Рождество арчаси дунёнинг кўплаб мамлакатларида Рождество байрамининг анъанавий атрибутидир. Бу немис шаҳар анъаналарида эрта замонавий даврда пайдо бўлди, 19-асрдан бошлаб Россияда машҳурликка сазовор бўлди, англо-саксон давлатлари ва жаҳоннинг бошқа кўплаб мамлакатларида оммалашди. Рождество арчаси -бу гулчамбарлар, махсус Рождество дарахти ўйинчоқлари ва шамлар ёки лампалар билан безатилган игнабаргли дарахт (арча, арча, қарағай) ёки унга сунъий тақлиддир. Уйларда ва кўчаларда байрам вақти қўйилади. Совет ва рус маданиятида янги йил арчаси унинг ўрнига хизмат қилган ва ҳали ҳам шундай бўлиб турибди.
Европа халқлари орасида байрам дарахтлари
Чичилаки - Грузия янги йил дарахти
Европа халқлари орасида баҳор байрамларида "май дарахти" ўрнатиш одати кенг тарқалган эди. 31 декабрга қадар грузинлар ўчоқ учун шохли ўтин тайёрлайдилар ва байрам дастурхони чичилаки (жингалак қилиб кесилган ёнғоқ новдаси) билан безатилган. Сванетида одатда янги йил арафасида уйга қайин дарахти ўрнатилган. Тоғли яҳудийлар орасида ёшлар баҳорнинг биринчи кунида тунда ўрмонга бориб, кесилган "шам агажи" ("шам дарахти") ни қидириб топдилар, ундан гулхан ясардилар, устидан сакраб ўтардилар ва куйлардилар.
Бир қатор Европа халқлари Рождество маросимларида Рождество арафасида ўчоқда ёқилган ва байрамнинг ўн икки кунида аста-секин ёниб кетган катта тўнка ёки ғўладан фойдаланганлар. Келгуси йил давомида бундай ғўланинг бир қисмини эҳтиёткорлик билан сақлаш уйни олов ва чақмоқдан ҳимоя қилди ва уйга омад келтирди, деб ишонилган. Жанубий Славянлар орасида, бундай ғўла бадняк деб, Скандинавияда juldlock, французларда la bûche de Noë (Рождество тўнкаси) деб аталган.
Келтлар узоқ замонлардан бери қишки қуёш туриши билан омелани боғлашган. Келтлар орқали омела рамзи англо-саксон маданиятига маҳкам ўрнашган.
Инжилдаги байрам шохлари
Янги Аҳдда Масиҳнинг Туғилган кунини (Рождество) нишонлаш рамзи сифатида дарахт ҳақида гапирилмайди. Бироқ, Раббийнинг Қуддусга кириши, одамлар уни қўлларида хурмо шохлари билан кутиб олишганда тасвирланган (Юҳанно 12:12). Бу тафсилот чодирлар байрамига (Суккот) тегишли бўлиб, унда лулав пальма шохлари ишлатилади. Ушбу байрамнинг қувончли шодликлари ва ҳайқириқлари ўликларнинг келажакда тирилишига ишора қилади.
Совуқ туфайли пальма дарахтлари ўсмайдиган славян минтақаларида анъанавий равишда тол (верба) уларнинг ўрнини босади, шундан Вербное воскресенье келиб чиққан. Иссиқ иқлим шароитида, масалан, Гавайида, пальма дарахти Рождество дарахти сифатида ишлатилади. Флоридада Veitchia merrillii дарахти ўстирилади, декабргача ёрқин қизил рангга айланган мевалари туфайли Рождество палма дарахти деб ҳам аталади.
Келиб чиқиши ҳақида афсоналар
Германиядаги машҳур афсона Рождество дарахти кўринишини Авлиё Бонифаций номи билан боғлайди. Авлиёнинг ҳаёти ҳақдаги ривоятларга кўра, герман бутпарастларига худоларининг ожизлигини кўрсатиш учун у Одиннинг муқаддас эманини кесиб ташлади. Афсона бу сюжетни ривожлантиради: ҳайратда қолган немислар Рождествони қандай нишонлашни сўрашганда, у уларни эман дарахтининг қулаб тушган шохлари остида омон қолган кичик арча дарахтига ишора қилди. Унинг доим яшил рангда бўлган шохлари ўлмасликни англатади ва энг юқори нуқталари Худонинг яшаш жойи сифатида осмонга ишора қилади.
Йилига икки marta — Рождествода ва баҳорда гуллайдиган Гластонбери аббатлигидан ажойиб дўлана Рождество дарахти ғоясига ҳисса қўшиши мумкин. Афсонага кўра, у Иосифом Аримафейский томонидан олиб келинган Исо Масиҳнинг тиканлар чамбарнинг тиканидан ўсган.
Ўта асрлар ва Янги давр
Замонавий Рождество маросимининг шаклланиши немис анъаналарида Ўрта асрларнинг охири ва Янги даврнинг бошида содир бўлган. Рождество дарахти Рождестводан олдинги сирнинг "жаннат дарахти" га - куз тарихига бағишланган саҳналаштирилган томошага қайтади, чунки 24 декабрь куни Ғарбий христианлар Одам Ато ва Момо Ҳавонинг хотирасини нишонлашди. Қиш фаслини ҳисобга олган ҳолда безак сифатида олма (тақиқланган мева рамзи) ва вафли ёки печене (мезбоннинг тимсоли - мулоқот ва покланиш) билан безатилган игнабаргли дарахтдан фойдаланганлар. Рождествонинг туғилиш саҳнасига ўхшаш реквизитлар ва тасвирлар уй маросимлари ҳаётига киритилган.
