Путин ўзи нима учун Украинага бостириб кирди? Босқин бошланганидан бери уч ой ичида Россия диктатори уруш учун ҳар кимни ва ҳамма нарсани айблаб, турли хил баҳоналларни илгари сурди — НАТО кенгайишидан тортиб хаёлий Украина фашистларигача. Аммо буларнинг барчаси орқали Украина давлатининг ноқонуний эканлиги ҳақидаги ягона изчил хабар ип орқали ўтгандай.
Бундай риторикада ҳеч қандай янгилик йўқ. Узоқ йиллар давомида Путин украинлар аслида руслар эканлигини (яъни украинлар ва руслар – «бир халқ») даъво қилиб, Украинанинг мавжудлик ҳуқуқини инкор қилиб келган. У бир неча бор замонавий Украинани тарихий рус ерларини эгаллаб олганликда айблади ва Россияни ичкаридан заифлаштирмоқчи бўлган ташқи кучлар томонидан яратилган сунъий тузилма сифатида алоҳида Украина миллий ўзига хослиги тушунчасини рад этди.
Путиннинг Украинага бутун вужуди билан берилганлиги 2021 йил июл ойида, Россия босқинидан атиги етти ой олдин нашр этилган, руслар ва украинларнинг «тарихий бирлиги» тахмин қилинган 5000 сўзли эсседа тўлиқ очиб берилди. Ҳаваскор тарихчи ва ҳаваскор файласуф сифатида ўзини намоён қилиб, Путин "Украинанинг ҳақиқий суверенитети фақат Россия билан ҳамкорликда бўлиши мумкин" деган ишонч билдиришдан олдин асрлар давомида украинлар императорлик зулмига эътибор бермади.
"Суверенитет" ташқи назоратдан озод бўлишни англатар экан, Путиннинг баёноти Оруэлл даражасида бемаъниликдир. Ушбу қўрқинчли ҳужжат кўпчилик томонидан Украина давлатчилигига уруш эълон қилиш сифатида тўғри қабул қилинган. Кейинчалик, бу барча рус ҳарбий хизматчилари учун ўқилиши шарт бўлган ҳужжатга айланди.
Ўшандан бери жанг майдонидаги воқеалар Путиннинг асосий далиллари бемаънилигини намойиш этди. Агар у Украина халқининг ҳақиқатига шубҳа қилса, у шунчаки Киев учун жангда ютқазган ва Шимолий Украинадан бутунлай чекинишга мажбур бўлган ва ҳалокатли йўқотишларга дуч келган рус аскарларидан сўраши керак. Дарҳақиқат, "битта халқ" ҳақидаги бутун афсонанинг ёлғон эканлигини янада тўлиқ фош қилиш қийин.
Путиннинг Украина ўзлигини инкор этишга уринишларини рад қилиш осон, аммо унинг замонавий Украина гўёки ноқонуний эканлиги ҳақидаги талаблари батафсилроқ ўрганишга лойиқдир, чунки бу бугунги урушнинг ҳақиқий сабаблари тўғрисида баъзи қизиқарли саволларни туғдиради.
Таъсисчи оталар Қўшма Штатларни унга асосан қурган асосий тамойил, бошқарувчилар ўзларининг қонунийлигини фақат битта манбадан, яъни улар бошқаришга интилаётган одамлардан олишлари мумкин деган тушунча эди. Президент Линколн томонидан 1863 йилда Геттисбергда билдирилган "халқни, халқ томонидан ва халқ учун" бошқарувининг ушбу ғояси барча замонавий демократик тизимлар асосидаги эътироф етилган асосий тамойилга айланди.
Демократик бошқарув ва эркин сайловлар ғоялари бутун дунёда шу қадар машҳур бўлиб кетдики, ҳатто тоталитар давлатлар ҳам Шимолий Кореянинг "Корея Халқ Демократик Республикаси" мисолида бўлгани каби ўз давлат номларига "демократик" ёрлиғини қўшиб қўйишади. Худди шундай, Путин Россияси каби диктатуралар ҳамон демократик қонунийликни сақлаб қолиш учун сохта сайловлар ўтказиш зарурлигини ҳис қилмоқда.
Путин учун қанчалик афсусланарли бўлмасин, замонавий Украина унинг режими томонидан яратилган қонунийликнинг йўқлиги ғоясини баҳам кўрмайди. Аслида, ҳамма нарса аксинча. 1991 йил декабр ойида украиналиклар Совет Иттифоқидан мустақиллик бўйича умумхалқ референдумида иштирок этдилар, унда сайловчиларнинг 90% дан ортиғи мустақил Украинани яратишни қўллаб-қувватлади. Қайд этиш жоизки, мутлақ кўпчилик Украинанинг ҳар бир минтақасида, жумладан Қримда (54%) ва Россия томонидан босиб олинган Донбасни ташкил этувчи икки минтақада – Луганск (83%) ва Донецкда (76%) мустақилликни қўллаб-қувватлаган. Овоз бериш эркин ва адолатли деб тан олинди, бу эса Украинада мустақилликнинг кейинги ўн йилликларида аста-секин нормага айланган демократик стандартни белгилаб берди.
