Ҳар икки давлат 18 май куни ташқи ишлар вазирлари томонидан имзоланган НАТОга аъзолик учун ариза топширган. Худди шу куни НАТОнинг барча 30 давлати элчилари икки Скандинавия давлатининг аъзолиги бўйича музокараларни бошлашлари керак эди, бироқ Анқара норозилиги бу жараённи тўхтатди, деб ёзади Financial Times. 19 май куни Эрдўған Швеция ва Финляндиянинг аъзолигига "йўқ" дейишини шахсан тасдиқлади, уларни қабул қилиш учун Альянс мамлакатлари барча етакчиларининг розилиги ва 30 та парламент томонидан ратификация қилиниши зарур.
Бу Швеция ва Финляндия аризаларини тасдиқлаш кечикиши мумкинлигини англатади, гарчи аввалроқ НАТО Бош котиби Йенс Столтенберг Альянснинг июнь ойида Мадридда бўлиб ўтадиган саммити олдидан жараённи иложи борича тезроқ бўлишини ваъда қилган бўлсада.
Эрдўғаннинг НАТОни кенгайтириш масаласида бирданига ўжарлиги унинг мамлакатига нафақат жаҳон матбуоти сарлавҳаларида муҳим ўрин тутди. 18 май куни Туркия ташқи ишлар вазири Мевлут Чавушўғли Нью-Йоркда АҚШ Давлат котиби Энтони Блинкен билан учрашди, шундан сўнг турк вазир Джо Байден ва Ражаб Тоййиб Эрдўғаннинг яқин орада бўлиши мумкин бўлган учрашувини эълон қилди. Эрдўған, ўз навбатида, яқинда кескин таъкидладики, Швеция ва Финляндия дипломатлари Туркияни Альянсга аъзо бўлишга рози бўлишга кўндириш учун Анқарага боришга вақт йўқотишлари шарт эмас.
НВ Эрдўғанни НАТОнинг кенгайишига ҳозир тўсқинлик қилиш имкониятидан фойдаланишга нима мажбур қилгани ва Альянснинг иккинчи йирик армияси ва унинг энг дастлабки аъзоларидан бири (1952 йилдан бери) Туркия қандай мақсадларга эришмоқчи эканлиги ҳақида гапиради.
"Енгилмас" нинг қулаши: Туркияда бўлажак сайловлар ва Эрдўған учун ҳозирги сиёсий муаммолар ҳақида нималарни билиш керак
Ражаб Тоййиб Эрдўған деярли йигирма йил давомида Туркиянинг амалда раҳбари бўлди: у 2003-2014-йилларда бош вазир бўлиб ишлаган ва шундан бери мамлакатни президент сифатида бошқариб келмоқда.
Тез орада у яна энг юқори лавозим учун курашиши керак бўлади: атиги бир йилдан сўнг, 2023 йил 18 июн куни Туркияда президентлик сайловларининг биринчи босқичи бўлиб ўтади. Бироқ Эрдўғаннинг пойгада ғалаба қозониш имконияти унинг бутун фаолиятидаги энг ёмони – ҳар ҳолда, Россия ва Украина ўртасида кенг кўламли уруш бошланишидан олдин шундай эди.
2022 йил январь ойида, босқиндан бир ярим ой олдин нуфузли Foreign Affairs журнали Эрдўғаннинг якуний ўйини деб номланган мақола чоп этди. Унинг муаллифи, Эрдўған ҳақида бир қанча китоблар муаллифи ва Вашингтондаги Яқин Шарқ сиёсати институти турк тадқиқотлари дастури директори Сонер Чағаптай Туркия раҳбарининг 20 йиллик бошқаруви охиридаги "драматик ўзгаришлар"ни эслади.
Ўша даврнинг кўп қисмида «Эрдўған енгилмас бўлиб туюлди», - дейди Чагаптай. Айнан унинг даврида Туркия биринчи марта ўрта синф жамиятига айланди ва иқтисодий ютуқни амалга оширди, бу эса ҳукмрон Адолат ва тараққиёт партиясининг қатор миллий сайловларда ўндан ортиқ марта ғалаба қозонишига ёрдам берди. Худди шу даврда мамлакат қаттиқ куч ва Яқин Шарқ манфаатларига юзланмасдан олдин Туркиянинг ташқи сиёсати Европапараст векторни сақлаб қолган.