Рождество арчаси немисларда «рождество дарахти» ( Weihnachtsbaum), «Масиҳ жарахти» (Christbaum), «Клаус дарахти» (Klausbaum) деб аталган. Айрим жойларда (Юқори Бавария, Пфальц, Бавариядаги Швабия, Вюртемберг, Гамбург) бу дарахт Paradies «жаннат», Paradiesgarten «жаннат боғи», Christbaumgartle ва ҳ.к. деб аталган. Арчани мевалар ва гуллар билан безатиш одати дарахтларнинг Рождество кечасида гуллаши ва мево бериши ҳақидаги ривоятларга бориб тақалади.
E.В.Душечкинанинг фикрича, Рождество дарахти қадимги Йоль маросимларини янги насроний талқинида қайта кўриб чиқиш натижасида пайдо бўлган. Унинг сўзларига кўра, герман халқлари орасида Янги йил учун ўрмонга боришнинг қадимий одати мавжуд бўлиб, у ерда олдиндан танланган арча шамлар ва рангли латталар билан безатилган, шундан сўнг унинг ёнида ёки атрофида маросимлар ўтказилган. Вақт ўтиши билан арча дарахтлари кесилиб, уйга келтирила бошланди, улар стол устига қўйилди. Дарахтга ёқилган шамлар ёпиштирилган, устига олма ва ширинликлар осилган. Немис халқлари чўқинтирилгандан сўнг, бу барча урф-одатлар ва маросимлар аста-секин насронийлик маъносига эга бўла бошлади ва уйларга ўрнатилган Рождество дарахтлари Рождество байрами атмосферасининг бир қисмига айланди.
Рождество дарахти ўрнатилиши биринчи марта қаерда ва қачон ҳужжатлаштирилганлиги ҳақида ҳали ҳам мунозаралар мавжуд. Маълумки, Мартин Буцер даврида 1539 йил Рождествода Страсбург соборига безакли дарахт ўрнатилган. Рига Черноголов биродарлигининг ҳужжатларида 1510 йил арафасида худди шундай маросим қайд этилган, бунда байрамдан кейин дарахт ёқиб юборилган. 16-аср бошларида Мартин Лютер Рождество учун уйида безакли дарахт ўрнатилгани ҳақида ҳам гапирган.
"Европадаги биринчи Рождество дарахти" масаласи катта туристик (ва шу билан бирга молиявий) аҳамиятга эга бўлганлиги сабабли, 2011 йил Янги йил арафасида Рига ва Таллин ўртасида Рождество дарахти устуворлиги масаласи бўйича ҳақиқий дипломатик можаро бошланди. Эстониялик тадқиқотчилар дарахт Таллинда Ригадагидан 400 йил олдин, яъни шаҳарнинг ўзи ҳақида биринчи эслатма пайдо бўлишидан олдин (1154) ўрнатилган деган далилларни топдилар. Рига мэри Нил Ушаков вазиятни шаҳар ва мамлакатнинг тижорат манфаатларига жиддий таҳдид солувчи "арча уруши" деб баҳолади ва тажовузкорга муносиб жавоб топишга ваъда берди.
Немис Рождество қўшиқларида дарахт 16-асрдан бери тилга олинади («O Tannenbaum»), адабий манбаларда эса у фақат 18-аср охирида пайдо бўла бошлайди. Бу ҳақида биринчилардан бири Иоганн Волфганг Гёте 1774 йилда тилга олган:
...Рождество олдидан якшанба куни у кечқурун Лоттега борди ва уни ёлғиз топди. У укалари ва сингиллари учун байрамга тайёрлаб қўйган ўйинчоқларини тартибга соларди. У болалар қанчалик хурсанд бўлишлари ҳақида гапира бошлади ва кутилмаганда очилган эшиклар ва мум шамлар, ширинликлар ва олмалар билан безатилган арча кўриниши унга таърифлаб бўлмайдиган завқ бағишлаган пайтларни эслади. — «Ёш Вертернинг қайғулари»
Россияда Рождество арчаси
Янги йилни нишонлаш
Россияда игнабаргли дарахтларнинг шохлари билан биноларни ташқаридан безаш биринчи марта 1700 йил 1 январда Пётр I нинг Янги йилни нишонлаш тўғрисидаги фармони билан белгиланган, аммо бу уйга дарахт олиб кириш ва Рождество учун уни безаш анъанаси билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди; бу анъана бир ярим асрдан кейин Россияга кириб келган. Шоҳ фармонига қулоқ солган ягона одамлар таверна эгалари бўлиб, улар бутун 18-аср давомида муассасаларга киришни арча шохлари билан белгилаб қўйган, шунинг учун аччиқ пиёнисталар "Ёлкин" лақабини олган.
Шоҳнинг 1699 йил 20 (30) декабрдаги фармонига кўра, бундан буён йил ҳисоби дунёнинг яратилишидан эмас, балки Масиҳнинг туғилган кунидан ва "янги йил" кунидан бошлаб амалга оширилиши кераклиги белгиланди, ўша вақтгача Россияда 1 сентябр куни нишонланадиган янги йил "барча насроний халқларидан намуна олиб" 1 январ куни нишонланади. Фармонда, шунингдек, Янги йил байрамини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар берилди: ракеталар учириш, олов ёқиш ва пойтахтни (ўша пайтда Москва) қарағай игналари билан безаш: "Катта кўчаларда, чиройли уйлар яқинида, дарвозалар олдида дарахтлардан бир нечта безаклар қўйинг. қарағай, арча ва қора арча шохлари Гостиний Дворда қилинган намуналар каби. Камбағал одамлар ҳар бири "ҳеч бўлмаганда ўз маъбадининг дарвозасига ёки тепасига дарахт новдаси қўйиш ... ва январь ойининг биринчи куни безак бўлиб туриши" таклиф қилинди.
Москва янги йилни шоҳ фармони билан бир ҳафта давомида нишонлади. Шаҳар арча, қора арча, қарағай шохлари билан безатилган. Кейинчалик 1700 йилда Россияда 1-январни махсус кун деб ҳисоблаш одатий ҳол эмасди, бу Рождество байрамининг тантанали кунларидан бири эди, у фақат "Янги йил учун" анъанавий ибодат хизмати билан бирга келарди.
