Ҳаётнинг барча соҳаларини тўлиқ назорат қилиш, кузатиш, қийноқлар ва "қайта тарбиялаш лагерлари" - Шинжон ҳар доим ҳам шундай бўлмаган. Бундан 80 йил муқаддам минтақада сиёсий эҳтирослар авж олиб, уйғурлар, ўзбеклар, қозоқлар ва қирғизлар бошчилигида Шарқий Туркистон инқилобий республикаси ташкил топишига олиб келди.

Бу давлат тузилмаси деярли беш йил давомида фаолият юритишга муваффақ бўлди - натижада унинг президентларидан бири ўғирлаб кетилди, иккинчиси эса авиаҳалокатда ҳалок бўлди. Ҳозир сургундаги Шарқий Туркистон ҳукумати мавжуд. Исломонлайн.Уз замонавий Шарқий Туркистон давлатчилиги тарихи ва минтақа аҳолисининг мустақиллик орзуси ушалмагани сабабларини аниқлаштирди.

Фуқаролар уруши ва қўзғолонлар

1923 йилда Гоминдан партияси ва Хитой Коммунистик партияси (ХКП) мамлакатдаги ҳокимиятни бўлиб олган олий ҳарбий мансаблар – дуцзюнлар билан курашиш учун Биринчи Бирлашган фронт туздилар. Гоминдан тарафдорлари коммунистлардан бир неча баравар кўп эди ва 1927 йилда унинг раҳбари генералиссимус Чан Кайши бошчилигидаги бу партия Хитой устидан расман тўлиқ назоратни қўлга киритди.
Шанхай қўлга киритилгандан сўнг, Чан Кайши ХКП мамлакатда барқарорликни тиклаш йўлларини қандай кўрганига рози бўлмади - коммунистлар Хитой хорижий кучлардан пул олмасликлари керак, деб ҳисоблашди, гарчи улар СССРнинг қудрати ва асосий кўмагидан баҳраманд бўлишса ҳам. Коммунистик партия ҳокимиятни қўлга киритишга қарор қилишидан қўрқиб, Гоминдан раҳбари у билан барча муносабатларни узди ва ХКПга қарши қуролли кураш бошлади ва буни “ўз уйида тартиб ва тозаликни тиклаш кампанияси” деб атади. Қарама-қаршилик 1927 йил 12 апрелда "Шанхай қирғини"га айланди, унинг давомида ХКПнинг тўрт мингдан ортиқ тарафдорлари ўлдирилди ва минглаб одамлар ҳибсга олинди.
Бутун мамлакат бўйлаб коммунистларнинг таъқиб қилиниши 1950 йилгача давом этган фуқаролар урушининг бошланишини кўрсатди, 1937 йилдан 1945 йилгача бўлган давр бундан мустасно, томонлар сулҳ тузиш ва Япония агрессиясига қарши курашиш учун Иккинчи Бирлашган фронтни тузишни эълон қилдилар.
Бўлаётган воқеалар 18-аср охирида Хитойга қўшиб олинган ва бундан аввал Уйғуристон, Уйғурия ёки Қашғария номи билан машҳур бўлган Шинжонга таъсир қилмаслиги мумкин эди. Мамлакатда ҳокимият учун узоқ давом этган кураш туфайли ҳарбий раҳбар ва вилоят губернатори Шен Шицай мустақил равишда қарор қабул қилишга ва Шинжонда ўз қоидаларини ўрнатишга: солиқларни кўтариш, маҳаллий чорва молларини мусодара қилишга муваффақ бўлди, шунинг учун халқ уни "Шинжон шаҳзодаси” деб атади.
1937 йилдаги уйғурларнинг навбатдаги қўзғолонидан сўнг Шицай “катта тозалаш”ни бошлаб, кўплаб қатл ва ҳибсга олишларни уюштирди. Ҳаммаси бўлиб, турли ҳисоб-китобларга кўра, унинг ҳукмронлиги даврида 200 мингга яқин уйғур қатл этилган. Бошқа халқлар ҳам вақти-вақти билан қурол кўтардилар: энг йирик қўзғолонлардан бири 1941 йилда Олтой ва Или тумани қозоқлари томонидан кўтарилган.
