Нозил бўлган жойи: Макка.
Оятлар сони: 26.
Тартиб рақами: 88.
Сура маъноси: ўраб олувчи (қиёмат номларидан бири).

Бисмиллаҳир-роҳманир-роҳийм

1. (Эй Муҳаммад,) Сизга ўраб олувчи (қиёмат)нинг хабари келдими?
Эй Муҳаммад, Сизга ўз даҳшати билан халойиқни қамраб олувчи қиёматнинг хабари келди.

2. Ўша куни (баъзи) юзлар сўлғин (ҳолда) бўлади.
Ўша куни кофирлар юзида маҳзунлик аломати кўринади. Бу қиёмат қўрқинчи ва тортадиган азобларини кўрганларидан кейин бўлади.
     
3. Амал қилиб, чарчагувчидир.
Юзлари сўлғин ҳолда бўладиган кимсалар дунёда ўзларини қийнаб, ибодатга ғайрат қилардилар. Аммо Аллоҳга имон келтирмаганлари, куфр, ширк ва залолатга ботганлари, холис Аллоҳ учун қилмаганлари боис қабул қилинмаган эди. Бас, уларга ҳеч қандай савоб берилмайди.
Оятнинг иккинчи таъвили шундай: “улар қаттиқ уриниб, ўзларини жаҳаннамга олиб борадиган амалларни қилдилар, бу йўлда нафсларини чарчатдилар”.
Икрима ушбу оят ҳақида: “Улар дунёда маъсиятлар содир этади ва қиёмат куни жаҳаннам оловида қийналади”, деган (Ибн Абу Ҳотим  ривояти).
             
4. У қизиган оловга киради.
Юзлари маҳзун бўлган кимсалар энди жаҳаннамга кириб, азобланади.
               
5. Қайноқ булоқдан суғорилади.
Жаҳаннамдагилар иссиқдан чанқаб, сув сўраганларида, уларга ўта қайноқ сув берилади. Бу сув уларнинг чанқоқларини қондирмайди, аксинча яна ҳам қаттиқроқ азоб беради.
                      
6. Улар учун (аччиқ ва бадбўй) тикондан бошқа бирон таом бўлмайди.
Агар дўзахийлар қорни очиб, егулик сўрасалар, уларга бадбўй тикон берилади.
Оятда “тикон” деб ифодаланган сўз арабий матнда “зорийъун” деб келган. У ерга ёпишиб ўсувчи тикон тури бўлиб, ҳўли “шибриқ”, қуруғи “зорийъ” дейилади. Унинг ҳиди шунчалик ёқимсизлигидан унинг олдига биронта ҳам жонивор йўламайди.
                      
7. У (тикон) семиртирмайди ва очликни қондирмайди.
Бу тиконда яхшилик йўқ. У ейилганда қоринни тўйдирмайди ва семиртирмайди ҳам. Бу эса жаҳаннамдагиларга бериладиган азобнинг бошқа кўринишидир.
            
8. Ўша куни (баъзи) юзлар хурсанд (ҳолда) бўлади.
Қиёмат куни ихлосли ва тақводор мўминлар юзида хурсандчилик ва шод-хуррамлик намоён бўлади.

9. (Қилган) ҳаракати учун рози бўлади.
Улар Аллоҳ берган ажр-савоб ва мукофотларни кўриб, дунёда қилган амалларидан хурсанд ва рози бўладилар.
    
10. (У) олий жаннатда (бўлади).
Аллоҳ уларни олий жаннатга киритади.

11. У ерда бекорчи гапни эшитмайди.
Жаннатийлар бекорчи ва фаҳш сўзларни ишлатмайдилар, фақат ҳикмат ва Аллоҳнинг зикри, мақтови билан боғлиқ сўзларни сўзлайдилар.

12. У ерда бир оқар чашма бор.
Жаннатда бир оқувчи булоқ бўлиб, ундан ичган банда чексиз лаззат ва ҳузур топади.

13. (Шунингдек,) у ерда баланд сўрилар...
Жаннатда баланд сўрилар бўлиб, унга ўтирган мўминлар Аллоҳ томонидан берилган барча неъматларни кўрадилар.

14. Ва (тайёрлаб) қўйилган қадаҳлар...
Жаннатийлар учун қадаҳларга ўта олий сифатли ичимликлар қуйилиб тайёрлаб қўйилган ёки оқувчи чашма бўйига қадаҳлар қўйилган. Улар қачон хоҳласалар, қадаҳни олиб сувдан ичадилар.

15. Ва (тахлаб) қўйилган ёстиқлар...
Жаннатийлар суяниб ўтиришлари учун ёстиқлар ёнма-ён тахлаб қўйилган.