Арчанинг пайдо бўлиши
Россияда уйга олиб келинган қишин-ёзин яшил дарахт ҳам, байрам ҳам арча деб аталади.
Дарахт безатилганида "сўнмас езгулик", ўлмас табиат тимсоли бўлиб, у "Рождество дарахти", немис тилидаги Weihnachtsbaum сўзидан кучирма қилинган. Бу сўзнинг иккинчи маъноси – «сочельник», немис тилида Weihnachtsabend – арча куни, бу дарахтни нишонлаш, рақслар ва унинг атрофида ўйинлар куни. Арча "Рождество дарахти" сифатида 19-асрнинг бошларида Санкт-Петербург немисларининг уйларида пайдо бўлган. Рождество арафасида катта хонанинг бурчагига кичкина арча қўйилган ва маълум бир соатда оиланинг бошлиғи унинг устига ёпилган ёпинғични олиб ташлаган.
1817 йил 24 декабрда Буюк княгиня Александра Федоровнанинг ташаббуси билан император оиласининг шахсий хоналарида, Москвада, кейинги йил эса - Санкт-Петербург Аничков саройида уй арчаси ташкил қилинди. 1828 йил Рождествода Александра Федоровна ўша пайтда император бўлиб, ўзининг беш фарзанди ва жиянлари - Буюк Герцог Михаил Павловичнинг қизлари учун ўз саройида биринчи "болалар арчаси" байрамини ташкил қилди. Рождество арчаси саройнинг катта ошхонасига ўрнатилди. Залда олдиндан кичик столлар қўйилиб, устига оқ дастурхон ёзилган, ҳар бир столда арча ва совғалар қўйилган. Арчалар сони кўп бўлиши мумкин, бешдан ўнтагача, лекин улар ҳали ҳеч нарса билан безатилмаган эди. Дарахт икки марта - Рождество арафасида ва Рождество кунида ёқилиб, шундан кейин у олиб ташланарди. Саройда ва бадавлат фуқароларнинг уйларида байрамдан кейин арчани хизматкорларга бериш одат тусига кирган. Дарахт шохлари ва унинг остидаги стол устидаги ҳамма нарса совғалар эди. Совғанинг ҳар доим ўзига хос берувчиси бўлган. Совғаларнинг кўринишини эртак жонзотларига боғлаш одати фақат 20-асрнинг бошларида пайдо бўлган. Кейинги йилларда император оиласининг Рождество арчаси Қишки саройнинг Олтин хонасига ўрнатилди. Александр III ҳукмронлиги даврида арча байрами икки кун давомида, 24 ва 25 декабр кунлари Гатчина саройида ўтказилган. Николай II ҳукмронлиги даврида арча одатда император оиласи у ерга кўчиб ўтгандан сўнг, Царское Селода, Александр саройида ўрнатиларди.
1840-йилларнинг бошларига қадар Россияда Рождество арчаси ўрнатиш одати мавжуд эмасди, сарой арчалари бундан мустасно. А. С. Пушкин ҳам, М.Ю.Лермонтов ҳам умрида ҳеч қачон Рождество арчасини кўрмаган: уларнинг атрофидаги зодагонлар доирада фақат русларнинг Рождество анъаналари қўллаб-қувватланган: Рождество маскарадлари ва баллар. M.Ю.Лермонтов "Маскарад" драмасида шундай байрамни, А. С. Пушкин эса "Евгений Онегин" шеърида қизларнинг Рождество кечаси фол очишини тасвирлаб берган.
1840-йилларнинг бошларига қадар адабиётларда пойтахт уйларида Рождество арчаси ҳақида ҳеч қандай эслатма йўқ, лекин 1840-йилларнинг бошларида катта янгилик сифатида улар қандолат дўконларида " ширинликлар, чироқлар ва гулчамбарлар билан безатилган чиройли немис арчалари" сотилиши ҳақида ёзишган. 40-йилларнинг ўрталарида "рус уйларида немис одатлари қабул қилинган... улар дарахтни иложи борича гул ва ленталар билан безатадилар, зарҳал ёнғоқларни осиб қўйишади. Қип-қизил, энг чиройли олмалар, мазали узум шохлари... буларнинг барчаси шохларга ёпиштирилган кўплаб мум шамлар, баъзан эса ранг-баранг чироқлар билан ёритиб туради" деган ҳайратланарли маълумотлар пайдо бўлди. Ушбу янгилик 1840-йилларнинг ўрталарида қизиқишнинг ғайриоддий ўсишини бошдан кечирди, шундай экан, қирқинчи йилларнинг охирида Санкт-Петербургда ҳамма жойда Рождество дарахтлари ўрнатила бошланди. Ф.M.Достоевский 1848 йил "Арча ва тўй" ҳикоясида арчани аллақачон таниқли нарса сифатида эслатиб ўтган.
"Немис инновацияси" га бўлган қизиқишни немис ёзувчилари ва биринчи навбатда, "Шелкунчик ва сичқонлар қироли" ва "Бургалар хўжайини" асарлари рус ўқувчиларига яхши таниш бўлган Хоффманнинг асарлари модаси кучайтирди. 1839 йилда Хоффманнинг «Щелкун орехов» эртаги (китоб рус тилида шу ном остида нашр этилган) нашр этилган; Г.Х. Андерсеннинг "Гугуртли қиз" ва "Арча" эртаклари ҳам рол ўйнаган бўлиши мумкин.