1933 йилда уйғурлар Шарқий Туркистон Ислом Республикасини эълон қилдилар. Қўзғолончиларга 1933 йил 12 ноябрда президент этиб тайинланган Хўжа-Ниёз ҳожи бошчилик қилди. Уйғур ҳукумати Қашқарда жойлашган эди.
Республика 1934 йил 6 февралгача, Хуей дала қўмондонлари Хитой ва Совет қўшинлари ёрдамида Ислом республикаси армиясини мағлуб этгунига қадар давом этди.
Қўмондон узоқ вақт давомида Совет Иттифоқи билан дўстона муносабатларни сақлаб, ундан ёрдам олишга муваффақ бўлди. Совет Ташқи ишлар халқ комиссари Вячеслав Молотов билан ёзишмалардан маълумки, 1941 йил январ ойида Шенг Шицай "Хитойдан чиқиш, Совет республикасини яратиш ва уни СССР таркибига киритиш" таклифини билдирган. “Шинжон шаҳзодаси” буни Хитой-Япония уруши фонида “инглиз империалистлари ва Чан Кайши Шинжон ишларига аралаша олмаганида” юзага келган имконият билан изоҳлади. Бироқ Улуғ Ватан уруши бошланганлиги сабабли бу йўналишда ҳеч қандай қадам ташланмади, умуман олганда, Шинжон масаласи Совет Иттифоқи учун иккинчи даражали бўлиб қолди.
1942 йилда Шицай СССРнинг Германия билан урушдаги мағлубиятлари фонида Москва билан муносабатларни қайта кўриб чиқишга қарор қилди ва Гоминдан билан яқинлашишга киришди. Чан Кайшининг коммунистларни ёқтирмаслигини билган Шицай уларга қарши репрессияларни бошлади ва бутун Совет контингентини Шинжондан қувиб чиқарди. 1943 йил 27 сентябрда Шен Шицай Урумчида Мао Цзедуннинг укаси Мао Цземинни қатл қилди. Бу воқеаларнинг барчасидан кейин СССР Шицайни қўллаб-қувватлашдан бош тортди ва миллий мустақиллик учун туркий ҳаракатга эътибор қаратди. Бу асосан СССР учун Япония билан урушда иттифоқчилар томонида бўлган Хитой расмийлари билан муносабатларни бузиш фойдасизлиги билан боғлиқ эди.
Совет Иттифоқи уруш тўлқинини ўзгартиришга муваффақ бўлгач ва Германия мағлубиятга учраганидан сўнг, 1944 йилда Шен қўшниси билан муносабатларни тиклашга қарор қилди. У Иосиф Сталинга мактуб йўллаб, унда Шинжонни СССР таркибига 17-социалистик республика сифатида киритишни таклиф қилган. Бироқ, Сталин бу ҳақида Гоминдан раҳбари Чан Кайшига хабар берди, у Шицайни лавозимидан четлатиб, Чунцинга қишлоқ ва ўрмон хўжалиги вазири лавозимига юборди.
“Хитойдан ҳудудни тортиб олиш мақсад эмас эди. Ахир, ўшанда ҳам, эҳтимол, Совет Иттифоқи Иккинчи Жаҳон уруши тугагандан сўнг, Чан Кайшига қарши курашда Мао Цзедунга ёрдам бериш ниятида эди. <...> Шунинг учун мақсад Шен Шицайни айирмачилар ва НКВДнинг махсус бўлинмалари қўллари билан ағдариб ташлаш эди", - деб таъкидлайди рус журналисти, тарих фанлари номзоди Павел Аптекар.
1944 йил кузида Шинжоннинг учта шимоли-ғарбий туманлари — Или, Олтой ва Тарбағатойда миллий-озодлик қўзғолони авж олишда давом этди. 19 октябрь куни АҚШнинг Хитойдаги элчиси Кларенс Гаусс ўз ватанига телеграмма йўллаб, Қашғарнинг жануби-ғарбидаги иккита чегара постини Олтой қозоқлари ва қирғизлар ҳамроҳлигидаги 500 кишилик совет аскари отряди эгаллаб олгани ҳақида хабар берди. Дипломатнинг айтишича, маҳаллий аскарлар СССРда ишлаб чиқарилган милтиқлар билан қуролланган.