Эрдўған Туркия чегаралари, жумладан, Сурия чегараларидаги урушлар ва 2016-йилда давлат тўнтаришига уриниш бўлишига қарамай ҳокимиятни сақлаб қолишга муваффақ бўлди. "Янги султон" имиджини қўлга киритиб, суд, оммавий ахборот воситалари, ҳуқуқ-тартибот идоралари ва бошқа давлат институтлари устидан тўлиқ назорат ўрнатди, сиёсий рақибларини таъқиб қилди.
"Бироқ, сўнгги йилларда Эрдўғаннинг авторитар популизми ўз сеҳрини йўқотди", — деди Чагаптай давлат тўнтаришига уринишдан кейин унинг бошқаруви тобора "параноик" бўлиб қолганини эслатиб ўтди. Сўнгги йилларда нафақат Эрдўған уларни илҳомлантирувчи воиз ва публицист Муҳаммад Гулен деб ҳисоблаган 2016 йилги фитнада гумон қилинганлар, балки сўнгги йилларда мухолифат вакиллари ҳам таъқиб қилинмоқда. Ўн минглаб одамлар ҳибсга олинди, 150 мингдан ортиқ илмий жамоатчилик вакиллари, журналистлар ва кўплаб фуқаролик жамияти вакиллари гуленчилар билан алоқадорликда ёки Эрдўғанга қарши чиққанликда гумон қилиниб, ишсиз қолди. Гарчи Туркиядаги президентликка қарши кайфият янги жанжалларни, жумладан Туркия раҳбарининг 2019-йилги Истанбул мэрлиги сайлови натижаларини ўзгартиришга уриниши авж олдирган бўлиб, бу сайловда унинг партияси рақиби Екрем Имомўғли ғалаба қозонган (Эрдўған ўшанда қайта овоз беришни талаб қилган, бироқ Имомоғлу сайловларнинг янги босқичида ҳам ғалаба қозонди).
Ердоғаннинг позициялари Туркиянинг сўнгги йиллардаги иқтисодий муаммолари туфайли ҳам заифлашди. 2022-йил январида маълум бўлишича, йил якунига кўра, мамлакатда инфляция даражаси 48,7 фоизга етган, бу 2002-йилдан бери, яъни сўнгги 20 йилдаги энг ёмон кўрсаткичдир. 2021 йил давомида турк лираси ўз қийматининг ярмидан кўпини йўқотди. Шу билан бирга, ҳукмрон партиялар блокининг рейтинги ҳам тез тушиб кетди: 2018 йилги сайловлардаги 52 фоизга нисбатан 30-40 фоизгача. Шу билан бирга, инқироз Эрдўғаннинг мамлакат пул-кредит сиёсатига бевосита аралашуви, жумладан, инфляция фонида асосий фоиз ставкасини пасайтириш талаби – иқтисодчилар тавсияларига зид бўлган қадам билан янада кучайди. Бундай ҳаракатлар натижаларидан бири бўлган нархларнинг кўтарилиши Эрдўғаннинг ҳокимиятдаги биринчи ўн йиллигида гуллаб-яшнаган ўрта синфнинг фаровонлигига путур етказди.
Енди, Эрдўғаннинг кескин заифлашган қўллаб-қувватлаши фонида, "жавоб бериш фурсати кутмоқда", деб ёзган Чагаптай январь ойидаги мақоласида президентлик сайловларида "Эрдўған ғалаба қозониши даргумон" деб башорат қилган. "Узоқ давом этган коррупция ва ҳокимиятни суиистеъмол қилиш туфайли, агар у четлатилса, жавобгарликка тортилиши мумкин", деб ишонади сиёсатшунос.
Айнан шунинг учун ҳам Эрдўған Швеция ва Финляндиянинг НАТОга аъзо бўлиши йўлида асосий тўсиқни ўрнатган пайтда, кўплаб халқаро кузатувчилар унинг мотивациясининг ҳеч бўлмаганда бир қисми Туркиядаги, биринчи навбатда ўз електоратининг миллатчи "ядроси" доирасида ўз мавқеини мустаҳкамлаш истаги билан боғлиқ, деб ҳисоблайдилар.
Хусусан, The New York Times Европа Иттифоқининг Россия нефтига эмбарго қўйишига қарши бўлган Венгрия позицияси билан Эрдўғаннинг хатти-ҳаракатлари ўртасида ўхшашликларни келтириб, иккала авторитар етакчи ҳам "уларнинг миллий манфаатлари устуворлигини таъкидлаб ва ички аубиорияга ўйнаб, Европанинг Россия ва Путинга қарши чиқиш уринишларини секинлаштирганини таъкидлайди". "НАТОда ҳам, ЕИда ҳам муҳим қарорлар бўйича тўлиқ консенсус заруратидан иккаласи ҳам "ўз сиёсий муаммоларини ҳал қилиш, бошқаларнинг ҳаракатларини вақтинча бўлса ҳам тўсиб қўйиш учун" фойдаланмоқда, деб ёзади NYT.
