқдек туюлиши мумкин. Бироқ, аслида ҳамма нарса жуда оддий эмас.
Баъзи тадқиқотлар ҳафтасига уч марта 30 дақиқалик кардио машғулотлари каби мўътадил машқлар билан сперматозоид сифатининг бироз яхшиланишини кўрсатади. Яқинда ўтказилган тадқиқот шуни кўрсатдики, иши оғир юкларни кўтариш билан боғлиқ бўлган эркакларда сперматозоидлар миқдори жисмоний фаоллиги кам бўлганларга қараганда 44 фоизга юқори бўлган. Шунингдек, уларда тестостерон ва эстрогеннинг юқори даражаси бор эди, бу умумий гормонал мувозанатни яхшилаш билан боғлиқ. Бироқ, бошқа тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу ерда асосий нарса уни ҳаддан ташқари оширмасликдир. Шундай қилиб, сперматозоид сифати кучли жисмоний машқлардан сўнг, масалан, беш кун давомида ҳар куни 6-8 соат давомида баланд тоққа чиқишда ёки 16 ҳафта давомида интенсив велосипеддан кейин ёмонлашади. Батафсилроқ тадқиқотлар велосипед ҳайдаш ва туғилиш ўртасидаги боғлиқликни аниқламади (қуйида «Сперматозоидларнинг камлигига нима олиб келади? Факт ва хаёлот» га қаранг), аммо ҳар қандай тўғри хулоса чиқариш учун кўпроқ далиллар керак.
Хўш, охирида биз нимага эга бўламиз? "Шифокорлар юрак соғлиғини яхшилаш учун тавсия қилган нарса сперма сифатини ҳам яхшилайди", дейди Свон.
Нелсон ва Бунге ўз кашфиётларини эълон қилганига 50 йил бўлди. Бугунги тадқиқотчилар сперматозоидлар миқдорининг камайишига қарши курашнинг ўзига хос сабаблари, оқибатлари ва усуллари ҳақида баҳслашмоқда, аммо уларнинг барчаси бир нарсага рози: муаммони чуқурроқ тушуниш талаб этилади.
«Бу диққатга сазовордир, - дейди Булико.  - Репродуктив саломатлик - бу одамлар ҳаётининг муҳим қисми ва биз уни ўрганишда айниқса ҳушёр ва пухта бўлишимиз керак».
Свон муаммони иқлим инқирози билан таққослайди. «Биз бир хил йўлдан кетяпмиз, - дейди у. - Аввал биринчи огоҳлантиришлар, кейин скептицизм тўлқини, кейин тобора кўпроқ одамлар вазият ёмонлашаётганига рози қўшилишади»
Кейин энг қийини бошланади: соралар кўриш. Вақт кутиб ўтирмайди, келажак авлодлар бизни бугунги қарорларимиз учун ҳукм қилишлари мумкин.

Нималар сперматозоидлар сонининг камайишига олиб келади?

Фактлар ва хаёлот: Мобил телефондан фойдаланиш
18 та тадқиқотнинг мета-таҳлили мобил телефондан фойдаланиш ва сперма консентрацияси, ҳаракатчанлиги ва ҳаётийлигининг пасайиши ўртасидаги боғлиқликни аниқлади: мобил телефондан қанчалик кўп фойдаланса, соғлиқ шунчалик ёмонлашади. Маълумотларни узатиш учун ишлатиладиган электромагнит тўлқинлар генларга зарар этказиши мумкин, деб ишонилади. Ушбу баёнот кўпинча ишончли эмаслиги учун танқид қилинади. Нью-Йорк Маунт-Синай Икан тиббиёт мактаби ходими Шанна Свон шубҳа билан қарайди. «Бу жуда муҳим, аммо мен ҳали аниқ далилларни кўрмаяпман», дейди у.

Яна бир афсона: ёпишиб турадиган ички кийим
Тор ички кийим сперма сифатига, эҳтимол мояк халтасини иситиш орқали таъсир қилади деган кенг тарқалган фикр мавжуд. Бир қатор тадқиқотлар тор ички кийим кийиш ва сперма сифатининг пастлиги ўртасидаги боғлиқликни кўрсатади. Бироқ, бу тадқиқотлар кичик ҳажмга эга, паст туғилишни кўриб чиқмайди ва асосан туғилиш клиникаларида бўлган эркакларда ўтказилади.

Велосипед ҳайдаш зарарми?
Бир нечта кичик тадқиқотлар, велосипед эгарининг босими қон оқимига халақит бериши ёки баъзи тўқималарга зарар этказиши ва сперма сифатини пасайтириши мумкин деган фикрни қўллаб-қувватлайди. Бироқ, 2014 йилда 5000 дан ортиқ велосипедчиларни ўрганиш бу фаразни рад этди ва велосипед ҳайдаш ва бепуштлик ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик топмади. Баъзи тадқиқотлар шуни кўрсатдики, велосипедда экстремал машғулотлар сперма сифатига зарар етказиши мумкин, аммо бу натижалар етарлича кўп одамларда синовдан ўтказилмаган.

Абу Муслим тайёрлади