Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Менинг сўзимни эшитиб, уни ёдлаб, доимо ёдида сақлаб, уни адо қилган бандани Аллоҳ мунаввар қилсин. Гоҳида фиқҳни кўтариб юрувчи фақиҳ бўлмайди. Гоҳида фиқҳни кўтариб юрувчи ўзидан кўра фақиҳроқ кимсага етказади. Уч хислат борки, уларга мусулмоннинг қалби хиёнат қилмайди: Амални Аллоҳ учун холис қилиш, мусулмонларга насиҳат қилиш ва уларнинг жамоасини лозим тутиш. Зеро, уларнинг дуолари уларнинг ортларидан иҳота қилиб олгандир» (Имом Шофеъий ривояти). Байҳақий «Мадхол»да ривоят қилган.

Имом Аҳмад ва Абу Довудлардан нақл қилинган ривоятда Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Етмиш икки тоифа дўзахда ва бир тоифа жаннатдадир. Ва бу тоифа жамоатдир. Албатта, тезда менинг умматим орасида шундай қавмлар чиқадики, уларга бу бидъат-хурофотлар (тарқалиб) сингиб кетади. Бу худди қутуриш дардига чалинган инсонда ушбу дард унинг бирорта томиру бўғинини қолдирмай кириб боришига ўхшайди».

Ҳафс ибн Осим раҳматуллоҳи алайҳдан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эшитган барча нарсасини сўйлайвериш кишининг ёлғончилигига кифоя қилади», дедилар».

Ушбу ҳадисни Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ҳам бироз фарқ билан ривоят қилган: Унда шундай дейилган: «Агар сиз яланг-оёқ, яланғоч, кар, соқовларни ер юзида подшоҳ бўлган ҳолида кўрсангиз, (ана шу Қиёматнинг аломатидир). (Қиёматнинг илми) Аллоҳдан бошқа ҳеч ким билмайдиган беш нарса зимнидадир, (дедилар). Сўнгра у зот ушбу оятни ўқидилар: «Дарҳақиқат, Аллоҳнинг ҳузуридагина Қиёмат (қачон бўлиши тўғрисида) билим бордир. У (хоҳлаганича) ёмғир ёғдирур» (Луқмон сураси, 34-оят.) (Муттафаҳун алайҳ).

Абу Мусо Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: «Уч (тоифа кишилар) учун икки ҳисса ажр бор:
Аҳли китоблардан бўлган, ўз пайғамбари ҳамда Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга иймон келтирган киши;
Аллоҳнинг ҳаққи ҳамда хожаларининг ҳаққини адо қилган мамлук қул;
Қўл остида жимоъ қиладиган чўриси бўлиб, унга одоб ўргатган ва одоб ўргатишни гўзал адо этган, таълим берган ва таълим беришни гўзал адо этган, сўнгра уни озод қилиб, унга уйланган кишига ҳам икки ҳисса ажр бордир» (Муттафақун алайҳ).

