Ислом унинг асосий тамойили мутлақ яккахудолик бўлган диндир. Унинг ақидаси - Аллоҳнинг бирлигини тан олиш ва Пайғамбар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг элчилик вазифаси; унинг рисолати пайғамбарлар ва элчиларнинг олдинги барча рисолатларининг якуни эди.
Шуни тушуниш керакки, Ислом қатъий яккахудоликка асосланган ҳолда плюрализмни инкор этмайди ва бу тамойилга зид келмайди. Бу ҳақиқатни тушуниш бизнинг давримизда айниқса муҳимдир. Дунёда динлараро мулоқот ва бағрикенглик тақдири кўп жиҳатдан мусулмонлар ва мусулмон бўлмаганларнинг ўзлари буни чинакам билишларига боғлиқ.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, менинг ва мендан олдинги анбиёларнинг мисоли худди бир уйни яхшилаб, чиройли қилиб қуриб, бир бурчагидан бир ғиштнинг ўрнини қолдириб қўйган кишига ўхшайди. Одамлар уни айланиб кўриб, қойил қолишади ва: «Мана шу ғишт ҳам ўрнига қўйилганда эди!» дейишади. Мен ўша ғиштман. Мен набийларнинг хотимиман», дедилар». Икки шайх ва Термизий ривоят қилганлар.
Тавҳиднинг моҳияти Аллоҳнинг бирлигини тан олишда, шунингдек, яратиш ишида Аллоҳга шериклар бор дейишнинг барча турларини инкор етишдадир. Демак, Аллоҳ таоло ўз махлуқотларининг ишларини ягона Яратгувчи ва ягона Бошқарувчи бўлиб, табиат қонунлари орқали моддий оламни, жумладан, инсон борлиғини, инсон фаолиятининг ақлий ва маънавий соҳаларини бошқаради.
Ижтимоий ва маънавий ҳаётга келсак, у ваҳий натижасида Аллоҳнинг элчилари томонидан келтирилган қонунлар орқали тартибга солинади. Одамларнинг хабарчи миссиясини қабул қилиш ёки рад этиш орқали ифодаланадиган ўз тақдири учун масъулиятини таъкидлаш керак. Одамлар бу масъулиятни ўз зиммаларига оладилар, чунки улар ирода эркинлиги ва танлаш ҳуқуқига эга.
Яккахудолик ақидаси ҳаётнинг барча жабҳаларига сингиб кетган ва барча даражаларда бирлашиш воситаси бўлиб хизмат қиладиган ўзак бўлиб, бунинг энг яхши намунаси унинг аъзолари келиб чиқишидан қатъий назар бирлик ва ҳамжиҳатликни ҳис қиладиган сўнгги пайғамбар умматидир.
Барча "мўминлар биродардир" ва бу аввалги яккахудолик динлардан устун бўлгани учун Ислом яккахудоликнинг энг олий даражаси бўлиб, у аввалги барча зиддият ва номувофиқликларни бартараф қилади. У бутун инсоният учун дин бўлиб, Қуръон аҳли китобларга мурожаат қилади: «Эй аҳли китоблар! Сиз билан бизнинг ўртамизда баробар сўзга келинг: Аллоҳдан ўзгага ибодат қилмайлик, Унга ҳеч нарсани шерик қилмайлик ва Аллоҳни қўйиб, бир-биримизни Робб қилиб олмайлик» (Оли Имрон, 64)
Яккахудолик изланишлари чекланиб қолмайди, балки одамлар бирлигини мақсад қилиб, ундан ҳам узоқроққа боради, буни Қуръоннинг барча одамларга, бутун инсониятга мурожаати тасдиқлайди.
Қуръондаги охирги сура "ан-Нас" ("Одамлар") деб аталади. Бироқ, бу бирликка эришишнинг йўли қандай?
Яккахудолик тамойилига асосланган дин барча ихтилофларни бартараф этишга ва куч билан ҳам бирликка эришишга имкон берадими ёки аксинча, бундай ёндашувни қоралайдими?
