Ахлоқ барчага баробар
Ҳар бир динда ўзига хос жиҳатлар мавжуд. Масалан, Ислом динида буюрилган ибодатларни мўмин-мусулмонлар бажаришни бурч ва ҳақ ҳисоблайди, бошқа диндагиларга унинг алоқаси йўқ.
Ахлоқ барчага баробар
Ҳар бир динда ўзига хос жиҳатлар мавжуд. Масалан, Ислом динида буюрилган ибодатларни мўмин-мусулмонлар бажаришни бурч ва ҳақ ҳисоблайди, бошқа диндагиларга унинг алоқаси йўқ. Аммо ахлоқий таълим билан боғлиқ амаллар ибодат амаллар қабилида эмас.
Ёмон хулқ-имон заифлиги белгиси
Имон инсон ҳаётида улуғ тушунча. У турли ёмонликлардан қайтиш ва яхшиликларни қилишда инсонга катта куч бағишлайди. Шунинг учун ҳам Аллоҳ таоло бандаларини яхшиликка буюриб, ёмонликдан қайтаришни имон тақозоси билиб, Қуръони каримда уларга «эй мўминлар», деб хитоб этади:
Мусулмон одам қийналганга енгиллик беради
Мусулмон одам саховатли, чиройли муомалали, гўзал хулқли бўлади, қийналганга енгиллик беради.
“Агар (қарздор) ночор бўлса, бойигунча кутинг!” (Бақара сураси, 280-оят')
Мусулмон шахс ёмон гумондан узоқ бўлади
Хақиқий мусулмоннинг хулқларидан яна бири у одамларга ёмон гумон қилмайди, инсонларни улар пок бўла туриб, айбга кўмиб ташловчи, уларга туҳмат тошини отувчи тасаввур ва хаёллар тизгинини қўйиб юбормайди. У мана бу оятга амал қилади:
“Эй мўминлар, кўп гумон(лар)дан четланинглар! Чунки айрим гумон(лар) гунохдир!..” (Ҳужурот сураси, 12-оят).
Мусулмон шахс мусулмон бўлмаган қариндошларига ҳам яхшилик қилади
Ислом дини шунчалар саховатли Динки, ҳатто у мусулмон бўлмаган қариндошлар билан хдм алоқа боғлашни васият қилади. Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадисда келади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни очиқ қилиб шундай деганларини эшитдим: “Фалончилар оиласи менинг дўстларим эмас. Менинг дўстим Аллоҳ ва солиҳ мўминлардир. Лекин уларнинг қариндошлик ҳақлари борки, мен уларни қариндошлик нами билан намлайман (яъни, ўзига яраша яхшилик қиламан)” (Бухорий ва Муслим ривояти).
Ахлоқнинг мартабалари ва илмнинг фазли ҳақида
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга мингашиб кетаётган эдим, у зот дедилар: «Сенга улар билан Аллоҳ манфаат берадиган хислатларни ўргатайми?» «Ҳа, эй Аллоҳнинг набийи», дедим. «Илмни лозим тут! Зотан, илм мўминнинг халилидир, ҳилм вазиридир, ақл далилидир, амал тиргагидир, меҳр отасидир, юмпюқлик биродаридир ва сабр лашкарбошисидир», дедилар».(Байхақий, Дайламий ва бошқалар бошқа лафз ва санад билан ривоят қилган.)
Мусулмон эркак аёлларга ўхшамайди
Мусулмон эркак аёлга, мусулмон аёл эркакка ўзини ўхшатмайди. Чунки ҳар бир жинс ўзини бошқа жинсга ўхшатиши Ислом шариатида ҳаромдир. Жамиятда эркак кишининг ўз сифат, хусусият, вазифалари борлиги каби, аёлнинг ҳам ўз сифат, хусусият ва вазифалари бордир. Икковларининг орасидаги бу фарқ ташқарида ҳам, ичкарида ҳам йўқ бўлмаслиги лозим. Шу сабабдан Ислом бундай иш қилганларга қаттиқ тахдид қилган.
Ўзгаларни камситиш
Қуръони Каримда олдинга сурилган ғоялардан бири, ўзгаларни ҳурмат қилишдир. Чунки бу нарса жамиятнинг бирлигини сақлашда, унинг аъзолари орасида муҳаббатни кучайтиришда, душманлик ва келишмовчилик сабабларини йўқотишда катта аҳамият касб этади. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда шундай дейди:
Тафаккур ва илмнинг ёппасига таназзулга юз тутиши
Илмдаги турғунлик, тафаккурдаги хорғинлик Туркиянинг илмий-диний соҳалари билангина чекланиб қолмай, балки бутун Ислом дунёсида, унинг шарқидан ғарбигача тарқалган, илмий соҳада қурғоқчиликка ва бироз фикрий фалажликка мубтало бўлган эди.