16. Ва тўшалган олий сифатли гиламлар бордир.
Улар ўтирадиган жойларга юқори сифатли гиламлар тўшаб қўйилган.

17-20. Ахир улар туянинг қандай яратилганига, осмоннинг қандай кўтариб қўйилгани, тоғларнинг қандай тиклаб қўйилгани ва Ернинг қандай текис қилиб қўйилганига назар солмайдиларми?!
Анави мушриклар Аллоҳ ўликларни қайта тирилтиришини инкор қилмоқдаларми?! Ахир, улар кўз ўнгиларидаги туяга, унинг яратилиши ва ким томонидан яратилганига ибрат кўзи билан қарамайдиларми?!
Туя катта ҳайвонлардан бўлиб, жуда кучли, кўп юк ташувчи, очлик ва ташналикка чидамли, озгина сувга қаноат қилувчи ажойиб ҳайвондир. Буни ким яратди? Ким осмон шифтини баланд кўтариб, уни юлдузлар билан зийнатлади? Ким тоғларни баланд кўтариб, уларни Ерга қозиқ қилиб қоқиб қўйди? Ким Ерни шундай қулай, текис, экин ўсадиган қилиб қўйди? Нега улар бу неъматлар ҳақида фикр юритмайдилар, Аллоҳга имон келтирмайдилар, Унинг азобидан қўрқмайдилар?!
Бу оятлардан “туяни ажиб суратда яратган, осмонни устунсиз кўтариб қўйган, улкан тоғларни Ерга тик қоқиб қўйган ва Ерни текис қилган Зот – Аллоҳ қиёмат куни бандаларни қайта тирилтиришга Қодирдир”, деган маъно келиб чиқади.

21. Бас, (эй Муҳаммад,) эслатинг. Зеро, Сиз эслатувчисиз.
Эй Муҳаммад, инсонларга Қуръон оятларини эслатинг, уларга панд-насиҳат қилинг. Зеро. Бу иш Сизнинг вазифангиздир.

22. Аммо Сиз уларни мажбурловчи эмассиз.
Сиз бандаларни мажбурлаб имонга келтиришга эмас, балки Менинг амримни уларга етказишга буюрилгансиз. Бас, Сиз ўз ишингизни қилинг, ҳисоб қилиш эса Аллоҳнинг зиммасидадир.

23-24. Фақат ким юз ўгирса ва куфр келтирса, у ҳолда Аллоҳ уни катта азоб билан азоблайди.
Ким Аллоҳнинг оятидан юз ўгирса ва куфр келтирса, Аллоҳ уни энг оғир азобга гирифтор қилади. Бу азобнинг чегараси йўқ.

25. Албатта уларнинг қайтиши Биз(нинг ҳузуримиз)гадир.
Бандалар ўлимдан сўнг ёки қайта тирилгандан сўнг Аллоҳ ҳузурига қайтадилар.

26. Сўнгра уларнинг ҳисоби ҳам, албатта Бизнинг зиммамиздадир.
Кейин У Зот бандаларини ҳисоб қилади – яхши амалларга мукофот, ёмон ишларга жазо беради.

Нозил бўлган жойи: Макка.
Оятлар сони: 20.
Тартиб рақами: 90.
Сура маъноси: юрт, ўлка; шаҳар.

Бисмиллаҳир-роҳманир-роҳийм
              
1. Мана шу шаҳарга қасам...
Ушбу оятда Аллоҳ томонидан мукаррам қилинган Макка шаҳри билан қасам ичилмоқда. Макка бежизга улуғ шаҳар эмас. Чунки унда Каъбаи муаззам бор, Исмоил алайҳис салом ва Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам шаҳарлари, қолаверса ҳаж амаллари ҳам айнан шу юртда адо этилади.
             
2. Ва Сиз бу шаҳарда яшамоқдасиз.
Макканинг улуғ шаҳар эканига сабаблардан бири ҳам шу. Пайғабарлар Саййиди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу юртда туғилиб ўсдилар, камолга етдилар.
Оятнинг бошқа таъвилида: “Эй Муҳаммад, Маккада ўзгаларга мумкин бўлмаган уруш қилиш ва асир олиш каби ишлар Сизга ҳалолдир”, деб келтирилган.
           
3. Ва ота ҳамда (ундан бўлган) болага қасамки...
Баъзи муфассирлар бу ердаги “ота ва бола”дан мурод Одам ва унинг зурриётидир, дейишган. Лекин оятда ҳар бир ота ва унинг боласи назарда тутилгандир. Ўйлаб қарасак, инсондан фарзанд туғилиб, наслининг давом этиши, отанинг бола дунёга келишига сабабчи бўлиши ҳам Аллоҳ таолонинг мўъжизасидир.
                    