2019 йилда Украинадаги сўнгги сайлов цикли мамлакатда давом этаётган демократия мустаҳкамланишини fкс еттирди. Сиёсий тажрибага эга бўлмаган тўлиқ аутсайдер сифатида иштирок этганига қарамай, Владимир Зеленский 2019 йил апрель ойида ўша пайтдаги президент Петр Порошенко устидан ишончли ғалаба қозониб, Украинанинг олтинчи президенти бўлишга муваффақ бўлди. Уч ойдан сўнг унинг янги ташкил этилган сиёсий партияси Украинадаги парламент сайловларида рекорд ғалаба қозониб, яна тарихга кирди. Зеленскийнинг муваффақияти Украина сиёсий тизимининг юқори рақобатбардошлигини акс эттирди, шу билан бирга мамлакат демократик маданияти давлатга берадиган ҳақиқий қонунийликни таъкидлади.
Сўнгги бир неча ой ичида миллионлаб украиналикларнинг чет эл босқинига қарши кўрсатган жасорати ва фидойилиги Украина давлатчилигининг қонунийлигини яққол тасдиқлади. Мамлакат Россия босқинига мисли кўрилмаган миллий сафарбарлик тўлқини билан жавоб берди, унинг давомида жуда кўп кўнгиллилар қуролли кучлар сафидан ўрин олди ва яна кўплаб одамлар ўз ватанларини ҳимоя қилиш учун одамни ҳаяжонга келтирадиган қурбонликлар қилдилар. Бирдамлик ва мустаҳкамликнинг бу ажойиб намойиши Украинани кузатиб турган бутун дунёни илҳомлантириб, Путиннинг валдирашларини бузуқ тақлидга айлантирди.
Таққослаш учун, Россиянинг постсовет давридаги ривожланиши Украинаникидан кескин фарқ қилади. 1991 йилда Совет Иттифоқи парчаланганида Россия Федерацияси таркибига киришни хоҳлаши ёки хоҳламаслиги ҳақида референдумда овоз бериш имконияти ҳеч кимга берилмаган. 1990-йиллар бошида Чеченистон Россиядан ажралиб чиқишга уринганида, Москва мустақиллик ҳаракатини бостириш учун икки марта қонли уруш бошлади.
Путин минг йиллик бошида ҳокимият тепасига келганидан бери унинг сиёсий рақиблари ўлдирилди, қамоққа ташланди ёки сургун қилинди. У 1990-йиллардаги чекланган демократик ютуқларни барқарор равишда ўзгартирди ва ҳозирда оммавий ахборот воситалари билан бирга бутун сиёсий тизим устидан тўлиқ назоратга эга. Ҳар қандай турдаги норозилик тақиқланди. Путин Россиясида муқобил овозларни бостириш шунчалик ғайриоддий бўлиб қолдики, одамлар жамоат жойларида бўш плакатларни ушлаб тургани учун мунтазам равишда ҳибсга олинади. Мамлакат авторитаризмга тушиб кетса ҳам, Россия расмий равишда Путиннинг бошқарув ваколатини янгилаш учун мунтазам сайловлардан ўтмоқда. Бироқ, бу саҳналаштирилган кампанияларнинг ўсиб бораётган бемаънилиги бутун тузумнинг қонунийлигини эмас, балки ноқонунийлигини таъкидлайди.
Бу Путиннинг Украинани бутунлай бошқача нуқтаи назардан ноқонуний деб кўрсатишга уринишларини фош қилади. Деярли ҳар қандай ҳолатда ҳам, президент Зеленский Путиндан кўра кўпроқ шахсий қонунийликка эга, демократик Украина эса автократик Россияга қараганда чексизроқ қонунийдир. Путин бу ҳақиқатни яхши билади. У, шунингдек, агар демократик Украинага куч тўплаш ва гуллаб-яшнаши учун имкон берилса, бу русларни ўз мамлакатларида ҳам худди шундай ўзгаришларни излашга илҳомлантиришини тушунади. Бошқача айтганда, у эркин ва демократик Украина мавжудлигини автократик режимининг келажагига экзистенциал таҳдид деб билади.
Бу Путин нима учун ҳамма нарсани Украина давлатини йўқ қилишга тикишни танлаганини тушунтиришга ёрдам беради. Россия ҳукмдори нуқтаи назаридан, мустақил Украина собиқ СССРнинг славян юраги ҳудудида демократик қонунийлик бутунлай мумкин эканлиги ҳақида чидаб бўлмас эслатмадир. Агар Украина йўқ қилинмаса, Путин Россиянинг ўзи 1991 йилда бошланган жараённи давом эттирадиган янги қулаш даврига киришидан қўрқади.