7 ноябрь куни АҚШ Давлат котиби яхши қуролланган исёнчилар янги ҳудудларни эгаллашда давом этаётгани ҳақида яна бир телеграмма олди. Америка дипломати билан гаплашган Хитой ҳарбийлари қўзғолонни Совет Иттифоқи назорат қилганига ишонч ҳосил қилишди. Қўзғолон базаси Қозоғистон СССР билан чегарадош Хоргос шаҳрида бўлиб, ҳукуматга қарши намойишлар қатнашчилари қурол ва ўқ-дориларни шу ердан олган. Шу куни, 7 ноябрда Ғулжа шаҳрида Хитой қўшинлари билан жанглар бошланди.
12 ноябрда Ғулжада ҳокимият қўлга киритилиб, гоминдан бўлинмалари қуролсизлангач, исёнчилар Шарқий Туркистон Республикаси (ШТР) ташкил этилганини эълон қилдилар. Уч туман ҳудудида эълон қилинган давлат бошида Или туманидан бўлган 59 ёшли мулла Алихон Тўра, миллати ўзбек бўлган. ШТР ҳукумати таркибига СССРда тарих таҳсилини олган 30 ёшли уйғур Ахметжан Қосимий ҳам кирди, у кейинчалик Тўранинг ўрнига президент бўлади.
Шарқий Туркистон раҳбарияти Конституция ишлаб чиқишга улгурмади, лекин у ўзининг тўққиз банддан иборат сиёсий дастурини эълон қилди.
Дастурга мувофиқ, минтақада қуйидагилар режалаштирилганди:

1) хань хитойлари зулмини йўқ қилиш;
2) демократик ҳукумат ўрнатиш;
3) барча этник гуруҳлар тенглигини ўрнатиш;
4) эътиқод эркинлигини эълон қилиш;
5) халқ қуролли кучларини тузиш;
6) барча даражадаги мансабдор шахсларнинг умумхалқ сайловини ўтказиш;
7) уйғур ёзуви ва тилини расмий деб тасдиқлаш;
8) таълим, маданият ва соғлиқни сақлашни ривожлантириш;
9) дўст давлатлар, хусусан, Совет Иттифоқи билан сиёсий ва иқтисодий алоқалар ўрнатиш.

Кейинчалик махфий архивлардан маълум бўлишича, 1944 йил декабр ойида СССР Ички ишлар халқ комиссарлиги бошлиғи Лаврентий Берия Иосиф Сталин билан "Хитой қўшинларига қарши ҳарбий операцияларни ташкил қилишда қўзғолончиларга ёрдам бериши" керак бўлган бир гуруҳ офицерлар билан генерал-майор Владимир Егнаровни Шинжонга юбориш ҳақида келишиб олган. Шундан сўнг, барча мудофаа ва ҳужум операциялари Егнаровнинг буйруғи билан амалга оширилди.
1945 йил апрел ойида ШТР биринчи президенти Тўра Сталинга мактуб ёзди, унда у СССРнинг Германия устидан қозонган ғалабаси билан табриклади ва Кремл хўжайинига ҳайратини ҳар томонлама намойиш этди: «Шарқий Туркистонда миллионлаб одамлар Сизга доимо мазлум халқлар манфаатларини ҳимоя қилаётган уларнинг раҳбари сифатида қарамоқда. Сиздан доимо адолатли ва зарур ёрдам олишимизга чуқур ишончимиз комил. Бу билан биз барча золимларни ватанимиздан қувиб чиқара оламиз. Умид қиламанки, биз Буюк Иттифоқнинг ёрдами билан мустамлакачилар қувиб чиқарамиз».
1945 йил 29 апрелда Сталинга берган ҳисоботида Берия Или тумани ва Ғулжа Хитой қўшинлари ва амалдорларидан бутунлай тозаланганлигини ёзган. “Исёнчилар томонидан олиб борилган жанглар натижасида хитойликлар 2520 киши ҳалок бўлди ва 2632 киши асирга тушди. Маҳбуслар орасида 50 нафар офицер ҳам бор”, — деди Берия.
