Биринчи Ислом жамияти, баъзи доиралар одатда ишонганидек, қилич кучи билан эмас, балки Мадина Конституцияси деб аталмиш ижтимоий шартнома хавфсизлигини таъминлашда барпо этилган. Ҳар ҳолда, Мадина Конституцияси мусулмонлар, яҳудийлар ва мушрикларнинг плюралистик жамияти учун озод жамият ташкил қилиб, озодлик машъалини ёқди. Инсоният цивилизациясининг интеллектуал ва сиёсий тарихида бундай мисли кўрилмаган Озод жамиятга шахсан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томонидан григориан тақвими бўйича 622 йилда, яъни замонавий, плюралистик, диний бағрикенг эркин жамиятни мустаҳкамлайдиган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидан (1948) бир минг уч юз йил аввал асос солинган.
622 йилда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва уларнинг сафдошлари диний муросасизлик ва қувғинлар жойига айланган, тобора зулмкор бўлиб бораётган Макка шаҳрини тарк этишга мажбур бўлдилар. Тинчлик ва озодлик излаб Мадинага ҳижрат қилдилар. Ҳижрат ёки кўчиш йили деб номланувчи 622-йил Исломий икки муҳим воқеани бошлаб берди. Хронологик жиҳатдан бу ислом тақвими бошланадиган йил. Сиёсий жиҳатдан бу Мадина Конституцияси келишилган ва қабул қилинган йил. Мадина конституцияси имзоланган пайтда Қуръони карим ҳали Пайғамбаримизга (соллаллоҳу алайҳи васаллам) нозил бўлиб турган эди; мусулмонлар жамоаси эса аста-секин кўпайиб бораётган бўлса-да, ҳали ҳам 200 дан ортиқ эркаклар, аёллар ва болалардан иборат эди.
Аксарият олимлар Мадина Конституциясининг ҳақиқийлигини тан оладилар, аммо ҳужжатнинг асл нусхаси топилмаган. Лекин шунга қарамай, Мадина конституцияси ягона ҳужжатми ёки у турли вақтларда эришилган турли келишувлар йиғиндисими, уламолар бир фикрга келишмаган. Ҳужжатни синчковлик билан ўрганиш шуни кўрсатадики, унинг қоидалари икки хил ҳужжатлар тўплами сифатида ўқилганда энг мос келади. Муҳаммад Ҳамидуллоҳ Мадина Конституцияси ўз услуби ва ибораларга кўра бир мажлисда ишлаб чиқилмаганини ишончли таъкидлайди. У ҳужжатни икки қисмга ажратади.
1-қисм (1-23-моддалар) мусулмонлар ўртасидаги муносабатларга бағишланган. 2-қисм (24-47-моддалар) мусулмонлар ва яҳудийлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи қоидаларни ўз ичига олади. Мадина Конституциясининг ушбу матн бўлиниши, ҳужжатнинг мазмуни учун муҳим бўлса-да, тенглик ва диний эркинлик тамойиллари асосида Исломий эркин давлатни барпо этиш ҳақидаги асосий мурожаатига путур етказмайди.
Мадина Конституциясининг энг асосий хусусияти шундаки, у ижтимоий шартнома асосида Озод жамиятни шакллантирди. Бу ерда фарқлаш керак: Гоббс, Руссо ва Ролс асарларидан келиб чиққан ижтимоий шартноманинг Ғарбий сиёсий назарияси табиатнинг хаёлий ҳолатини ўз ичига олади ва турли меъёрий ва таркибий аралашувларни таклиф қилади. Гоббс одамлар устидан мутлақ ҳокимиятга эга бўлган "уларни ҳурматли қўрқувда ушлаб турадиган" қудратли суверенни ўрнатади. Руссонинг ижтимоий шартнома назарияси суверенитетни халқ иродасига беради. Умумий ирода ҳақидаги бу жуда мавҳум тушунча ҳар хил бузилишларга, жумладан тоталитар демократияларнинг қонунийлаштирилишига олиб келади. Ролсда эса, бундан яхшироқ эмас, чунки баъзи ажойиб кашфиётларга қарамай, у ўз назариясини "жаҳолат пардаси" деб номланган сунъий воситага асослайди. Ушбу уйдирма, сунъий ва назарий ижтимоий шартномалардан фарқли ўлароқ, "Озод ислои жамият" турли этник ва диний гуруҳлардан бўлган ҳақиқий одамлар ўртасидаги ҳақиқий келишув ҳақиқатига асосланади. Ушбу ижтимоий шартнома ҳақиқати келажакда қўлланиладиган назария ёки илҳомлантирувчи конституция ҳам эмас. Мадина Конституцияси ижтимоий шартнома назарияси айниқса Ғарбда кенг эътироф этилишидан юзлаб йиллар олдин реал вақт режимида, реал маконда, ҳақиқий келишув орқали реал одамларга ижтимоий шартнома таклиф қилди.