4. Албатта Биз инсонни машаққатга яратдик.
Аллоҳ инсонни синов учун яратди. Синов эса машаққатсиз кечмайди. Одамнинг бу қийинчиликларни бошидан ўтказиши босқичма-босқич юз беради. У умрининг охиригача дунё ташвишлари ва турли қийинчиликларга дуч келади. Ўлимдан сўнг эса қабрдаги имтиҳон ва барзах ҳаётини бошидан ўтказади. Олдинда уни қиёмат қийинчилиги кутиб турган бўлади. Хуллас, банда, хусусан, мўмин банда то икки оёғи жаннат тупроғида бўлмагунича ғам-ташвишдан холи бўлмайди .

5. (Инсон) унга ҳеч кимнинг кучи етмайди, деб ўйлайдими?
Куч-қуввати, мол-дунёси ва ақл-идроки билан ғурурга кетган инсон ўзини ким деб ўйламоқда?! Ожиз инсон унга ҳеч кимнинг қудрати етмайди, шунча гуноҳ қилсам ҳам ҳеч ким мени жазоламайди, деб ўйлайдими?!
Йўқ! Нотўғри ўйлабди. Уни яратган Аллоҳ унга бас келади, хоҳласа, уни жазолайди.
   
6. У: “Мен кўп бойликни сарфла(б қўй)дим”, дейди.
Агар унга яхшилик йўлида бойлигидан сарф қилиш таклиф қилинса, у: “Мен жуда кўп бойлигимни шу йўлда сарфлаб бўлганман”, деб ёлғон гапиради. Аслида у эҳсон учун бир чақа ҳам ишлатмаган, барчасини кайфу сафо ва айш-ишрат йўлида совурган бўлиб чиқади.

7. (Ўша инсон) уни ҳеч ким кўрмаган, деб ўйлайдими?
У қилаётган ишларини ҳеч ким кўрмайди, деб ўйлайдими? Йўқ, ундай эмас. Сахийлик қилмаган ҳолида, мен кўп молимни яхшилик учун ишлатдим, деб айтганини ҳам, бойлигини қайси йўл билан топиб, қаерга ишлатаётганини ҳам Аллоҳ билади.

8-9. Ахир Биз унга икки кўз, тил ва икки лабни (ато) қилмадикми?
Оятда Аллоҳ бандаларга икки кўз, тил ва икки лаб неъматини эслатиб, уларни Ўзига шукр қилишга чақирмоқда.
Макҳул Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ривоят қилади: “Аллоҳ таоло: “Эй Одам боласи, сенга улуғ неъматлар бердимки, унинг саноғига ета олмайсан, шукрини адо этолмайсан. Сенга берган неъматларимдан бири икки кўздир. Сен ўша икки кўзинг ёрдамида кўрасан. Мен кўзларингга ғилоф яратдим. Бас, Мен ҳалол қилган нарсаларга қара. Агар ҳаром қилинган нарсаларга кўзинг тушса, унинг пардасини ёп! Мен сенга тил бердим ва унга ғилоф ҳам қилиб қўйдим. Бас, Мен буюрган ва ҳалол қилган нарсаларни гапир. Агар ҳаром нарсаларга дуч келсанг, тилингни тий. Мен сенга жинсий аъзо бердим ва унга парда ҳам қилдим. Фаржингни ҳалолга ишлат. Агар ҳаромга юзма-юз келсанг, фаржингга парда торт (зинодан сақлан). Эй Одам боласи, сен Менинг ғазабимни кўтара олмайсан, интиқомимга тоқат ҳам қила олмайсан!” дейди” (Ибн Асокир ривояти. Ривоят санади заиф).

10. Ва Биз уни икки баландликка йўлладик.
Аллоҳ таоло инсон фитратига яхшилик ва ёмонлик орасини ажрата оладиган салоҳият, ҳақ ва ботилни фарқлай биладиган ақл берган. Айни вақтда шаҳватларга мойиллик ҳиссини ҳам сингдирган унинг табиатига. Инсон шу йўл билан имтиҳон қилинади. Қайси йўлни танлашига қараб унинг оқибати икки хил бўлади.
Бу оятда ҳидоят – эзгулик ва залолат – қабоҳат йўли баланд тепаликка ўхшатилмоқда. Юқорида турган нарса барчага бирдек аниқ кўринади. Ҳидоят ҳам, залолат ҳам бандаларга очиқ-ойдиндир, қайси йўл тўғри, қайси бири нотўғри экани кундек равшан.
 