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимнинг қалбида зарра мисқолча кибр бўлса, у жаннатга кирмайди», дедилар. Бир киши: «Киши кийими ва пойабзали чиройли бўлишини истайди-ку?» деди. У зот: «Аллоҳ гўзал ва гўзалликни яхши кўради. Кибр ҳаққа қарши чиқиш ва инсонларнинг бурдини тўкиш», дедилар».
Шарҳ: Юқорида баён қилинганидек, кибр бобидан васваса бобигача Имом Муслим раҳматуллоҳи алайҳ фақат гуноҳи кабираларни батафсил баён қилган. У ҳар бир кабира гуноҳларни алоҳида-алоҳида бобларда баён қилган. Бу бобда такаббурликни гуноҳи кабиралиги борасида ҳадисларни келтирди. Такаббурлик инсоннинг ботиний разил сифатларидан бўлиб, ёмон кўрилган ахлоқ ҳамда қалб касаллиги ҳисобланади. Имом Роғиб раҳматуллоҳи алайҳ: «Муфрадот ал-Қуръон» китобида кибрга шундай таъриф берган: «Кибр - кишининг ўзидан ажабланиши ва ҳайратланиши натижасида пайдо бўладиган ҳолат. Узини бошқалардан устун деб билиш. Кибрнинг энг каттаси ҳақни қабул қилмай Роббига кибрланиш саналади». Бу таърифдан кибр куфрга яқин нарса экани маълум бўлади. Ҳадисда:
«Кибр ҳаққа қарши чиқиш ва инсонларнинг бурдини тўкиш», дейилган. Бу таъриф ҳам кибрни куфрга яқинлаштиради. Шунинг учун ҳадиси шарифда қалбида заррача кибри бўлган киши жаннатга кирмайди, дейилган. Буни тўғри талқин қилиб, уни бошқа маънога буришнинг зарурати йўқ.
Кибрнинг икки тури бор. Биринчиси, яхши амаллар ва гўзал сифатларга эга бўлгани учун бошқалардан устунроқ бўлади. Шу жиҳатдан у ўзини-ўзи катта деб билади. Зотининг улуғворлиги ва сифатларининг гўзаллиги ўзини юқори тутишга муносиб бўлади. Бу маънодаги катталик-кибр мақтовга сазовор бўлади. Зеро, бу фақат Аллоҳ таолога хос кибр. Аллоҳ таолога нисбатан «Ал-Мутакаббир» сифатининг ишлатилиши шу эътибордан бўлади. Шунинг учун Аллоҳ таоло ҳадиси қудсийда «Кибр ридоим»,(Ридо сўзи кийим маъносида. Кибрни «ридоим» дейиш билан, фақат Мен кибр қилишга лойиқман, бошқа ҳич ким кибр қилиши мумкин эмас, деган маъно назарда тутилган.) деган. Буюклик Аллоҳ таолонинг зотий сифати ҳисобланади.
Иккинчиси, бир киши ўзини-ўзи улуғворлик ва кибр билан сифат-лаб олиб, бошқаларга нисбатан катталигини кўрсатади. Кибрнинг бундай тури ёмон ҳисобланади. Аксарият одамлар мана шундай та-каббурлик касалига дучор бўлган. У гуноҳи кабира ҳисобланади.
Бу ерда ужб билан такаббурлик орасини фарқлаб олишимиз керак. Ужбда инсон ўзини-ўзи бошқалардан устун, деб билади. Бошқаларнинг ҳеч қандай алоқаси бўлмайди. Лекин кибрга келсак, унда киши ўзини-ўзи бошқалардан устун, деб билиб, қолганларни таҳқирлайди.
Аллоҳ таолога нисбатан «жамил» (гўзал) сўзини ишлатса бўлади. Лекин Унга нисбатан «ҳусн» лафзини ишлатиб бўлмайди. Чунки луғат олимларининг таъкидлашларича, «ҳусн» деб аъзоларнинг ўзаро мутаносиблигига айтилади. Шунинг учун у сўзни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиб бўлмайди. «Жамол, жамил» сўзлари эса ботиний яхши сифатларга нисбатан қўлланилади. Шу нуқтаи назардан уни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиш мумкин. Зеро, Аллоҳ таоло барча яхшиликларнинг молики - эгаси. Бу ерда қайси исмларни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиш мумкин ва қайси исмларни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиб бўлмайди, деган баҳс бор. Олимлар: «Аллоҳ таолонинг исмлари тавқифий, дейдилар. Яъни қайси исмларни Аллоҳ таолога нисбатан шариат ишлатган бўлса, биз ҳам уни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатишимиз мумкин. Қайси исмларни шариат Аллоҳ таолога нисбатан ишлатмаган бўлса, уни бандалар ҳам Аллоҳ таолога нисбатан ишлатмайдилар. Қайси исмларни шариат Аллоҳ таолога нисбатан ишлатишга рухсат ҳам бермаган ва таъқиқ ҳам қўймаган бўлса, бандалар бунда жим туриб, ҳеч қандай ҳукм чиқармайдилар.
Бу ўринда ўринли савол туғилади: «Олий сифатларни, мақтов ва гўзалликни қамраб олувчи яхши бир ном бор. Бу исмни шариат бирор ўринда Аллоҳ таолога нисбатан исм ёки сифат тарзида тилга олмаган. Шу ном билан Аллоҳ таолони номлаши мумкинми ёки мумкин эмасми?» Аҳли сунна вал жамоа олимлари бу борада ихтилоф қилганлар. Бир гуруҳ олимлар унга рухсат берган бўлишса, бошқаси: «Шариат Аллоҳ таолога нисбатан бу исмни ишлатмаган экан, у билан Аллоҳ таолони номлай олмаймиз», деган. Қози Иёзнинг сўзига кўра, оҳод хабарда Аллоҳ таолони бундай ном билан номлаш мумкинлиги келган бўлса, Аллоҳ таолони у исм билан номлаш мумкин бўлади.
Ҳадисда «у жаннатга кирмайди», дейилди. Яъни кимнинг қалбида заррача кибри бўлса, жаннатга кирмайди. Бу ўринда бир савол туғилади. Арзимаган такаббурлик сифати ҳамма инсонда бўлади. У гуноҳи кабира бўлса, уни қилган киши жаннатга кирмаса, бу ҳадисни қандай тушуниш керак?
Биринчи жавоб: Бу ҳадисдаги кибрдан «Кибр ҳаққа қарши чиқиш ва инсонларнинг бурдини тўкиш» маънодаги такаббурлик назарда тутилган. Шунинг учун уни таъвил қилишга ҳеч қандай зарурат йўқ. Чунки ҳақиқатдан ҳам бундай киши жаннатга кирмайди.
Иккинчи жавоб: Қозий Иёз раҳматуллоҳи алайҳнинг айтиши-ча, ҳадиснинг бошида жаннатга кириш инкор қилинмоқда. Лекин банда кибрига яраша жазосини олгандан кейин жаннатга кириши мумкин. Борди-ю, Аллоҳ таоло уни авф қилса, у бошидаёқ жаннатга кириши мумкин.
«Мисқол» миқдор маъносида. Ҳадисдаги «зарра» сўзи аслида уйга қуёш тушганда кўзга кўринадиган чанг зарралари, деган маънони ифодалайди. У жуда кичик ва ниҳоятда нозик бўлади. Ундан кичик зарралар назарда тутилган. Ҳадисдаги «хардал» сўзидан хантал ирода қилинган.
Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қалбида хантал уруғича иймони бор киши дўзахга ва қалбида хантал уруғича кибри бор киши жаннатга кирмайди», дедилар».
Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қалбида заррача кибри бор киши жаннатга кирмайди», дедилар».