Мадина Конституциясининг тенг даражада ажойиб ва бебаҳо ҳиссаси плюралистик жамиятнинг меъёрий яратилишидир. Конституциянинг кириш моддаларида Қурайш ва Ясриб қабилаларининг мусулмонлари, шунингдек, уларга қўшилган ва улар билан бирга ишлаганлар, барча одамлар бундан мустасно, ягона жамият эканлиги қайд этилган. Бу қоидалар маккалик муҳожир мусулмонлар ва Мадиналик тубжой мусулмонлар (ансорлар) бир жамоа вакиллари эканликларини билдиради. Конституцияда мўминлар жамоаси (уммат, мўмин) тушунчаси мустаҳкамланган. Мўминлар жамияти барча мусулмонларни бирдек ҳурмат ва ҳурмат билан таъминлайди (ҳақ ва ҳуқуқ билан). У келиб чиқиши, миллати, қабиласи ёки бошқа этник ёки ирқий хусусиятларидан қатъи назар, барча мусулмонлар учун тенглик ва адолат тамойилларини таклиф қилиб, маҳаллий аҳоли ва муҳожирлар ўртасидаги фарқни бекор қилади. Бу маҳаллий аҳолининг муҳожирларга нисбатан устунликка эга бўлишига ёки аксинча. Бинобарин, Озод Исломий жамият фақат бир қабила ёки маданиятга тегишли эмас, балки турли лаҳжалар, маданиятлар ва ижтимоий одатларга эга бўлган муҳожирларни ўз ичига олган ҳолда кенгайтирилган. Айрим мусулмон давлатлари томонидан қўлланиладиган ва муҳожир мусулмонларни доимий равишда фуқаролик ҳуқуқидан маҳрум қиладиган замонавий фуқаролик тушунчаси Мадина Конституцияси руҳига тўғри келмайди.
Конституциянинг II қисми Исломий эркин давлат ҳимоя қиладиган жамият доирасини янада кенгайтиради. 25-35-моддаларда Ауф, Нажжар, Харрис, Саида, Жушам, Авс, Талаба ва Жаффна каби яҳудий қабилаларининг легиони тилга олинади ва ҳар бир қабилага "мўминлар билан бир жамоа" бўлиш ҳуқуқи берилади. Жамиятнинг бу кенгайтирилган концепцияси энг муҳими, чунки озод исломий жамият энди фақат мусулмон давлати сифатида қабул қилинмади. Замонавий сўз билан айтганда, "Исломий давлат" диний жиҳатдан плюралистик давлат бўлиши мумкин. Исломий Давлатни бошқа диндаги халқлардан тозалашга қаратилган ҳар қандай уриниш Мадина Конституциясининг кўрсатмаларига зид бўлади.
Бундан ташқари, Мадина Конституцияси барча яҳудийларни бир монополият аҳоли сифатида кўриб чиқмайди. У уларни диний аҳоли сифатида кўради, лекин мусулмон аҳолисидаги ўхшаш фарқларни тасдиқлаганидек, уларнинг этник, маданий ёки тил хусусиятларидаги фарқларини тан олади. Конституциянинг алоҳида моддасида ҳар бир алоҳида яҳудий гуруҳининг умумжаҳон тан олиниши ижтимоий шартнома тузилган барча яҳудий қабилаларига тенг қадр-қиммат ва ҳурматни беради ва баъзи яҳудийларнинг бошқалардан устун эканлиги ҳақидаги тушунчани инкор этади. Конституциядаги ҳар бир яҳудий қабиласи бир-бири билан, шунингдек, мўминлар жамоаси, яъни мусулмонлар билан бир хил даражада жойлаштирилган.
5-моддада дин эркинлиги таъминланади ва "Яҳудийларнинг ўз дини, мусулмонларнинг ўз дини бор" деб таъкидланган. Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам пайғамбар, албатта, ахлоқий релативист ёки дунёвий эмас. У ҳаётнинг барча жабҳаларида Рабби билан алоқаси бор Худонинг пайғамбаридир. У тақдим этган ҳаёт модели - бу одамлар доимо Худодан хабардор бўлган, Худога ўзларини бағишланган ва Худо учун ўладиган маънавий моделдир. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам инсониятга етказган Ислом динида эса хатолик йўқ. Ислом ҳақиқатининг бундай мутлақ аниқлигига қарамай, Аллоҳ таоло пайғамбаримиз иштирокида тузилган Мадина Конституцияси ўз фуқароларини расмий Ислом динига мажбурлаш орқали ягона тўғри давлатни ўрнатмайди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Таврот ўзгартирилганига ишончини очиқ билдирганига қарамай, Мадина Конституцияси яҳудийлар ўзлари эътиқод қиладиган диндан эркин фойдаланишлари мумкин бўлган эркин жамиятни белгилайди. Мусулмон эътиқодларига зид бўлса ҳам, яҳудийлар эътиқод қиладиган ўз динига эътиқод қилишнинг ушбу меъёрий эркинлиги диний бағрикенгликнинг энг юқори шаклини намойиш этади. Мадина конституцияси диний эркинликни фақат дунёвийлик (секуляризм) ҳимоя қилиши мумкин, деган назарияларни рад этади.