Бу авторитар тузумлар учун асос эмасми, чунки осмонлару ернинг ҳукмдори ягона Аллоҳ бўлиб, уни бир ҳукмдор, бир имом, бир ҳокимият, бир оила бошлиғи ифодаланмайдими?
Ушбу мақолада яккахудолик хилма-хилликка, плюрализмга, эркинлик, бағрикенглик ёки демократияга зид эмас, балки улар учун асос бўлиб, кўп худолик, диктатура ва барча турдаги жиноятларни инкор этиши таъкидланади.
Хилма-хиллик табиий умуминсоний меъёр ва Раббийнинг буюклигининг белгисидир. Барча ихтилофлар ислом томонидан қораланмаган ва уларни йўқ қилишга лойиқ деб эътироф етилган ва бу нотўғрилик эмас, балки Яратганнинг Илоҳийлигининг буюклиги ва мукаммаллигини тасдиқловчи бирламчи асос ва ҳодисадир.
Аллоҳ Таоло Қуръони каримда айтадики: «Ва осмонлару ернинг яратилиши ҳамда тилларингиз ва рангларингизнинг турлича бўлиши Унинг оят(бурҳон)ларидандир» (Рум, 22)
Қуръоннинг бошқа ўринларида турли хил мевалар, гуллар ва дарахтлар қайта-қайта тилга олиниб, уларнинг ҳаммаси бир сувдан суғорилиши, бир тупроқ ва бир ҳаводан озиқланиши эслатилади. Худди битта Яратувчи томонидан яратилганидек.
Қуръони карим ғафлат онгларини ёритишга, уларни ўраб турган махлуқотнинг гўзаллигини, тузилиш даҳосини, шунингдек, одамлар учун фойдаланишнинг амалийлигини англашга қаратилган ҳаракатлари билан диққатни тортган.
Чумолилар ва асалариларнинг турли жамоаларининг ўхшашлиги шуни кўрсатадики, улар фаришталар, жинлар ва турли ирқлар, қабилаларга мансуб эркаклар ва аёллар каби Худонинг иродасини ўзгартириш ва йўқ қилиш учун беҳуда уринишда курашиш учун яратилмаган, лекин улар мавжудотлардаги хилма-хиллик орқали Илоҳий улуғворликни тушунишлари ва шунинг учун бир-бирини билиш ва тўлдиришга интилишларига қаратилган.
Шу каби, эътиқод, дин, тафаккур, одоб-ахлоқ ва сиёсатдаги тафовутлар уларнинг зўрлик билан тушатилишини оқламайди. «Агар Роббинг хоҳласа, одамларни бир уммат қиларди. Улар ихтилоф қилишда бардавом бўлурлар… Роббинг раҳм қилганларидан бошқалари. Уларни шунинг учун яратгандир» (Ҳуд, 118-119)
Қуръони каримнинг бу ажойиб ояти коинот, жамият ва миллатлар структурасида мунозаралар объекти бўлиб,шундай давом этаверади, чунки у ва оят ўртасида қандайдир зиллият топган («Жин ва инсни фақатгина Менга ибодат қилишлари учун яратдим» Воқийъа, 56)
Бу зоҳирий қарама-қаршилик ҳақиқий қарама-қаршилик бўлиши мумкин емас, чунки Худонинг Каломи ҳеч қандай зиддият ёки номувофиқликни ўз ичига олмайди. Бинобарин, бу қарама-қаршилик ҳақиқий эмас, фақат зоҳирийдир ва уни тушунтириш керак.
Ислом дини инсон эркинлиги ва шахсий масъулиятини тан олиб, фарқни тан олди ва унга табиий ҳодиса ва Яратганнинг илоҳий улуғворлиги ва иродаси белгиси сифатида қаради.
Дарҳақиқат, инсоният дастлаб ўзининг оддий эҳтиёжлари ва манфаатларига мос келадиган оддий бирликка эга бўлган ягона халқ эди. Бироқ, кейинчалик, у янада ривожланган бўлса, эҳтиёжлар янада мураккаблашди, уларнинг сони кўпайди, чунки фарқлар, урушлар ва низолар кўпайди.