Рус уйларидаги Рождество арчаси черков маросимининг бир қисмини акс эттирарди ва бутун оилани унинг атрофида бирлаштирарди, шаҳар аҳолиси тезда унга ошиқ бўлди. Рождество арчаси мода бўла бошланди. 1850-йилларнинг бошларида шаҳарга махсус арча олиб келган деҳқонлар уларни Гостиний Дворда сотишни бошладилар. Кейинчалик, бу мавсумий савдо фин деҳқонларига тегишли бўлиб, уларга катта даромад келтирди, чунки арчалар жуда қиммат эди. Петербургликлар кичик немис арчалари модасидан тезда узоқлашдилар, кимнинг дарахти каттароқ ва бойроқ эканлигини билиш учун рақобатлаша бошладилар. Энг бой дарахтлар ҳақиқий заргарлик буюмлари ва қимматбаҳо матолар билан безатилган. Масалан, ўша пайтдаги газеталардан бирида баландлиги икки ярим метр бўлган, "қимматбаҳо мато ва ленталар билан ўралган, юқори шохлари қимматбаҳо безаклар билан безатилган: сирғалар ва узуклар, пастки шохлари эса гуллар, ширинликлар ва мевалар билан безатилган сунъий арча" ҳақида хабар берган.
Биринчи оммавий арча байрами 1852 йилда Санкт-Петербург Екатерингоф вокзал биносида ташкил этилган. Вокзал залида ўрнатилган улкан арча "бир томонида ... деворга туташган, иккинчиси эса ранг-баранг қоғоз парчалари билан безатилган". Кўп ўтмай, зодагонлар йиғинлари, офицерлар ва савдогарлар йиғинлари, клублар, театрлар ва бошқа жойларда жамоат арчалари ўтказила бошланди. Москвада, 1850-йилларнинг бошидан бошлаб, «Благородное московское собрание» залида Рождество арча байрамлари ҳам ҳар йили ўтказиладиган бўлиб қолди. Арчанинг вилоятларга кириб бориши секинроқ рўй берди. Ер эгаларининг мулкларида Рождество байрами анъаналари узоқ вақт давом этди, лекин аста-секин у ерда ҳам "потахтдан келган немис ўйин-кулгиси" пайдо бўлди.
19-асрнинг бошидан Швейцариядан келган муҳожирлар, ретороманлар Санкт-Петербургда қандолатчилик бизнесида таниқли мутахассисларга айланди. Улар чироқлар, ўйинчоқлар, шунингдек, пряниклар, тортлар, конфетлар ва ўзлари ишлаб чиқарадиган бошқа ширинликлар билан безатилган арчаларни сотиш ғоясини ўйлаб топишди. Бундай дарахтлар жуда қиммат (20 рублдан 200 рублгача) эди ва фақат жуда бадавлат ота-оналар уларни ўз фарзандлари учун сотиб олишлари мумкин эди.
Арча кенг тарқалиши ва тижоратлашуви билан бирга, "статус" ҳодисасига айланди. Танишларнинг болаларини ва шунга мос равишда танишларнинг ўзларини арчага таклиф қилиш ўз диди ва фаровонлигини кўрсатиш имкониятига айланди. Безакларни тежамаслик, ўтган йилги Рождество безакларидан фойдаланмаслик, дарахтни бой совғалар билан безаш муҳим эди.
Арча мева ва «қандолатчилик ўйинчоқлари» билан безатилган. Ширинликлар, асал ва шакарламалар "маънавий совғаларнинг ширинлиги" нинг рамзи бўлиб, Рождествони нишонлашнинг умумевропа анъаналарининг бир қисми эди, унга кўра сеҳргарлар чақалоққа туғилган кунида мўл-кўллик, унумдорлик, фаровонликни англатадиган "ер мевалари" ни совға қилган. Бу вақтда Россияда арча олма, мандарин, қуруқ мевалар (ўрик, анжир, ўрик) ва асалли пряниклар билан безатилган. Дарахтда махсус "лолалар" га ўрнатилган шамлар ёқиларди.
Рождество дарахти анъанаси, шунингдек, дарахтнинг учига Вифлеем юлдузи (осмонда порлаётган Рождество хабарчиси) қўйилганлиги ва турли хил учқунлар билан безатилганлиги кузатилди. Дарахтдаги чироқлар ва шамларнинг чақнаши, унинг ажойиб безаклари Рождестводан кейин дунёни қамраб олган "муборак нур"нинг ёрқинлигини англатарди. Рождество арчаси руслар ҳаётига осонгина кирди, чунки у хизмат ва маросимнинг барча рамзийлигини бутун оила иштирок этган ягона визуал тасвир ва ҳаракатга бирлаштиришга имкон берди.
Умумдавлат мотам йилларида арча байрамини камтарона, оила даврасида ўтказиш, кенг кўламли ўйин-кулгини чеклаш бўйича махсус фармонлар чиқарилган. Тавсия характеридаги бундай қарорлар 1855 ва 1881 йилларда императорнинг вафоти муносабати билан бир йиллик мотам пайтида, 1877-78 йиллардаги рус-турк уруши даврида; Биринчи жаҳон уруши пайтида, 1914-16 йилларда қабул қилинган.
Россия ва Германия ўртасидаги уруш пайтида чиқарилган Синод қарори шуни кўрсатдики, православ черковининг янги анъанага муносабати ҳар доим чет еллик ва унинг келиб чиқишида бутпарастлик одатига нисбатан бироз эҳтиёткор бўлиб қолган. Рождество арафасида Синод анъанавий равишда буни эслатарди. Шунга қарамай, ҳар йил арча шахсий уйларда ҳам, гимназияларда ҳам, руҳонийларнинг уйларида ҳам ўрнатиларди, улар черков аъзоларининг болалари учун совғалар билан арча байрами уюштиришди. Арчани чеклаш буйруғи дарахтнинг ўзига эмас, балки байрамга, "маст арча" га тегишли эди. Синоднинг сўнгги кўрсатмаси 1917 йил Янги йил арафасида нашр этилган: бу Россиянинг урушдаги йўқотишлари билан бевосита боғлиқ эди. Аммо, Россиянинг урушдаги йўқотишларига қарамай, бу фармон фақат расмий бўлиб чиқди ва арча ўша йили одатдагидек, ҳатто император оиласида ҳам ўрнатилди ва нишонланди.