Мадина конституцияси шакллантирган давлат диний эркинликни ҳимоя қилишдан ташқари, плюралистик давлатдир. Мадина конституцияси фақат мусулмонлар ўртасидаги келишув эмас. Бу, шунингдек, турли диний жамоалар, яҳудийлар ва мусулмонлар ўртасидаги келишувдир. Ўзининг асосий тамойилини қўллаш орқали Озод Ислом жамияти нафақат мусулмонлар учун, балки яккахудолик динлари тарафдорлари учун ҳам очиқдир ва бундан ташқари Мадина ҳам яккахудолик ва мушриклар яшайдиган шаҳар эди.
Мадина Конституциясининг яна бир ажралиб турадиган хусусияти унинг қонуний келишув ҳар доим ортиқча чекловларга боғлиқлигини тан олишидир. Замонавий шароитда, масалан, давлат сиёсати ва қадриятларига зид бўлган битимлар амалга оширилмайди. Халқаро ҳуқуқ тизимида мажбурий нормаларга зид бўлган битимлар ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. 47-моддада ҳаддан ташқари чегараларни эътироф этган ҳолда, ушбу Конституция "адолатсизлик ва гуноҳкорларни ҳимоя қилмаслиги" аниқ таъкидланган. Шундай қилиб, Мадина Конституцияси нафақат "сиёсий ҳақиқат" ёки "чиркин муросалар" ни акс эттирувчи келишув эди. Дарҳақиқат, бу Қуръоннинг кашф қилинган (ёки кашф қилиниши керак бўлган) сўзларига мос келадиган ва Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу алайҳи васаллам) раҳнамолигида ташкил қилинган ахлоқий ҳалол келишув эди. Шундай қилиб, Мадина Конституциясининг аҳамияти унинг ахлоқий ҳақиқийлиги ва турли одамлар ўртасидаги ижтимоий шартноманинг эркин билдирилган розилик асосида тузилиши мумкинлигидадир.
Исломий ҳуқуқ манбалари орасида Мадина конституцияси алоҳида ҳуқуқ ва фиқҳ манбаси сифатида қаралмаслиги керак. Бу пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи васаллам) суннатларидандир. Қуръони карим қонуннинг олий манбаи бўлиб қолмоқда ва Мадина Конституциясидаги ҳеч нарса Қуръон матнидан устун бўлиши мумкин эмас. Суннат Қуръонга тўлиқ мос ва ҳар доим бўйсунганлиги сабабли Мадина конституцияси шахслараро хулқ-атворда Қуръон тамойилларига мувофиқлиги билан ажралиб туради. Мисол учун, Мадина Конституциясининг диний эркинлиги Қуръон билан мос келади, у эътиқод қиладиган динга эътиқод қилиш учун маънавий эркинликнинг асосий ғоясини белгилайди. «Сизга ўз динингиз, менга ўз диним».
Профессор Холид Абу ал Фадлнинг шогирди Анвар Эмон замонавий олимлар Мадина Конституциясига ҳаддан ташқари кўп мурожаат қилишларини кўрсатиш учун асосли мақола ёзди. "Замонавий мусулмон ёзувчиларнинг ҳужжатда яширинган конституциявий назарияга тез-тез мурожаат қилишлари матндаги ҳамма нарсадан кўра, мусулмон дунёсидаги ХХ аср сиёсатчилари билан кўпроқ ўхшашликларга эга бўлиши мумкин".
Шунга қарамай, Эмоннинг аргументи Мадина Конституцияси Пайғамбаримиз суннатининг бир қисми сифатида чексиз йўл-йўриқ манбаи эканлигини ва доимий вақт оқимида бўлган ҳар бир мўминлар жамияти бу манбадан Қуръон ва Суннат, Исломнинг асосий кодекси қадриятларига мос келадиган билим ва йўл-йўриқ олиш учун фойдаланиши мумкинлигини таъкидлайди.
Мадина Конституцияси шарҳи
Али Кхан
Абу Муслим (эркин таржима)