НКВД раҳбарининг сўзларига кўра, апрел ойида қўзғолончиларнинг қуролли кучлари сони 9300 кишини ташкил қилган. Икки ой ичида бу кўрсаткични 12 минг кишига етказиш режалаштирилган эди. Шу билан бирга, Берия уларнинг ҳарбий ишларда кам тайёргарлиги ва жанговар ҳаракатлар тажрибасига эга эмаслигини таъкидлади, шунинг учун "Шинжон аҳолиси ниқоби остида қўзғолончилар тузилмаларида фойдаланиш учун" Совет армияси сафидан Марказий Осиё миллатларига мансуб бўлган 500 офицер ва 2000 сержант ва оддий аскарларни демобилизация қилиш таклиф қилинди.
Берия қўзғолончиларни ўша пайтда Шинжонда бўлган 80 минг кишилик гоминдан армияси мағлуб этишидан қўрқарди. Шунинг учун у Шинжоннинг йирик шаҳарларида "хитой қўшинлари учун чидаб бўлмас шароитлар яратиш" учун қўпорувчилик гуруҳларини ташкил қилишни таклиф қилди, бунинг натижасида аскарлар, техника ва Хитой қўшинларининг алоқалари узилиши керак эди.
Берия, шунингдек, қўзғолончиларни қўлга олинган ўқ-дорилар ва миномётлар, 15 000 киши учун ўқ-дорилар ва тўққизта самолёт, шулардан учта АНТ-40 (СБ) фронт бомбардимончилари ва олтита И-16 қирувчи самолётлари билан таъминлаш қарори ҳақида ёзган.

Тўхталиш

3 июл куни Москва Владимир Егнаровга босиб олинган ҳудудларни зич ҳимоя қилишни ташкил қилишни, аммо ҳужумни тўхтатишни буюрди. Шунингдек, у қўзғолончилар сони 11,8 минг кишига етганини, шунингдек, қўпорувчилик қилиш учун 150 кишидан иборат бешта отряд тузганини маълум қилди. Егнаров, шунингдек, ҳарбий ҳаракатлар тўхтатилиши оқибатида маҳаллий аҳолининг кайфиятига тўхталиб ўтди. Генералнинг сўзларига кўра, Ғулжа аҳолиси ШТР раҳбариятини “болшевикларга сотилганликда” ва мусулмонларни хитойлар зулмидан озод қилишни давом эттиришни истамаганликда айблай бошлаган.
1945 йил июл ойининг охири ва август ойининг бошларида ҳарбий ҳаракатлар қайта тикланди. Сталинга қўзғолончилар Тарбағатой тумани маркази - Чугучак шаҳрини қандай эгаллаб олгани ҳақида гапириб беришди.
Чугучак гарнизони ва Тарбағатой тумани маъмурияти губернатор Пин-Ю-Ин билан биргаликда қўзғолончилардан яшириниб, СССР ҳудудига ўтиб, у ерда ҳибсга олинган. Ўтказилганлар орасида 452 нафар аскар ва офицер, 90 нафар уларнинг оила аъзолари, мансабдор шахслар ва уларнинг оила аъзолари – 414 нафари, тинч аҳоли, асосан хитойликлар – 456 нафар бўлган”, — дейилади ҳужжатда.
Совет маълумотларига кўра, жами 21 июлдан 3 августгача бўлган жангларда хитойлар 239 кишини йўқотган, 700 аскар ва офицер асир тушган. Қўзғолончилардан 52 киши ўлган, 72 киши яраланган.
Кейинчалик Берия Иосиф Сталин, Вячеслав Молотов ва Георгий Маленковга 28 август куни қўзғолончилар Или туманида, Тарбағатой туманининг кўп қисмида, шунингдек, Олтой тумани ва Қашқар туманидан шимолий қисмидаги бир нечта округларда қўзғолончилар қўлида эканлиги ҳақида хабар берди. Ўша пайтда қўзғолончилар қўшинларидаги жангчилар сони 17 минг кишидан ошган эди.
Шу билан бирга, Берия Хитой ҳукумати минтақадаги ҳарбий иштирокини кучайтираётганини ва у ерда 12 минг кишилик қўшимча тузилмаларни жойлаштирганини таъкидлади. “Хитой марказий ҳукумати, айниқса, Япония таслим бўлганидан кейин вазиятни ўз фойдасига ўзгартириш учун барча имкониятларга эга”, — деди халқ комиссари.