11. У Ақоба (довони)ни ошиб ўтолмади.
Ушбу оятда банданинг нафс ва шайтон билан кураши довон ошиб ўтишга ўхшатилмоқда.
Ибн Аббос розийаллоҳу анҳу: “Ақоба жаҳаннамдир”, деган (Ибн Абу Ҳотим  ривояти). Абу Солиҳ эса: “Ақоба жаннат ва жаҳаннам ўртасидадир”, деб айтган (Ибн Мунзир ривояти).

12. (Эй Муҳаммад,) довон (ошиб ўтиш) нима эканини Сиз қаердан биласиз?!
Сиз довон ошиб ўтиш нима эканини билмайсиз. Мен Сиз ва умматингизни яхшилик ва нажот йўлига бошлайман.
 
13-16. (Довон ошиш) қул озод қилиш ёки қийинчилик кунда қариндош етим ёки жуда камбағал мискинга таом беришдир.
Бу оятларда қайси амаллар орқали нафс довони, жаннат билан жаҳаннам ўртасидаги довонни ошиб ўтиб, Аллоҳ розилигига эришиш йўллари кўрсатилмоқда.
Қатода айтади: “Одамлар жаннатга етмасдан бир довонга дуч келадилар. Уни ошиб ўтиш бир қул озод қилиш билан бўлади”, деган (Абд ибн Ҳумайд ва Ибн Мунзир ривояти).
Заҳҳок айтади: “Одамлар фарз амалларидан сўнг мискинга таом бериш каби Аллоҳ учун маҳбуб бўлган амални қила олмайдилар” (Ибн Абу Шайба ривояти).
Демак, қуйидаги амаллар ёрдамида нафс довонини ҳатлаб ўтиш мумкин экан:
– қулликда жабр кўраётган бандани сотиб олиб озод қилиш;
– очарчилик ва қаҳатчилик вақтида, ҳамма ўзи ҳақида ўйлаб қоладиган пайтда қариндош етим болалар ва тирикчилик қилишга йўл топа олмайдиган ўта қашшоқ бечораҳол кишиларга таом бериш.
Бу амаллар бежизга довон ошиб ўтишга ўхшатилмаяпти. Чунки бу ишлар нафсга оғир келади. Бу амаллар, одатда, одамлар кўзидан йироқ, риёдан холи, шуҳрат ва обрўъ-эътибор олиб келмагани учун ҳам аксарият кишилар бундай амаллардан ўзларини олиб қочадилар.

17-18. Кейин у имон келтирган, бир-бирларини сабрга чақирган ва бир-бирини раҳмли бўлишга ундаган (зот)лардан бўлса, ана ўшалар ўнг томон эгаларидир.
Аллоҳ қилган амалини қабул қилиб, рози бўлиши учун банда, аввало Аллоҳга имон келтириши, Аллоҳ йўлидаги машаққат ва қийинчиликларга сабр қилиб, ўзгаларни ҳам сабр қилиш ва бир-бирига меҳр-муҳаббатли бўлишга чақириши лозим. Мана шундай бандалар ўнг томон соҳиблари – жаннат эгалари бўладилар.

19. Бизнинг оятларимизни инкор қилган (кимса)лар эса чап томон эгаларидир.
Аллоҳнинг оятларини инкор қилувчи кофир бандалар номаи аъмоли чап томонларидан берилади ва улар юзтубан ҳолда жаҳаннамга ташланадилар.

20. Уларнинг устида қамраб олувчи жаҳаннам бордир.
Кофир, мушрик ва мунофиқлар жаҳаннамга кирганларидан сўнг устларидан эшик ёпилади. Энди улар у ердан чиқиб кета олмайдилар.

Нозил бўлган жойи: Макка.
Оятлар сони: 30.
Тартиб рақами: 89.
Сура маъноси: тонг.

Бисмиллаҳир-роҳманир-роҳийм

1. Тонгга қасам...
Аллоҳ таоло ушбу оятда тонг билан қасам ичмоқда. Сабаби тонг отиши билан зулмат чекиниб, кун ёришади. Бу нарса ҳам Аллоҳ таолонинг чексиз қудратига далолатдир.
Мужоҳид ушбу оят ҳақида: “У ҳар кунги тонг эмас, балки қурбонлик кунининг тонггидир”, деган  (Ибн Абу Ҳотим  ривояти).