19-асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, арчага картон ўйинчоқлар: гирлянда, транспарант, хитой чироқлари илиб қўйила бошланди. 19-асрнинг охири ва 20-асрнинг бошларида сотувда махсус арча безаклари пайдо бўлди, шу жумладан шиша шарлар, аввал Германияда, кейин еса Россияда. 1900 йилда Санкт-Петербургда Гебгардт ва Петто дўкони арча безаклари: "ёнмайдиган пахта момиғидан ясалган мунчоқлар, қор ва муҳаббат рамзлари, маймунлар, байроқлар, олтин барг, шиша шарлар, бонбонлар, олмос кукуни, учқунлар, оловли иплар, хона фейерверклари" сотилган. Абрамовнинг қандолат маҳсулотлари корхонаси Рождество байрамига "хлопушка, олтин ёмғирлар, пряникли, бодомли ва ялпизли шакллар, мумли шамлар, конфет, пастила, драже ва ҳатто мармеладдан мунчоқлар" тайёрларди. Ўйинчоқлар сим ва қоғоздан, пахта момиғидан ва қайнатилган крахмалдан ясаган ишчи артеллари томонидан ясаган, баъзан уларга тошбосма расмлар ёпиштирилган. Картондан ясалган "Дрезден" ҳайкалчалари сотиларди. Арча қорга тақлид қилиб, учқунлар билан безатилган пахта парчалари билан безатиларди, кумуш ва олтин ёмғир иплари тортилди, хлопушка ва бенгал оловлари жуда машҳур эди. Арча қўйилган хонада вазаларда кўплаб гуллар қўйиш одат тусига кирган ва дарахтнинг ўзи гуллар билан безатилган.
1892 йил Рождество арафасида Санкт-Петербургдаги Мариинский театрида биринчи марта П.М. Чайковский мусиқаси остида "Шелкунчик" балети саҳналаштирилди. Ўшандан бери Санкт-Петербург анъанаси Рождествода "Шелкунчик" ни саҳналаштириб бориш анъанаси Европа мамлакатларида кенг маълум бўлди ва балет учун мусиқа кўплаб мамлакатлардаги байрам дарахтларига ҳамроҳ бўлди.
Деҳқонлар ҳаётида
Деҳқон маданиятида Рождество арчаси фақат 19-асрнинг охиридан бошлаб Россия империясининг ғарбий чегараларида мавжуд бўлиб, қисман католик-славянлар ва униатлар томонидан қўшни Германиянинг шаҳар анъаналаридан олинган:
Кесилган дарахт кўринишидаги арча, унинг тепаси, шохлари, гулчамбар ёки арча новдаларидан гирлянда билан бирга черковда Рождестводан то Крещениегача бўлган даврда ўрнатилган (осилган), уйдаги иконалар орқасига тиқиб қўйилган, шифтга осилган, қизил бурчакда скамейка ёки ҳатто столда ўрнатилган; Рождество байрамида уйларни айланиб юрган колядачилар ва чўпонлар ўзлари билан олиб юришган, шунингдек улар билан черковни безашган ва Рождество байрамларининг охирида бу новдалар момақалдироқдан қилади деб уйда сақланган ёки далаларга тиқилган, уларни ёқиб юбориб, кулини боғларга, томорқага ва ҳоказоларга сепишган.
Октябр воқеаларидан сўнг дарҳол Рождество ёки арча байрамига ҳеч қандай расмий тақиқ киритилмади. Агар арча уйларда камдан-кам учрайдиган нарсага айланган бўлса, бу махсус тақиқлар натижасида эмас, балки тобора ўсиб бораётган иқтисодий муаммолар туфайли эди. Аксинча, 1918 йил Янги йил арафасида Горький ва Бенуа Петрограддаги "Парус" нашриётида энг машҳур рус рассомлари томонидан безатилган "Ёлка" болалар учун совға китобини тайёрладилар ва нашр этдилар. Китобга Горький, Чуковский, Ходасевич, А.Толстой, Брюсов, Саша Черний ва бошқаларнинг асарлари киритилган. Муқовада безатилган Рождество дарахти чизилган бўлиб, унинг атрофида қорбобо ва ўрмон ҳайвонлари қувноқ айлана бўлиб рақсга тушаётгани тасвирланган. Дарахтнинг тепасида саккиз қиррали Вифлеем юлдузи порларди.
1918 йил 24 январда Халқ Комиссарлари Кенгашининг қарори билан мамлакатда Григориан календарини жорий этилди ва жорий йилда 31 январдан дарҳол 14 февралга тўғри келиши таъкидланди. Православ черкови аввалги календардан фойдаланишни давом эттирганлиги сабабли, Рождество ва Янги йилнинг ўрни алмашди.
1922 йилда РСФСРда Масиҳнинг туғилган кунини "Комсомол Рождествоси" га ёки бошқача қилиб айтганда, "комсвятка" га айлантириш кампанияси бошланди. Комсомол ячейкалари Рождествонинг биринчи кунида, яъни 25 декабрда "комсвятка" ни нишонлашни ташкил қилишлари керак эди, бу ҳали ҳам ишламайдиган кун эди. Тадбирларда "Рождество байрамларининг иқтисодий илдизлари"ни очиб берувчи маърузалар ўқилди, сиёсий киноялар, "жонли суратлар" яратилди. Байрамнинг иккинчи куни кўча юришлари уюштирилди, учинчи куни "Комсомол арчаси" деб номланган клубларда маскарадлар ва арча байрами ўтказилди. Бироқ, бир неча йил ўтгач, бу чоралар самарасиз деб топилди ва "Комсвятки" марказий матбуотда танқид қилинди.