1945 йил 15 сентябрда СССРнинг Хитойдаги элчиси Аполлон Петровга ички ишлар вазирининг ўринбосари Ган Наигуан билан учрашиш ва Ғулжадаги Совет консулига бир неча мусулмон исёнчилар келиб, руслардан Хитой ҳукумати билан воситачилик қилишни сўрашганини хабар қилиш топширилди. Қўзғолончи аҳоли ажралиб чиқишни талаб қилмагани ва мухториятга рози бўлганлиги таъкидланди.
“Совет ҳукумати ўзининг Шинжон билан чегарасида тартиб ўнатишдан манфаатдор, ўзининг Ғулжадаги консулига Хитой ҳукуматига, агар хоҳласа, “Шинжондаги вазиятни тартибга солиш”да ёрдам кўрсатишга ҳаракат қилишга тайёр”, дейилади элчининг  баёнотида
Шу билан бирга, қўзғолончиларга Хитой ҳукуматидан жавоб келгунига қадар ва музокаралар давомида, агар улар бўлиб ўтадиган бўлса, ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш “маслаҳат” берилди.

Мажбурий музокаралар

Сентябр ойида Гоминдан раҳбари Чан Кайши радио орқали "уч туманнинг инқилобий базаси" "маҳаллий автономия" ҳуқуқига эга бўлишини эълон қилди. Кейин у Шинжонда ягона коалицион ҳукумат тузиш учун музокаралар олиб боришга чақирди.
Шарқий Туркистон Республикаси ҳукуматининг бир қисми, жумладан, президент Алихон Тўра ва унинг бир қанча тарафдорлари Хитой билан музокараларга қарши чиқди. Уларнинг фикрича, музокаралар "уйғур халқи манфаатларига, инқилоб ютуқларига хиёнат қилган" ва "хитойликлар манфаатини қозониш" мақсадини кўзлаган. Бироқ, Совет ҳукумати мулоқот ўтказилишини талаб қилди.
1946 йил 5 январда Урумчида бўлиб ўтган уч томонлама музокаралар чоғида ШТР делегацияси уларни тўхтатишни талаб қилишда давом этди ва Шарқий Туркистоннинг мустақиллиги ҳақида гапирадиган бир қанча резолюцияларни қабул қилди. Тинчлик шартномасига қўшимча ўзгартиришлар имзоланган кун 6 июнда Алихон Тўра ва унинг бир қанча шериклари совет хавфсизлик ходимлари томонидан ҳибсга олиниб, Олмаотага олиб кетилган. Шундан сўнг Тўра Тошкентга жўнатилган ва у ерда умрининг қолган қисмини уй қамоғида ўтказган.
Чан Кайши ҳужжатни уларнинг иштирокисиз тасдиқлади. Шарқий Туркистон Республикасидан коалицион ҳукумат таркибига Ахметжан Қосимий, атушияликлар вакили Абдукерим Аббосов ва қозоқ Далелхан Суғурбаев кирди. Алихон Тўра ғойиб бўлгач, Шарқий Туркистонга Қосимий раҳбарлик қилди, аммо у республиканинг мустақиллик ҳуқуқини ҳимоя қилишда давом этди.
Япония таслим бўлганидан сўнг, Хитой коммунистик армияси кунлик озиқ-овқатларини олиш учун уларнинг сафларига қўшилган оч аскарлар билан кучайтирилди. Қишлоқ деярли бутунлай ХКП қўлига ўтди. Чан Кайши қўшинлари ҳали ҳам катта шаҳарларни ҳимоя қила олишди, аммо улар ҳам аста-секин Мао Цзедун ҳукмронлиги остига ўтди.
Тарих фанлари доктори Валерий Бармин ўз асарларидан бирида ёзганидек, 1949 йил 8 январда Чан Кайши АҚШ, Англия, Франция ва Совет Иттифоқига ноталар юбориб, мамлакат ҳукумати ва Хитой Коммунистик партияси ўртасидаги музокараларда воситачи бўлишни сўради, аммо ҳеч ким бунга рози бўлмади.
1949 йилдаги мағлубиятдан сўнг Чан Кайши Тайванга кўчиб ўтишга мажбур бўлди ва у ерда Хитой Республикаси ҳукуматини бошқарди. 1970 йилларнинг бошларигача у Хитойнинг ягона қонуний ҳукмдори сифатида Қўшма Штатлар томонидан қўллаб-қувватланган. 1971 йил 25 октябргача Хитой Республикаси ҳукумати аъзолари, яъни Тайван БМТ Хавфсизлик Кенгаши таркибига кирган, аммо кейин у ерга ХХР вакили киритилган.