2. Ва ўн кечага қасам...
Бу ерда Аллоҳ таоло Зулҳижжа ойининг биринчи ўн кунлиги билан қасам ичмоқда. Мана шу кунларда қилинадиган амаллар Аллоҳ наздида энг севимли амаллар саналади.
Ибн Умар розийаллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ривоят қилади: “Аллоҳ учун (Зулҳижжа ойининг) ўн кунида қилинадиган амал бошқа кунларда қилинадиган амаллардан афзалроқ ва севимлироқдир. Бас, (ўша кунларда) таҳлил, такбир ва ҳамдларни кўпайтиринглар!” (Аҳмад ва Байҳақий ривояти. Ривоят санади саҳиҳ).

3. Жуфт ва тоққа қасам...
Оятда яратилган жамики махлуқотлар орасидаги жуфт ва тоқ нарсалар кўзда тутилмоқда . Зеро, бирон мавжудот йўқки, у жуфт қилиб яратилмаган бўлса. Фақат Аллоҳ Ягонадир. Ибн Аббос розийаллоҳу анҳу мазкур оят ҳақида: “Аллоҳ тоқдир, сизлар жуфтсизлар”, деган (Ибн Жарир ривояти).

4. Ўтиб бораётган кечага қасамки, (албатта гуноҳкорлар азобга дучор бўладилар!)
Тун кириши ва тонг отиши ҳам ажойиб мўъжиза. Аллоҳ тунни махлуқотларига раҳмат қилиб яратган. Агар умрбод кун бўлганида жонзотлар тирикчиликдан хориб, ҳаётлари оғирлашган бўларди.
Икрима бу оят ҳақида: “Бу жума тунларидир”, деган (Ибн Жарир ва Ибн Абу Ҳотим ривояти).

5. Мана шуларда ақл эгаси учун (етарли) қасам бордир!
Ақл-фаросатини ишлатган одам юқорида Аллоҳ қасам ичган нарсаларнинг улуғлигини, уларнинг яратилишидаги мукаммаллик Аллоҳнинг чексиз қудратидан далолат эканини билиб олади.
                       
6-7-8. (Эй Муҳаммад,) Парвардигорингиз Од (қабиласи)ни, (ўзга) юртларда ўхшаши яратилмаган, (мустаҳкам) устун(ли қаср)лар эга бўлган Ирам (шаҳри)ни қандай (ҳалок) қилганини кўрмадингизми?
Аллоҳ тарафидан ҳисобсиз неъматлар билан сийланган Од қабиласи куч-қувватлари билан ғурурга кетиб, ўзгаларни менсимас, оёқлари ердан узилган эди. Улар пайғамбарлари Ҳуд алайҳис саломни ҳам ёлғончига чиқаришди. Бу қабиланинг Ирам номли шаҳри шу даражада гўзал эдики, яқин орада унга тенг келадигани топилмасди.
Аллоҳ таоло ушбу оятларда Од қабиласи бойлик, фаровонлик, гўзал ва муҳташам шаҳар, ажойиб биноларга эга бўлсалар ҳам, имонлари бўлмагани боис азобга гирифтор қилинганларини эслатиб, Макка мушрикларини огоҳлантирмоқда.
                           
9. Водийда харсанг тошларни йўниб олган Самуд (қабиласининг қандай ҳалокатга дучор қилингани)ничи?
Самуд Солиҳ алайҳис салом қавми бўлиб, у ҳам қурилишда донг таратганди. Жумладан, улар Шомдан Мадинага кетиш йўлидаги Қуро водийсида тошларни йўниб, бинолар қуришган эди. Ана ўша қавм ҳам қанчалик дунё ишларида моҳир ва илғор бўлмасин, имонсизлиги сабаб азобга дучор бўлди.
            
10. Қозиқлар эгаси бўлган Фиръавннинг (қандай ҳалок қилинганиничи, кўрдингизми)?
Ҳозиргача бутун дунёни лол қолдириб келаётган эҳромларни қурдирган Фиръавн ҳам Аллоҳга имон келтирмаганди. Унинг хос кишилари, минглаб жанчи ва хизматкорлари бор эди. Аммо уларнинг биттаси ҳам Фиръавндан Аллоҳнинг азобини қайтариб қололмади.
                    
11. Улар юртларда туғёнга кетдилар.
Юқорида зикри келган Од, Самуд қабиласи ва фиръавнлар ҳукмрон эканларидан фойдаланиб, мансабларини суъистеъмол қилдилар, одамлар ҳаққига тажовуз қилиб, кибр ва исён қилдилар, зулм-ситам етказдилар.
        
12. Ва у ерда бузғунчиликни кўпайтириб юбордилар.
Улар маъсият қилиш, бандаларни ноҳақ эзғилаш ва уларга зулм қилиш билан мамалакатларида кўп бузғунчиликлар содир этдилар.