1929 йил апрел ойида XVI партия конференцияси Рождество байрамини бекор қилди. Бу иш кунига айланди ва у билан бирга "руҳонийларнинг одати" бўлган Рождество арчаси ҳам бекор қилинди. Газеталар болалар арчаларини қоралади, чунки "болаларнинг диндорлиги арчадан бошланади... Бола диний заҳарланади...". Рождество арчаси билан бир қаторда, инқилобдан бир неча йил олдин байрам маросимининг бир қисмига айланган қорбобо ҳам қораланган. Янги 1929 йил олдидан ҳар қандай "руҳонийлар одатлари" ни нишонлаш тақиқланган эди. Декабрь ва январь ойларида кўнгиллиларнинг махсус патруллари кўчаларни кезиб, деразаларга қарарди, ҳукумат қарори ижросини текширарди.
Рождество арчаси ноқонуний бўлиб қолди. Фарзандларини байрамдан маҳрум қилишни истамаганлар энди буни яширинча қилишарди. Ёзувчи ва таржимон Ирина Токмакова болалигида фаррошнинг маълум бир ҳақ эвазига ўрмонга бориб, Рождество арчасини кесиб, унчалик катта бўлмаган сумкага сиғиши учун уни икки қисмга бўлганини айтиб беради. Уйда арча тахта билан маҳкамланган ва у "яна бутун ва гўзал бўлиб қолган".
1936-1991 йиллар: СССРда болалар учун арча байрами
Болшевиклар томонидан тақиқланган Рождество арчаси 1935 йилда атеистик янги йил арчаси билан алмаштирилди. Никита Хрушчев ўз хотираларида Павел Постишев Киевдан Москвага келганида, ташрифларидан бирида Сталинга қандай мурожаат қилгани ҳақида ёзган:
Биз ташқарига чиқдик ва Сталиннинг машинасига ўтирдик. Ҳаммамиз битта машинага сиғдик. Йўлда гаплашиб кетдик. <...> Кейин Постишев савол берди: «Ўртоқ Сталин, яхши анъана бор эди, халқ буни ёқтирарди, болалар учун айниқса завқли эди – рождество арчаси. Биз буни ҳозир қоралаймиз. Балки арчани болаларга қайтарармиз?» Сталин уни қўллаб-қувватлади: "Ташаббусни кўрсатинг, болаларга арчани қайтариш таклифи билан матбуотда чиқинг ва биз қўллаб-қувватлаймиз». Шундай бўлди ҳам.
1935 йил 28 декабрда "Правда" газетасида большевикларнинг Бутуниттифоқ Коммунистик партияси Марказий Қўмитаси Сиёсий бюроси аъзолигига номзод П.P. Постишев томонидан имзоланган кичик хабар пайдо бўлди. У шундай бошланарди:
Инқилобдан олдинги даврда буржуазия ва буржуа амалдорлари ҳар доим ўз фарзандлари учун Янги йилда арча байрами уюштиришган. Ишчиларнинг болалари деразадан ранг-баранг чироқлар чарақлаб турган арча ва унинг атрофида қувноқ ўтирган бойларнинг болаларига ҳавас билан қарашарди.
Нима учун мактабларимиз, меҳрибонлик уйлари, болалар боғчалари, болалар клублари, пионерлар саройлари Совет мамлакатининг меҳнаткаш болаларини бу ажойиб завқдан маҳрум қилади? Баъзилар, "сўл қанот вакиллари" бу болалар ўйин-кулгиларини буржуа ташаббуси деб қораладилар.
Муаллиф комсомол ва пионер раҳбарларини зудлик билан Янги йил арафасида болалар учун жамоавий арча байрамларни ташкил этишга чақирди. Ушбу таклиф яшин тезлигида амалга оширилди. Бутун мамлакат бўйлаб арча байрамлари ташкил этилди, дўконларда "арча безакларининг кенгайтирилган ассортименти" пайдо бўлди. Шундай қилиб, партия раҳбариятининг таклифи (ҳатто фармони ҳам эмас) эълон қилинган санани ҳам ҳисобга олган ҳолда тўрт кун ичида бутун мамлакат бўйлаб қабул қилинди ва тўлиқ амалга оширилди. Бундай самарадорлик СССР тарихида эришиб бўлмайдиган рекорд бўлиб қолди.
Арча янги сифатда – ёш коммунизм қурувчилари учун мос бўлган болалар учун ўйин-кулги сифатида тавсия этилди. Бунинг энди Рождество байрамига алоқаси йўқ эди, унга мутлақо янги маъно берилиши керак эди. Арча совет боласи янги дунёсининг кўзгусига айланди, унинг безаги ва янги мақсади коммунизмнинг кичик қурувчиларининг дунёқараши ва тарбиясини акс эттирарди. 1937 йил Янги йил куни биринчи марта ўша пайтда Пионерлар саройига айланган Аничков саройида болалар учун арча байрами бўлиб ўтди. Совет арча байрамлари оммабоплиги, оммавий иштироки ва уларда олиб борилган мажбурий тарбиявий ишлар билан ажралиб турарди.
Янги йил арчасини безатиш Рождество рамзини йўқотди ва совет рамзийлигини олди.
Болаларнинг биринчи арча байрамларида дўконларда Сиёсий бюро аъзоларининг портретлари билан сотиладиган пуфаклар тўпламини осиб қўйиш таклиф қилинди. 1937 йилда СССРда арча безаклари учун биринчи ихтисослаштирилган завод очилди. Ўша вақтдан бери Рождество дарахти безакларини кенг ишлаб чиқариш ривожланди: пахта, картон, металл, шишадан. Янги йил байрами учун арча безакларининг ассортименти ва семантик мазмуни Рождество безакларидан сезиларли даражада фарқ қиларди.