Шинжон тарихига ўхшаш вазият 1950-йилларда Тибетдаги қатор қўзғолонлардан сўнг юзага келган. Қўзғолончи тибетликлар автономия талаб қилдилар, бироқ Хитой қўшинлари миллий озодлик ҳаракатини бостиришга муваффақ бўлди. ХХРнинг тажовузкор ҳаракатлари туфайли Далай Лама ва унинг шериклари Ҳиндистонга қочишга мажбур бўлдилар ва у ерда сургундаги Тибет ҳукуматини туздилар.
"Чан Кайшига минимал дипломатик ёрдамдан ҳам воз кечган Совет ҳукумати ўз саъй-ҳаракатларини Москва томонидан шубҳасиз, янги Хитойнинг етакчи кучи сифатида қаралган ХКП билан алоқаларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришга қаратди", деди тарихчи Бармин.
Шу билан бирга, Анастас Микоян Москвадан ХКП раҳбарлари билан яширин учрашувга учиб кетди. “Мен Мао Цзедунга шуни айтдимки, бизнинг Марказий Қўмитамиз Хитой Коммунистик партиясига миллий озчиликларга мустақиллик бериб, Хитой давлати ҳудудини Хитой коммунистлари ҳокимиятга келиши муносабати билан қисқартириш орқали миллий масалада ҳаддан ташқари узоққа боришни маслаҳат бермаяпти. Миллий озчиликларга мухторият берилиши керак, лекин мустақиллик эмас. Мао Цзедун бу маслаҳатдан хурсанд бўлди, лекин унинг юзидан у ҳеч кимга мустақиллик бермоқчи эмаслиги аниқ эди", деб ёзган эди у 1949 йил 4 февралда Сталинга телеграммада.
Тарихчи Барминнинг сўзларига кўра, июль ойида Москвага Хитой делегацияси келиб, Чан Кайши гарнизонлари ҳали ҳам сақланиб қолган Шинжон устидан назорат ўрнатиш учун Хитой Халқ озодлик армияси (ХОА) жанговар ҳаракатлар олиб бориши ҳақида музокаралар учун келган. Шундан сўнг ХКП раҳбарияти билан 1949 йил сентябрда бўлиб ўтган Хитой Халқ Сиёсий Маслаҳат Кенгаши (ХСМК) биринчи ялпи мажлисига таклиф этилган Шарқий Туркистон Республикаси вакиллари билан музокаралар олиб борилди. Уларга шахсан Мао Цзедун имзолаган таклифномалар берилди.
24 август куни Ахметжон Қосимий, генерал Исхакбек Мониев, Абдукерим Аббосов, генерал Далелхон Суғурбоев, шунингдек, Урумчи тумани вакили, Совет-Хитой дўстлик жамияти котиби Ло Чжи билан делегация Пекинга учиб кетди. Расмий версияга кўра, 25 август куни самолёт Бурятиядаги Кабаня тоғида қулаган. Бортдаги 14 кишининг барчаси ҳалок бўлган. Ҳалокатга учраган самолёт фақат тўрт кундан кейин топилган. Маълум бўлишича, қулашдан олдин унинг барча тизимлари яхши ҳолатда эди.
Айни вақтда, сургундаги Шарқий Туркистон ҳукумати сайтида айтилишича, делегатця дастлаб Сталин билан учрашиш учун Москвага чақирилган. У 27 август куни, гўёки, республиканинг беш нафар раҳбарини уч кунлик қамоққа олингандан сўнг, ўлдиришга шахсан буйруқ берган. Делегациянинг қолган аъзолари ҳибсга олиниб, ғойиб бўлишди, самолёт ҳалокати эса шунчаки ниқоб эди.