13. Бас, Парвардигорингиз уларнинг устига турли-туман азоб-уқубатларни ёғдирди.
Ҳукмрон синфларга бечора оддий халқнинг кучи етмаса, оддий халқнинг улуғ Парвардигори бўлмиш Аллоҳнинг уларга кучи етади. Ҳа, Аллоҳ адолатли Зотдир. Одамларни ноҳақ хўрлаб, гуноҳлар ботқоғига ботиб кетган Од, Самуд ва фиръавнлар Аллоҳ томонидан қаттиқ азобга дучор қилиндилар.
ﮏ      ﮒ
14. Албатта Парвардигорингиз (ҳамма нарсани) кузатиб турувчидир!
Аллоҳ ҳамма нарсани кўриб туради, ҳамма нарсани билиб туради ва уларни ҳисобга олиб қўяди. Жумладан, золимларни ҳам, мазлумларни ҳам кўради. Оқибатда яхши амалларга савоб, ёмонларига муносиб жазо беради.

15. Қачон инсонни Парвардигори имтиҳон қилиб, уни мукаррам қилса ва (кўп миқдорда) неъмат берса, у: “Парвардигорим мени азиз қилди”, дейди.
Аллоҳ бандасини имтиҳон қилиш учун кенг ризқ, куч-қувват, мансаб, чирой берса, у имтиҳон қилинаётганини билмасдан, бу менга муносиб кўрилганим, Аллоҳга севимли бўлганим учун берилди, деб ўринсиз хурсанд бўлади ва кибр сари қадам қўяди. Бундай банда шукр қилмайди, бу ишларнинг ҳаммаси синов эканини ўйлаб ҳам кўрмайди. Одамлар яхши билиб олсинларки, Аллоҳ бандасига яхши кўргани учун бермайди молу дунёни.

16. Аммо қачонки уни имтиҳон қилиб, ризқини тор қилиб қўйса, тезда: “Парвардигорим мени хор қилди”, дейди.
Агар унинг ризқи торайса, ишлари орқага кетса ёки мансаб курсисидан тушса, Аллоҳ мени ёмон кўриб қолибди, У мени хор қилмоқда, деган гумонга боради.
Булар қайта тирилишга имони йўқ ёки имони кучсиз банданинг гапидир. Зеро, бундай банда фикрича, фақат мана шу дунё бор, холос. Бахс-саодат ҳам, унинг наздида, бойликка эга бўлиш ва фаровон ҳаёт кечириш билан ўлчанади. Мўмин банда бўлса, бой бўладими ёки камбағалми, фарқи йўқ, Аллоҳга ҳар қандоқ ҳолатда ибодат қилади, бошига тушган кўргуликларга чидайди ва тақдирдан нолимайди. Бойликка эга бўлса, шукр қилади. Камбағаллик билан имтиҳон қилинса, сабр қилади.

17. Йўқ! Балки сизлар етимни (иззат-)икром қилмайсизлар.
Йўқ! Бу икки ҳолатда инсон томонидан айтилган гаплар нотўғридир. Унинг бахти бойлик, бахтсизлиги камбағаллик эмас. Балки ҳақиқий саодат Аллоҳга имон келтириб, У Зотга ибодат қилишдир.
Эй бандаларим, сизлар Мен берган ризқимни ўз ўрнига сарфламаяпсиз, бойликка эга бўла туриб, етим-есир ва ночор кишиларга таом улашмаяпсиз. Агар шундай қилганингизда, бу Аллоҳ учун мақбул иш бўларди.
      
18. Ва бир-бирларингизни мискинга таом беришга ундамайсизлар.
Бир-бирларингизни бечораҳол кишиларга ёрдам қилишга чақирмаяпсизлар, балки бахиллик қилмоқдасизлар.

19. Меросни эса қўшиб еяверасизлар!
Ўз насибангизга қаноат қилмасдан, етим, аёллар ва заиф кишилар меросига кўз олайтирмоқдасизлар, уларни ҳирс ва очкўзлик билан, ҳалол ва ҳаромнинг фарқига бормай, аралаштириб еяпсизлар.

20. Ва бойликни жуда қаттиқ яхши кўрасизлар.
Нотўғри эътиқод ва номаъқул ишларингизга ҳам сабаб шу. Сизлар бойликка жуда ўчсизлар. Фикру хаёлингизда бойлик. Иш шундангина иборат эмас. Ҳали қиёмат бор, ҳисоб бор.

21. Йўқ! Қачонки Ер қаттиқ силкинганда...
Йўқ! Бундоқ қилманглар! Чунки қачон қиёмат бўлиб, Ер қаттиқ қимирланганда...