Ҳикматуллоҳ Абиевнинг
"Саҳиҳи Муслим шарҳи" китобидан

Изоҳ: Имом Муслим раҳматуллоҳи алайҳ бу бобда тўртта ҳадис келтирган.

Имом Аҳмад ва Абу Довудлардан нақл қилинган ривоятда Муовия розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Етмиш икки тоифа дўзахда ва бир тоифа жаннатдадир. Ва бу тоифа жамоатдир. Албатта, тезда менинг умматим орасида шундай қавмлар чиқадики, уларга бу бидъат-хурофотлар (тарқалиб) сингиб кетади. Бу худди қутуриш дардига чалинган инсонда ушбу дард унинг бирорта томиру бўғинини қолдирмай кириб боришига ўхшайди».

Изоҳ: Бу бобда Имом Муслим раҳматуллоҳи алайҳ учта ҳадис келтирган.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Ким Аллоҳнинг китобини ўрганиб, сўнгра ундаги нарсаларга эргашса, Аллоҳ уни дунёда залолатидан ҳидоятга йўллайди ва Қиёмат куни ёмон ҳисоб-китоб қилинишдан сақлайди», дедилар. Бошқа бир ривоятга кўра эса: «Ким Аллоҳнинг китобига эргашса, дунёда адашмайди ва охиратда бахтсиз бўлмайди», дедилар ва ушбу: «Ким Менинг ҳидоятимга эргашса, у йўлдан озмас ва бахтсиз бўлмас»,(Тоҳо сураси, 123-оят.) оятини тиловат қилдилар (Розийн ривоят қилган).