Сўнгги ойларда араб дунёсидаги воқеаларни таҳлил қилишга уринишда демократия қадриятлари ҳақида қизғин назарий баҳслар бўлиб ўтди. Кўпчилик демократиядан бошқа мақсадни кўрмайди: сиёсий танловни ҳурмат қиладиган ва фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи яхшироқ сиёсий тизиммуш. Шунинг учун бу Яқин Шарқ ва Шимолий Африка мамлакатлари учун энг мақбул натижа бўлар эди - ҳеч бўлмаганда араблар плюрализм, шаффофлик, замонавийлик нима эканлигини билиб олишлари мумкин бўларди.
Айни пайтда Ғарбнинг демократик тизими ўз тарихидаги энг чуқур инқирозлардан бирини бошдан кечирмоқда. Демократик тузум ҳақидаги идеаллаштирилган ва назарий ғоялардан йироқ, ғарбликлар ўзларини унутиб қўйганликлари, уларнинг фикрлари ҳеч қандай аҳамиятга эга эмаслиги ҳақидаги ғояларни тобора ортиб бормоқда.
Бен Али, Муборак ва Қаддафий уларнинг халқи озодлик талаб қилгани учун ҳокимиятдан бой берганидек, иқтисодий таназзулга аралашгани учун истеъфога чиқиши керак бўлган саккизта Европа етакчиси (бу ҳали ҳаммаси эмас) сиёсий аппарат устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатмоқда. Агар давлат ҳам, фуқаролар ҳам қарз ботқоғига ботган бўлса, одатда демократия деб ҳисобланган сиёсий тизим на шаффоф, на эркин бўлиб чиқди. Бугун ким қарор қабул қилади? Ким ҳокимиятга эга?
Греция Бош вазири Жорж Папандреу референдум ўтказишга чақириш орқали сиёсий ўйин бошлаганида, у танқидга учради ва охир-оқибат истеъфога чиқишга мажбур бўлди: унга халқ билан маслаҳатлашиш вақти эмас, дейишди, чунки агар уларга танлаш эркинлиги берилса, биз умумий таназзулга учраймиз... Етакчи иқтисодий кучлар ва институтлар, шунингдек, рейтинг агентликлари ўз мантиқларини тақдим этишди: ҳозир халқ билан маслаҳатлашиш вақти эмас. Оммавий ахборот воситалари уларга эрганди, улар учун халқ томонидан сайланган, аҳолининг ўз сўзини айтишига имкон бермаган президент ва вазирларнинг ўз лавозимларидан "қувилиши" табиий ва тушунарли. Инқироз даврида демократик тартиб ўз кучини йўқотиб, фуқаролар шунчаки томошабинга айланиб қолгандек.
Аксарият аҳолиси мусулмон бўлган мамлакатлардан давлат ва диний идоралар ўртасидаги муносабатларни қайта кўриб чиқиш сўралмоқда. Улар ҳар қандай йўл билан дунёвий ёки диний диктатурадан қутулишлари керак. Демократлаштиришга даъват қонуний даъват бўлиб, ягона илғор йўл бўлиб кўринади; бу араб уйғонишининг моҳияти, умиди ва мақсадидир.
Бироқ, биз ушбу модель ва унинг якуний мақсадлари ҳақида аниқ саволлар беришимиз керак. Араб давлатлари Ғарб изидан бориши керакми? Ғарб модели такрорлашга арзийдими? Демократлар гапирадиган бу эркинлик ва очиқлик қаерда? Қаерга қараманг, шикоятлар эшитилади: одамлар ўз ҳуқуқларини йўқотаётганини, эркинликлари камайиб бораётганини ва камроқ эътиборга олинаётганини ҳис қилади.
Қўшма Штатларда давом этаётган иқтисодий инқироз фуқароларнинг ҳимоясизлигини очиб берди. Миллионлаб одамлар ишсиз ва катта қарзга ботган; уларнинг оилаларини ҳимоя қилиш учун тиббий суғурта ёки ижтимоий суғурта йўқ. Улардан сайлов кампанияларига миллиардлаб доллар сарфлаб, кейинги сайловларгача халқни унутадиган номзодларга овоз бериш сўралади. Баъзи америкаликлар Уолл-стритга етиб боришга ҳаракат қилмоқда: ҳақиқий куч Оқ уй емас, балки бу кўча аҳлида - етакчи иқтисодий ўйинчилар, агентлар ва институтлар - улар демократик қадриятларни ҳурмат қилишлари шарт эмас. Улар иқтисод ва оммавий ахборот воситаларини назорат қилиш ва улкан молиядан келиб чиқадиган кучга эга - Уолл-стритда демократияга ўрин йўқ. Ҳозир бу ерда бир неча минг ғазабланган фуқаролар сўзга чиқиб, бутун жамият номидан савол беришмоқда: Ғарб демократияси қаёққа кетяпти?
Шунга ўхшаш ҳис-туйғулар Европада ҳам ҳукмрон. Бизда диннинг давлат устидан назорати бўлмаслиги мумкин, лекин трансмиллий корпорациялар, иқтисодий институтлар, банклар, оммавий ахборот воситалари ва яхши ташкил этилган лоббилар шаффофлик ва кўпчилик бошқарувига асосланиши керак бўлган ҳар қандай демократик тизимнинг моҳиятига путур етказади. Гап диний ҳокимиятни давлат ҳокимиятидан ажратиш ҳақида кетаяпти, лекин давлатни ўзининг антидемократик қарор ва чора-тадбирларини юклаётган иқтисодий, молиявий ва оммавий ахборот воситалари монополияларидан ким ҳимоя қилади?
Идеал демократик моделга қойил қолиш яхши ва тўғри, лекин гап шундаки, Ғарб демократиялари таназзулга юз тутмоқда, одамлар ўз ҳуқуқ ва имтиёзларини йўқотмоқда. Фуқаролар ниҳоят уйғониб, шаффофлик, ҳурмат ва изчилликни талаб қилиш вақти келди.
Араб дунёси сиёсий ижодкорликка муҳтож, аммо чуқур инқирозга учраган Ғарб унга намуна бўла олмайди. Бошқа йўлларни топиш, янги уфқларни очиш вақти келди. Дунёнинг глобаллашуви демократик ўзгаришларни фақат миллий даражада амалга оширишни имконсиз қилади. Тунис, Миср, Ливия, ҳатто АҚШ, Греция, Италия, Франция ёки Германия ҳам мустақил равишда демократияга эриша олмайди. Аммо миллатчилик янги тузоқ бўлиши мумкин, чунки нодемократик кучлар фуқаролар мақомига эга бўлмаган ва ҳуқуқларини йўқотган мавжуд жамиятларда яширинган. Демократлар ва эркин фуқаролар ўз мамлакатлари доирасидан ташқарига қарашни ўрганишлари керак, чунки биз ҳозирда трансмиллий фуқаролик ва ижтимоий ҳаракатларни яратишни талаб қиладиган жуда қийин вазифага дуч келмоқдамиз.
Аммо танлов йўқ. Эркинлик билан бирга маълум чекловлар пайдо бўлади: бу парадоксга ўхшайди, аммо бу тарихий ҳақиқат.
Тарик Рамадан - фалсафа фанлари доктори, Швейцариянинг Фрайбург университети профессори, 20 дан ортиқ китоб ва 700 дан ортиқ нашрларнинг муаллифи ёки ҳаммуаллифи.
Манба: www.tariqramadan.com
Абу Муслим тайёрлади