22. Парвардигорингиз ва фаришталар саф-саф бўлиб келганида...
Ўша куни Аллоҳ бандалар орасида ҳукм қилиш учун келади. У Зотнинг олди ва атрофида покиза фаришталар ҳозир бўлиб турадилар.

23. Ана ўша кунда жаҳаннам келтирилади. Ўша куни инсон эслатма олади. Унинг учун қандай эслатма бўлсин!
Фаришталар жаҳаннамни судраб олиб келадилар ва уни ҳамма кўради. Банда буларни кўриб, дунёда қилган ишларини эслай бошлайди ва гуноҳлари кўз ўнгида намоён бўлади. Бироқ энди содир этган ёмон амалларни эслашдан қандай фойда бор. Бўлар иш бўлди. Энди фақат ҳисоб бериш бор, холос!

24. У: “Эҳ кошки мен ҳаётлик чоғимда (солиҳ амалларни) қилган бўлсам эди!” деб қолади.
Банда қиёмат куни дунёда гуноҳ қилганига минг пушаймон чекади, солиҳ амалларни қилмаганига афсус-надоматлар чекади. Агар солиҳ амаллари бўлса, ҳозир фойдаси теккан бўларди!..

25. Бас, ўша кунда ҳеч ким (Аллоҳнинг) азоби каби азоблай олмайди.
Қиёмат куни осийлар учун Аллоҳнинг азобидан қаттиқроқ азоб бўлмайди. Биронтаси гуноҳкорларни Аллоҳчалик шиддат билан азоблай олмайди.

26. Ва ҳеч ким У Зотнинг боғлаши каби боғлай олмайди.
Ва ўша куни ҳеч ким кофирлар қўл-оёқларини занжир ва кишанлар билан Аллоҳ каби бойлай олмайди.

27-28. Эй хотиржам нафс, рози бўлган ва сендан рози бўлинган ҳолда Парвардигоринг (ҳузури)га қайт.
Бу ерда Аллоҳга ҳақиқий имон келтириб, имонига шубҳа аралашмаган, шаҳватлар гирдоби остида қолмаган, тақдирдан рози бўлиб ҳаёт кечирган, ўлими олдидан жаннатий экани башорат берилган хотиржам нафсга мурожаат қилиниб, унга берилган савоб ва мукофотлардан рози бўлган ҳолида ва Парвардигори ҳам ундан рози бўлган ҳолида У Зотнинг ҳузурига қайтиши амр қилинмоқда.
                  
29-30. Бас, (солиҳ) бандаларим қаторига қўшил ва жаннатимга кир!
Эй сокин нафс, энди сен солиҳ бандаларим билан Мен ҳозирлаб қўйган жаннатга кир ва ундаги кўз кўриб, қулоқ эшитмаган, киши хаёлига келмаган неъматлар билан ҳузурлан!

Нозил бўлган жойи: Макка.
Оятлар сони: 15.
Тартиб рақами: 91.
Сура маъноси: қуёш.

Бисмиллаҳир-роҳманир-роҳийм

1. Қуёш ва унинг зиёсига қасам...
Қуёш ва у таратаётган зиё нафақат инсоният, балки бутун мавжудот учун муҳимдир. Қуёшни Ерга нисбатан аниқлик билан ўрнатиб қўйган Улуғ Аллоҳ ибодат қилишга энг муносиб Зотдир!

2. У (қуёш)нинг ортидан келган ойга қасам...
Қуёш оламга зиё сочиб, шом киргач, ботади ва унинг кетидан Ой чиқади. Маълумки, Ой Қуёш зиёсидан нур олиб, кечаси уни Ерга таратади. Бу ҳам мўъжиза. Аллоҳнинг махлуқотларга қилган енгиллиги бу.

3. У (қуёш)ни ошкор қилган кундузга қасам...
Кундуз куни Ер юзидан зулматни ҳайдаб, Қуёшни очиқ-ойдин кўрсатади. Агар кундуз бўлмаса, Қуёш ҳам чиқмайди. Кундуз куни махлуқотлар тирикчилигида асосий ўрин тутади. Агар умрбод тун давом этганида Ер юзида ҳаёт бўлмасди.

4. У (қуёш)ни ўраган тунга қасам...
Кундузги тирикчиликдан хориган мавжудотлар, шу қатори инсон ҳам дам олиши учун Аллоҳ тунни яратди. Тун эса Қуёшни ёпиб қўяди. Агар Қуёшни ўрамаса, ҳақиқий маънода тун бўлмайди. Хуллас, бу илоҳий боғлиқлик ҳақида фикр юритган банда Аллоҳ таоло нақадар Ҳакийм ва Улуғ зот эканига тан бермасдан иложи йўқ.