1930-йилларда барча арчалар учун ўйинчоқлар ҳали етарли эмасди ва улар асосан рангли қоғоздан ёки бошқа арзон материаллардан ясаларди (масалан, куйиб қолган лампочкалардан ясалган шиша шарлар, қоғоздан кесилган қор парчалари); арча шохларига қорга тақлид қилувчи пахта парчалари қўйилаоди. Арча тепасига қўйиладиган кўк рангдаги, етти қиррали рождество юлдузи Кремл юлдузига ўхшаш қизил беш қиррали юлдуз билан алмаштирилди. Арча ўйинчоқлари нарсалар, ҳайвонлар, пахта ва шишадан ясалган қўғирчоқларнинг кичикина нусхалари эди. Урушдан олдинги ўйинчоқлар кўпинча пионерлар учун ва сиёсий руҳдаги ўйинчоқлар эди: горнчилар, ракеталар, стратосфера шарлари ва диридабллар, болға ва ўроқлар. Уруш пайтида арчаларда ўйинчоқ танклар, аскарлар, санитар-итлар, тўппончалар, гранаталар ва милтиқлар пайдо бўлди. 1950-йилларга келиб эртак қаҳрамонлари: қорбобо ва қор қизлар, қор парчалари ва масхарабозлар, қизил қалпоқчалар, юлдузларни кузатувчилар пайдо бўлди. Дарахтда электр лампочкаларнинг гулчамбарлари ёниб турарди. Дарахт тагига Қорқиз ва Қорбобо тасвирланган гипс ёки пахта қўғирчоқлари қўйилган.
Қорбобо Рождестводан қатъиян ажралиб турди; буни исботлаш учун ўттизинчи йилларда у қўлида "Бутуниттифоқ Коммунистик партияси тарихи курси" ни ушлаган ҳолда арчаларда пайдо бўлди.
1937 йилда Иттифоқлар саройидаги арча олдида қорбобо билан шерик сифатида қорқиз пайдо бўлди. Ундан олдин у фақат Островский пьесаси ва 1882 йилда Н. A. Римский-Корсаков томонидан саҳналаштирилган опера қаҳрамони сифатида танилган. Ҳеч бир маросимда ёки дунё Рождество анъаналарида бундай аёл қаҳрамон мавжуд эмас, бу фақат Совет ва Россия Янги йил арчаси билан боғлиқ ноёб ҳодиса.
Совет даврида «янги йил арчаси»
1936 йилдан бери СССРда арча Рождестводан ажратилган Янги йил байрамининг ажралмас атрибутига айланди. Янги йил арчасининг ўзига хос хусусияти келгуси йилнинг биринчи дақиқаларини нишонлашдир: Янги йил тостлари уй соати ёки радио орқали эшиттириладиган Кремл қўнғироғининг жиринглаши билан кўтариларди.
Ушбу байрамнинг иккита янги атрибути: ярим тунда қадаҳ сўзи айтиш учун бокалларга қуйилган совет шампан виноси, шунингдек, бештакам ўн иккини кўрсатадиган девор соати тасвирланган расмлар (шунингдек откриткалар.
1960-йилларда Россияда ҳозирги кунгача мавжуд бўлган Янги йил байрамини нишонлаш тарзи шаклланди. Телевизордан кенг фойдаланиш жуда муҳим эди, у Янги йил олдидан, дастурхон аллақачон безатилганда бир неча соат олдин ёқилган. Байрам телевизион дастури оилавий байрамнинг умумий сценарийси эди. Ярим тунда КПСС Бош котиби фуқароларни байрам билан табриклайди, ярим тунда қўнғироқлар янграйди, кейин давлат мадҳияси янграйди. Мадҳияни қўлда бокал билан тик туриб тинглашарди. Шундан сўнг байрам концерти ёки комедия фильми намойиш этиларди. 1956 йилда Е. A. Рязановнинг "Карнавал кечаси" мусиқий комедияси чиқди ва маданият марказлари ушбу фильмда кўрсатилган маскарад балини муваффақиятли мисол қилиб олиб, Янги йил байрамларини уюштирдилар. Кейинги фильмларнинг энг машҳури Э. Рязановнинг "Тақдир ҳазили ёки қушдай енгил бўлинг!" фильми бўлиб, у қувноқ ва бахтли алмаштириш, алдаш ва ҳазиллар одатий сюжетини ўз ичига олади. Шунингдек, тунги Янги йил байрами кўча байрамларини ўз ичига олади; рус рождество одатларига ўхшаб, олов билан ўйинлар ўтказилади, одамлар фейерверк ва бенгал оловлари ёқадилар.
20-асрнинг охирида Россияда Рождество яна очиқ нишонлана бошлади ва бир мунча вақт тўхтатилган Рождество арчаси анъанаси қайтди.
1990-йилларнинг охиридан бошлаб Россияда Рождество арчалари камдан-кам учрайдиган «вертеп»лар билан бир қаторда, баъзан православ черковларини безатади, масалан, улар маъбаднинг кириш қисмида ва тагида жойлаштирилади.
XXI асрда
Буюк Британияда 1946 йилдан бери Лондонда Трафалгар майдонида 20 метрли Рождество арчаси ўрнатилади. Ушбу дарахтни Норвегия Қироллик оиласи Иккинчи Жаҳон уруши пайтида Британия қўшинлари томонидан мамлакатни немис босқинидан озод қилгани учун миннатдорчилик белгиси сифатида юборилган. Минглаб инглизлар Рождестводан олдинги кунларда ушбу дарахт тагига йиғилиб, Рождество қўшиқларини куйлашади. Анъанага кўра, Трафалгар майдонидаги Рождество арчаси фақат лампочкалардан иборат вертикал гирляндалар билан безатилади.
Римда Рождество арчаси Авлиё Пётр майдонига ўрнатилади. Анъанага кўра, ҳар йили Европа давлатларидан бири Ватиканга арчани совға сифатида олиб келади. Бу анъана 1982 йилда Иоанн Павел II томонидан киритилган. Рождество даврининг охирида, "католик черковининг бош дарахти" ёғочидан буюмлар ясалади, сотишдан тушган даромад камбағалларга ёрдам бериш учун ишлатилади.