2013-йилда Россиянинг Информ-Полис нашри журналистлари ҳалокатга учраган самолёт ҳақида маҳаллий аҳолидан маълумот олиш учун Кабаня тоғига экспедицияга жўнаб кетишди. Маҳаллий Каменск қишлоғидан овчилик бўйича мутахассис Юрий Морозов ҳалокатга учраган самолётни авариядан сўнг топиб олган ўқитувчининг сўзларига кўра, вайроналар атрофида нарсалар сочилиб ётарди: қимматбаҳо гиламлар, тилла соатлар, идиш-товоқлар. Ҳалокат содир бўлган жойга бир гуруҳ аскарлар етиб келиб, ўлганларнинг жасадларини чарм қопларга солиб олиб кетишган ва ўлганларнинг барча нарсаларини ёқиб юборишган.
«Байкальские огни» газетаси ҳалокат гувоҳи булган маҳаллий аҳоли вакилларининг хотиралари келтирилган материални чоп этди. Улардан бири Алексей Седунов бўлиб, у 18 ёшида ҳалок бўлганларни олиб кетаётган қидирув-қутқарув отрядининг аъзоси эди. Унинг сўзларига кўра, жасадлар тоғлардан замбилда тушиб келган, ҳар километрда қуролланган аскарлар туришган. Ўлганлар орасида “руслар” ҳам, “хитойликлар” ҳам бўлган”, — деди у.
“Ҳарбийлар олиб кета олмайдиган ҳамма нарса, жумладан, радиостанция, навигация ускуналари синдирив ва ёқиб юборишди. Ҳаммаси аниқ ташкил этилганди. Операцияни оддий армия офицери эмас, балки москвалик полковник бошқарган. Штаб Елань колхозининг идорасида жойлашган эди. Қариялар унинг яхши қўриқлагани, Москва билан бевосита алоқаси бўлганини айтишади. Мунтазам равишда самолёт учиб келиб, Нюки ва Елань ўртасидаги майдонга қўнарди. Елань ҳарбийларга тўла эди", деб ёзади газета бошқа гувоҳ Илья Залуцкийнинг сўзларидан.
Залуцкийнинг сўзларига қараганда, уни самолетга якинлашишга йўл қўйишмаган бўлсада, у муҳим бир детални пайқашга улгурган — учувчилардан биринин танаси самолетдан беш метрча масофада ётарди, унинг кобураси очик ва пистолети эса ёнида ётганди.
Кейинчалик Сайфутдин Азизов бошчилигида янги делегация тузилиб, у сессия ишида қатнашди ва Шарқий Туркистон Республикасининг янги ташкил этилган Хитой Халқ Республикаси таркибига киришига розилик берди.
Валерий Барминнинг таъкидлашича, 1949 йил сентябр ойининг охирида, мунтазам музокаралардан сўнг, Совет Иттифоқи Хитойнинг янги ҳукуматларига армияни Шинжонга ўзларининг транспорт самолётларида ўтказишда ёрдам берди. “20 октябрда ХОА зирҳли полки Урумчига кириб келди ва бир неча кундан кейин вилоятнинг барча йирик шаҳарлари ва стратегик нуқталари армия назоратига олинди”, деб ёзади тарих фанлари доктори.
Барминнинг сўзларига кўра, бу воқеалар Москва нафақат Шинжон ерларига даъво қилмаганини, балки, аксинча, “Хитойнинг миллий манфаатларини ҳимоя қилиб, ўз етакчиларининг мамлакат ҳудудий яхлитлигини сақлашга интилишига ҳисса қўшганини” тасдиқлайди.
1949 йил 17 декабрда Шинжон ҳарбий округи, 1955 йилда эса Шинжон-Уйгғр автоном райони ташкил қилинди, янги ҳукумат тузилди, бир пайтлар Хитой ҳукуматидан озод қилинган уч туман алоҳида маъмурий бирлик сифатида фаолиятини тўхтатди.
Сургундаги Шарқий Туркистон ҳукумати 2004 йил 14 сентябрда Вашингтонда расман ташкил этилган. Шарқий Туркистон президенти Ғулом Усмон Яғма, бош вазир Солиҳ Худоёр ҳисобланади. Республикада парламент ҳам бор.
Шарқий Туркистоннинг амалдаги ҳукумати Хитой ишғолини тўхтатиб, минтақа мустақиллигини дунёвий, плюралистик ва ҳамма учун инсон ҳуқуқлари ва эркинлигини кафолатлайдиган демократик республика сифатида тиклашга бел боғлаган.

Абу Муслим таржимаси