Украинадаги уруш ўзи учун ва Туркия учун сиёсий вазнни қайтариш имконияти сифатида: Эрдўған нимани хоҳлайди
Россия босқинининг дастлабки кунлариданоқ Ражаб Тоййиб Эрдўған Россия билан бўлган алоҳида муносабатларидан Туркиянинг Киев ва Москва ўртасидаги эксклюзив воситачи ролини таъминлаш учун фойдаланишга ҳаракат қилди. Бир томондан Туркия Россияга қарши Ғарб санкцияларига қўшилмаган ва рус газидан воз кечиш ниятида эмас, бошқа томондан эса Россия ҳарбий кемаларининг ўтиши учун Босфор ва Дарданел бўғозларини тўсиб қўйган.
Россия-Украина музокараларининг жнг муҳим раунди 29 март куни Истанбулда Эрдўғаннинг шахсан иштирокида бўлиб ўтди ва уни кириш табриги билан очди. Кейин у Украина ва Россия Федерацияси президентларини ўзининг "дўстлари" деб атади, шунингдек, Истанбулдаги учрашув Зеленскийнинг Путин билан учрашувига "йўл очиши"га умид билдирди ва Туркия бунинг учун жой ажратишга тайёрлигини билдирди. Бироқ, ҳозирча, Россия диктатори бундай учрашувдан бош тортмоқда ва музокаралар энди тўхтатилди: 17 май куни Президент девонининг маълум қилишича, Истанбул коммюникесидан кейин уларда сезиларли силжиш кузатилмаган.
Айни пайтда, Путиннинг тажовузкорлиги Финляндия ва Швецияни НАТОга аъзо бўлиш учун расман ариза беришга ундаганида, Эрдўғаннинг геосиёсий ўйинлари учун янада катта имконият пайдо бўлди. Туркиянинг бу жараённи блокировка қилиш қарори Альянс ва Скандинавия ҳукуматлари учун кутилмаган бўлди. Ҳар икки давлатнинг НАТОга қўшилиш истаги жаҳон сиёсатидаги муҳим бурилиш сифатида бир неча ой давомида кенг муҳокама қилинаётган бўлса-да, сўнгги дақиқаларгача Анқара ўз даъволарини билдирмади. Финляндия президенти Саули Ниинисте Эрдўған билан бир ой олдин гаплашганини ва у ҳеч қандай муаммоли мавзуни тилга олмаганини эслатди. Туркиянинг НАТОдаги элчиси Басат Ўзтуркдан ҳам ҳеч қандай огоҳлантириш бўлмаган.
Нега Туркия Швеция ва Финляндиянинг НАТОга аъзо бўлиш йўлини тўсмоқда?
Расмий равишда Ражаб Эрдўғаннинг Швеция ва Финляндияга асосий даъвоси уларнинг Туркияда террорчи деб тан олинган Курдистон Ишчи партияси ва "гуленчилар" вакилларига яхши муносабатда бўлиши – Анқара Фатҳуллоҳ Гулен тарафдорлари деб билган шахсларни кўп йиллар давомида таъқиб қилиб уларни 2016 йилда давлат тўнтаришига уриниш уюштирганликда айбламоқда.
Эрдўған Швеция ва Финляндиянинг НАТОга аъзо бўлиш ташаббусини блокировка қилиш қарорини тушунтирар экан, "Бу давлатларнинг ҳеч бири террор ташкилотлари бўйича очиқ ва аниқ позицияга эга эмас" деди. 18 май куни Туркия парламентидаги чиқиши чоғида у Туркия ушбу давлатлардан "30 нафар террорчи"ни экстрадиция қилиш борасидаги изланишлар муваффақиятсиз якунланганини маълум қилди. "Сиз террорчиларни экстрадиция қилишдан бош тортасиз, лекин НАТОга қўшилишни хоҳлайсиз. Хавфсизликдан маҳрум бўлган хавфсизлик ташкилотига "ҳа" дея олмаймиз", деб ўз позициясини оқлади Эрдўған.