Нью-Йоркда 1931 йилдан бери Рождество арчаси анъанавий тарзда Рокфеллер маркази олдида ўрнатилади. 2011 йил Янги йил арафасида унинг гулчамбарлари 30 минг лампочкадан иборат бўлиб, тепасида Swarovski кристаллари билан порлаб турган 2,7 метр диаметрли биллур юлдуз бор эди.
Энг оригинал арчалардан бири бу Рио-де-Жанейродаги Лагоа кўлида сузиб юрадиган сунъий арчадир. Унинг баландлиги 85 метр, металл конструкцияларининг оғирлиги эса 530 тоннани ташкил қилади. Бу дарахт дунёдаги энг катта сузувчи дарахт сифатида Гиннеснинг рекордлар китобига киритилган. Унга Рождество оҳангларини чаладиган механик қўнғироқ ўрнатилган. Гирлянда компьютер томонидан бошқариладиган 3 миллиондан ортиқ лампочкага эга, дам олиш кунлари арчадан салют отилади.
Умуман олганда, дунёдаги энг катта Рождество арчаси 2009 йилда Мехико шаҳрида қурилган. Унинг баландлиги 110,35 метр (40 қаватли бино баландлиги), диаметри 35 метр, металл конструкциялари ва безакларининг умумий оғирлиги 330 тоннани ташкил қилади. Ушбу қурилма Пасео-де-ла-Реформада ўрнатилди.
Энг қиммат арча 2010 йилда Абу-Дабида ўрнатилган. У олтин ва кумуш шарлар, шунингдек, умумий қиймати 11,5 млн долларлик қимматбаҳо тошлардан ясалган заргарлик буюмлари билан безатилган.
2011 йилда Рига ва Таллин ўртасидаги "арча уруши" бўлди. Латвия томонининг тарихий далилларига жавобан Таллин ҳукумати атайлаб каттароқ Рождество арчасини ўрнатишга қарор қилди. Оқибатда Ратуша майдонидаги 24 метрли арча икки марта (25 ва 27 ноябр кунлари) шамол туфайли қулаган. Иккинчи марта у 80 та гирлянда (9,6 минг лампочка) ва 15 комплект чироқлар билан йиқилиб, ўзига ва безакларга жиддий зарар етказди. Яхшиямки, иккала ҳолатда ҳам ҳеч ким жабрланмади ва дарахт 4 метрга қисқарган бўлса-да, ниҳоят мустаҳкамланди. Таллин расмийларининг илтимосига кўра, полиция эҳтимолий ливерсия бўйича тергов ўтказди.
2012 йил декабр ойи охирида Жанубий ва Шимолий Корея чегарасида Рождество арчаси ўрнатилди. Шимолий оммавий ахборот воситалари ва пропагандаси бу ҳақиқатни чучхега қарши ташвиқотнинг бир қисми ва психологик уруш элементи сифатида қабул қилди.
Арча безаклари
Россиядаги арча безаклари тарихи асосан Россиянинг ўзи тарихини акс эттиради: ширинликлар ва тепасида Вифлеем юлдузи тасвирланган шишашарлар; кейин қоғоз самолётлар ва Қизил Армия аскарлари ва биринчи совет арчаси тепасида қизил юлдуз; кейин - уруш давридаги арчалар яқинидаги куйган лампочкалардан шарлар ва қоғоз қор парчалари; 1960-йилларда бештакам ўн икки соати ва космонавтлар; 1980-йилларнинг бошида Янги йил бозорида узундан-узоқ навбатда туриб сотиб олинган, ГДР дан келтирилган тақчил пуфак қутилари ва шиша чўққилар. Ҳозирги вақтда арчани безатиш фақат молиявий нуқтаи назар билан чекланган ва ассортимент одатда Ғарбда таклиф қилинган нарсаларга мос келади.
Янги йил олдидан игнабаргли дарахтларга бўлган талабнинг кўплиги уларни ноқонуний кесиш ва байрамлардан кейин утилизация қилиш билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқармоқда. Шу сабабли, турли давлатлар Янги йил учун дарахтларни кесишни қатъий тартибга солишга, шунингдек, ўрмонларни ҳимоя қилиш чораларини кўришга ҳаракат қилмоқдалар.
Янги йил байрамларида шаҳарга арча олиб келаётганларнинг кесиш лицензияси борлигини текшириш учун махсус арча патруллари ташкил этилади.
Янги йил (Рождество) байрамлари учун махсус дарахтлар ўстириладиган Рождество арча боғчаларини ташкил этиш;
Тирик арча ва арча дарахтларини (махсус идишларда) сотишни рағбатлантириш, уларни кейинчалик экиш учун дарахтзорларга етказиб беришни ташкил этиш;
Баъзида сунъий дарахтларни ишлаб чиқариш ва сотишни рағбатлантириш таклиф этилади - ҳозирда жуда реал кўринишга эга бўлган йиғиладиган сунъий дарахтлар таклиф этилади. Уларнинг табиий нархларга нисбатан қимматлиги такрорий фойдаланиш билан қопланади. Ушбу ёндашувга қарши бўлганлар, сунъий арча ишлаб чиқаришнинг ўзи атроф-муҳитга зарар етказишини таъкидлашади. Кўчатзорларда ва режалаштирилган дарахт кесиш майдонларида табиий дарахтлар йиғилганда бу содир бўлмайди. Тирик арча дарахтининг углерод изи сунъий арчаникидан кичикроқ. Иқлим таъсирини камайтириш учун сунъий дарахтдан 10 йилдан ортиқ фойдаланиш керак бўлади. WWF, бошқа вариантлар қаторида, ўз қўллари билан, қўостидаги материаллардан арча ясашни таклиф қилади.
Абу Муслим тайёрлади