Инсон қалбида тавҳидни жонлантириш ва қонун устуворлиги номукаммал қонунларни ўрнатиш ва алмаштириш бўлган ижтимоий тизимни яратишга ҳисса қўшиш учун элчилар келишига эҳтиёж бор еди.
Тафовутнинг яратилишдан мақсад эканлиги ва Аллоҳга сиғинишнинг яратилишдан мақсади эканлигида ҳеч қандай зиддият йўқ. Ҳақиқатда бу хусусиятлар, ислом динининг мантиқийлиги, мураккаб табиати ва озодлик руҳи ўртасида уйғун тўлдирувчилик мавжуд.
Демак, ислом дини бирлик ва хилма-хилликни, Аллоҳга сиғиниш истагини, ҳатто илоҳийликка даъво қилиш даражасигача бўлган куфр ва исёнга мойилликни ўзида мужассам этган инсон табиатининг энг мос ифодасидир, Ғаззолий буни қуйидаги сўзлар билан ифодалаган: "Ҳар бир инсоннинг қалбида ҳукмронликка яширин ташналик, Ибн ал-Қаййим эса ҳар бир инсоннинг қалбида фақат Аллоҳга яқинлашиш билан қондириладиган кучли эҳтирос бор, деган фикрда эди.
Саид айтганидек, тафовутларнинг баъзан зиддиятларга олиб келиши ҳам ижоднинг ички дизайнидир. Бу эса бир жамият ичида ҳам, турли жамиятларда ҳам табиатга хосдир.
Инсоннинг қобилиятларини синаш ва унинг муваффақият мезони - бу жараёнларнинг ўртасида бирликка доимий таҳдидни аниқлаш. Аслида ҳам, хилма-хилликни кузатиш олимларнинг иши.
Болалар ҳам маълум бир давргача турли хил ранглар ва хусусиятларни фарқламайдилар ва худди шу нарса уларнинг ривожланишининг дастлабки босқичидаги халқлар учун ҳам амал қилади; аста-секин бола улғайиб, қобилиятлари ривожланади, онаси ва бошқа аёллар, одамлар ва уларнинг муносабатлари, фойдали ва зарарли, яхши ва ёмон, гўзал ва хунук, ҳақиқат ва ёлғонни ажрата олади.
Аммо бирликка қийинчилик ва таҳдид соладиган коинотдаги тафовутларни кузатиш бир хил қонунларни кашф қилиш йўлидаги қадам бўлиб, қонунларнинг кўплиги қонунларни янада бирлаштириш ва уларни бир қонунга айлантиришга интилаётган онгни чалкаштириб юборади.
Агар Худо инсонга элчилар ва пайғамбарлар ёрдамисиз фарқларни ажратиш қобилиятини ва бирликка интилишни бермаганида, у хилма-хиллик ва бирлик тушунчаларини ёнма-ён қўйиб, уларнинг фарқларини тан оладиган ва излайдиган ижтимоий тизимни ташкил эта олмаган бўларди.
Бу одамлар учун синовдир: фарқларни тан олиш, улар ҳақида фикр юритиш ва бундан бирлик ва яккахудоликни кашф қилиш йўли сифатида фойдаланиш. Қуръонда айтиладики: «Сендан олдин юборган расулларимиз ҳам таом ер ва бозорларда юрар эдилар. Баъзиларингизни баъзиларингизга синов қилдик. Сабр қиласизлармикин?! Роббинг кўриб турувчидир» (Фурқон, 20)
Шундай қилиб, Инсонларни ҳар хил яратишда Аллоҳнинг иродаси таъкидланиб, ислом дини ихтилофларни бартараф етишнинг ибтидоий ва мантиқсиз йўлларини излашга шошилмасликка, тўғрилик ва эзгуликни тарғиб қилиш учун замин яратиш учун бағрикенглик ва қатъият билан келишувлар топишга чақиради.
Манба: «الفجر الجديد» газетаси, октябрь, 2004 йил
Абу Муслим тайёрлади