Бироқ, The Guardian Скандинавия дипломатларига таяниб эслатганидек, Туркия охирги марта Швецияга (экстрадиция сўровида 21 киши) ва Финляндияга (12 киши) 2017 йилда яна ўхшаш рўйхатни илгари сурган эди ва ўшандан бери «бу Туркия томонидан бирон бир лоббичилик мавзуси бўлгани йўқ».
Шу билан бирга, Туркия ҳақиқатан ҳам Ғарб дунёсини, жумладан АҚШ ва Швецияни у ерда "Исломий давлат" кучларига қарши курашган КИПга алоқадор суриялик жангариларни қўллаб-қувватлаётгани учун қаттиқ қоралаб келади. Туркиянинг ўзида ҳам ПКК гуруҳи ўнлаб йиллар давомида курдларнинг сиёсий ҳуқуқларини кенгайтириш ва Туркия давлати таркибида курд мухториятини яратиш мақсадида қуролли кураш олиб бормоқда.
"Сабаб Путин. Кўзгуга қарасин". Швеция ва Финляндия ўн йилликлар давомидаги бетарафликдан сўнг НАТОга аъзо бўлиш арафасида: барчаси Россиянинг хатоси ҳақида
Аслида Эрдўған нафақат бу масалани ҳал қилишга интилади. У, шунингдек, Швеция ва Финляндиядан 2019 йил октябрь ойида Туркиянинг Сурия шимолидаги ҳарбий операцияси бошланганидан кейин (Тинчлик манбаи) Туркияга қурол экспортига қўйилган тақиқни бекор қилишни талаб қилди. Бундан ташқари, Bloomberg агентлиги турк манбаларига таяниб хабар беришича, Эрдўған ўзининг НАТО кенгайишига тўсқинлик қилиш қобилиятидан Анқарага қарши навбатдаги муҳим санкцияларни бекор қилиш учун фойдаланишга умид қилмоқда. Туркия Россиянинг С-400 ракета мажмуаларини шов-шувли харид қилганидан сўнг (2017 йилда) Қўшма Штатлар мамлакатни Американинг сўнгги F-35 қирувчи-бомбардимончиларини ишлаб чиқариш дастуридан чиқариб ташлади. Енди, Bloomberg маълумотларига кўра, Эрдўған Туркиянинг ушбу дастурдаги иштирокини қайта тиклаш учун Швеция ва Финляндиянинг НАТОга аъзолиги билан ўз келишувини "алмашиш"ни кутмоқда.
Шу билан бирга, "курдлар" мавзусида Анқара Швеция ва Финляндияга бешта талабни илгари сурди, деб ёзади Türkiye газетаси:
Туркия томонидан тақдим этилган КИП ва Гулен ҳаракати (Ҳизмет ташкилоти, ёки FËTO) аъзолари рўйхатини ушбу мамлакатлардан экстрадиция қилиш;
Туркия КИПга алоқадор деб ҳисоблаган Сурия Миллий мудофаа кучларини террорчи деб эълон қилиш;
икки Скандинавия давлатида "фетуллоҳчи ташкилот" (FËTO) вакилларини қўллаб-қувватлашни тўхтатиш;
Швеция ва Финляндияда Туркиядаги террорчилар билан алоқадор тузилмаларга алоқадор барча ташкилотларни ёпиш;
тегишли кафолатлар бериш.
Таниқли британиялик иқтисодчи Тимоти Эшнинг таъкидлашича, Туркиянинг бу позицияси Эрдўғаннинг учинчи президентлик муддатига, эҳтимол эрта сайловлар орқали қайта сайланишдан олдин ўз позициясини мустаҳкамлаш истагини яна бир бор таъкидлайди.
"Фақат мўъжизагина Эрдўғанга навбатдаги президентлик сайловларида ғалаба қозониш имкониятини бериши мумкин ва ҳозирги вазият шундай мўъжизага айланиши мумкин. У бундан эрта сайловлар учун фойдаланиши мумкин, чунки Туркияни икки нарса бирлаштиради – Курдистон ишчилар партияси мухолифат ва Ғарбнинг ҳаракатларини иккиюзламачилик деб қабул қилиш", - дейди Эш Эрдўғаннинг Швеция ва Финляндияни НАТОга қўшилишини тўсиб қўйиш қарори ҳақида.