5. Осмон ва уни яратган (Зот)га қасам...
Аллоҳ осмонни яратиб, уни устунларсиз кўтариб қўйди, юлдузлар билан унга кўрк берди. Ҳозиргача ожиз инсон осмоннинг аниқ чегарасини билолмай ҳайрон. Мана шундай улкан, чексиз ва мўъжизакор осмонни яратган Аллоҳ Улуғдир!

6. Ер ва уни ёйиб қўйган (Зот)га қасам...
Аллоҳ Ерни текис, ўсимлик ўсадиган, сувни шимиб олмасдан дарёлар оқадиган, турли ер ости бойликлари чиқадиган қилиб яратган. У Зот яратган ҳар бир нарса ақлларни лол қилувчидир.
    
7-8. Нафс ва уни тиклаган, унга маъсият ва тақвони билдирган (Зот)га қасамки...
Аллоҳ таоло инсон нафсини, унинг руҳий оламини мукаммал қилиб яратган. Унга яхшилик қозониш, ҳис қилиш, идрок этиш, камолотга эришиш каби хислатларни сингдирди. Аллоҳ ҳар бир нафсни пок ҳолида, Исломга мансуб қилиб яратган ва унга икки йўлни – яхшилик ва ёмонлик йўлини билдирган. Унинг нафсида тақвога рағбат ва маъсиятга мойиллик бор. Қайси бирини танлаш банданинг ўзига боғлиқ.
Ибн Аббос розийаллоҳу анҳу ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қачон “нафс ва уни тиклаган, унга маъсият ва тақвони билдирган (Зот)га қасамки...” оятини ўқисалар, тўхтаб,

деб дуо қилардилар” (Ибн Мунзир, Ибн Мардавайҳ, Табароний “Кабийр”да ривоят қилган).
              
9. У (нафс)ни поклаган киши, албатта нажот топибди!
Ким нафсини Аллоҳга итоат этиш билан чиркин ахлоқ ва ёмон одатлардан покласа, хулқини гўзал қилса, бундай банда, албатта нажот топади! Бунга шак-шубҳа йўқ. Юқорида бир неча нарсалар билан қасам ичишдан мақсад ҳам шу ҳақиқатни баён қилиш эди.
             
10. Ва уни (гуноҳ қилиш билан) хорлаган кимса, аниқ зиён кўрибди!
Ким нафсига эрк берса, уни гуноҳ-маъсият ва куфру залолат билан булғаса, нафсини поклашга беэътибор бўлса, унинг ҳалок бўлиши муқаррар!
                             
11. Самуд (қабиласи) туғёни сабаб ёлғонга чиқарди.
Самуд қабиласи ҳаддан ошгани сабаб пайғамбарлари Солиҳни ёлғончига чиқаришди.
                            
12-13. Эсланг, уларнинг энг бадбахти ўрнидан турганида, Аллоҳнинг Расули уларга: “Аллоҳнинг туяси(ни сўйиш) ва уни суғориш(га тўсқинлик қилиш)дан эҳтиёт бўлинглар!” деди.
Қабиланинг энг бадбахт кимсаси Қаддор ибн Солиф Аллоҳнинг мўъжизаси бўлган туяни сўйиш учун ўрнидан қўзғалганида, Солиҳ алайҳис салом уларга: “Бу туяга зарар етказманглар, унинг навбати бўлган кунда сув ичишига тўсқинлик қилманглар!” деб уларни огоҳлантирди.

14. Бас, улар у (пайғамбар)ни ёлғонга чиқариб, у (туя)ни суйиб юбордилар. Парвардигорлари гуноҳлари туфайли уларнинг устига азоб ёғдириб, уни (барчалари учун) тенг қилди.
Қабила аъзолари Солиҳ алайҳис саломнинг пайғамбарлиги ва туя Аллоҳнинг мўъжизаси эканини тан олишмади, унинг насиҳатларига қулоқ осишмади ва туяни сўйиб юборишди. Натижада Аллоҳ уларни қаттиқ азоблади ва бу азобни барчаларига баробар қилди – уларнинг биронтаси ҳам жазодан қочиб қутула олгани йўқ.

15. Зеро У (Зот ишининг) оқибатидан қўрқмайди.
Аллоҳ қилаётган ишининг оқибатидан қўрқмайди. У Зот барчадан Устун ва Ғолибдир. Аллоҳнинг иродасига ҳеч ким қарши боролмайди.