Альянс бу боши берк кўчадан қандай қилиб чиқиб кетади
Энг очиқ ва либерал демократик давлатлар рейтингида узоқ вақтдан бери юқори ўринларни эгаллаб келган Швеция ва Финляндия Туркиянинг даъволарига рози бўлишда қийналади, деб ҳисоблайди The Guardian "Rusi" таҳлил маркази директори ўринбосари Джонатан Эялга таяниб. "Ушбу мамлакатларнинг бирортаси учун йиғилишлар эркинлиги ҳақидаги ички қонунларини ўзгартириш қабул қилиниши мумкин эмас, - ишончи комил Эялнинг. – Швецияда, хусусан, сиёсий ёрдамга ега фаол курд жамияти мавжуд". Расмий Стокгольм ва Хелсинки ҳам бошпана бериш тизимини ўзгартириши даргумон ва Швеция аллақачон Европа Иттифоқи даражасида тасдиқланган рўйхатдан фарқ қиладиган террорчиларнинг махсус рўйхатини юритмаслигини аллақачон маълум қилган.
Мутахассиснинг фикрича, НАТОнинг муҳим кенгайишига тўсқинлик қиладиган келишмовчиликларни ҳал қилишнинг анча эҳтимолий варианти Туркия манфаатларининг бир қисмини ҳисобга оладиган, бироқ Швеция ва Финляндиянинг Альянсга қўшилишига имкон берадиган парда ортидаги келишувларнинг қандайдир форматидир.
Мисол тариқасида Эяль 2009 йилда Эрдўған Дания курд телеканалини ёпмаса, Дания собиқ бош вазири Андурс Расмуссеннинг НАТО бош котиби этиб тайинланишига рухсат бермаслигини эълон қилган худди шундай эпизодни келтирди. Расмуссен барибир тайинланди, аммо канал ёпилди - бир йил ўтгач.
НАТОнинг амалдаги бош котиби Йенс Столтенберг Туркиянинг ташқи ишлар вазири Мевлут Чавушўғли билан Туркия позициясини муҳокама қилган ва муросага келишга тайёрлигини билдирган. "Туркия қимматли иттифоқчи ва ҳар қандай хавфсизлик муаммоси ҳал қилиниши керак. Биз бу тарихий дақиқада бирга бўлишимиз керак", — деди Столтенберг.
Туркиянинг НАТОдаги расмий вакили, FT маълумотларига кўра, унинг мамлакати Швеция ва Финляндиянинг НАТОга тўлиқ қўшилиш эҳтимолини истисно қилмаслигини тасдиқлади - аммо бу улар "биз дуч келаётган таҳдид ҳақида тушунишга эришгандан кейингина" бўлиши мумкин.
Эрдўғаннинг бундай муроса ечими учун курашдаги ҳисоби, шубҳасиз, Туркиянинг Альянсдаги салмоғини ошириш ва ўз ичида қўшимча ёрдам олишдир. Россия Украинага бостириб кирган биринчи ойдаёқ "Foreign Policy" журнали бу вазиятда Анқара "НАТОнинг жануби-шарқий қанотидаги қўриқчи роли"дан кўпроқ нарсани олишга интилаётганини таъкидлади. "Украинадаги воқеалар гирдоби Эрдўған учун Туркиянинг муаммоларни ҳал қилишда минтақавий воситачи ролини яхшилаш имкониятини берадиган яна бир омад бўлиши мумкин ва бу жараёнда Туркия Германия, Франция ва Буюк Британия каби ўйинчилар билан бир қатордаги ўринни эгаллаб, дунё етакчиси ҳисобланади, деган ғояни илгари суради", - деб ёзган эди ўша пайтда нашр. НАТОда янги муаммо туғдирган Анқара худди шу мақсадни кўзлаётганга ўхшайди.
Бироқ, Туркиянинг бундай амбицияларининг баҳоси нафақат Швеция ва Финляндия учун ғамгин тарихий лаҳза бўлиши мумкин, балки Туркиянинг иттифоқчи сифатидаги ишончлилигига оид альянс ичида қўрқувни кучайтирган бўлиши мумкин, дея таъкидлайди Washington Post. Илгари бу каби шубҳаларни Анқара Россиянинг зенит тизимларини сотиб олгани, шунингдек, Ғарбнинг Россия Федерациясига қарши кенг қамровли санкцияларига қўшилишни рад етгани аллақачон кучайган эди.
«НАТО дипломатлари Туркия охир-оқибат ўз эътирозларидан воз кечишига ва кенгайиш учун яшил чироқ ёнишига ишончи комил. Аммо бир неча ой давом этиши керак бўлган жараён Альянснинг бошқа аъзолари кутганидан ҳам секинроқ ва қийинроқ кечиши мумкин», - хулоса қилади WP.
