Ислом ҳақида тўқилаётган афсоналар “янги, коммунизмдан сўнгги яшил хавф” деб аталмоқда. Энди бизга айтишларича, Ғарб ва коммунизм ўртасидаги рақобат аслида ислом ва христианлик ўртасидаги реал, тарихий ва минг йиллик курашдан кичик бир томоша ва эътиборни чалғитиш бўлган эмиш. Сэмюэл Ҳантингтон сингари муаллифлар постмодерн “мафкуранинг интиҳоси”   ва христианлар Ғарби, конфуцийлар Шарқи ҳамда камида ўртадаги 60 та мамлакатни қамраб олган мусулмон дунёси каби маданий уюшмаларнинг қайта тикланиши ҳақида ёзиб, арзон обрў орттирдилар.  Баъзан эса тўртинчи улкан уюшма ҳам тилга олинади: бу Ғарб христианлиги ва жанубдаги ислом ерлари билан кескин тарзда азалдан зиддиятда бўлиб келган Шарқий православ дунёсидир.    
Ҳеч бир шубҳа йўқки, бугунги дунёдаги талотўпларни бундай осон талқин қилиш кўп одамларга жозибали туюлади ва муҳожирларни ёмон кўрадиганлар ва мутаассибларга жуда қўл келади. Бироқ қарама-қарши томонга ҳаракатланувчи турли тамаддунларнинг ўзаро тўқнашувидан ҳосил бўладиган халқаро келишмовчиликларни зилзила зоналарининг “тектоника қатлами” назарияси билан тушунтириш мумкинлиги ҳали реал исботини топгани йўқ. Яқинда Япония ва Америка Қўшма штатлари ўртасида юз берган савдо-сотиқ билан боғлиқ зиддиятга маданиятлар ўртасидаги тафовут асос бўлди, қабилидаги бемаъни умумлаштиришга йўл қўйиб бўлмайди. Мусулмон давлатлари ҳам тортилаётган замонавий зиддиятларни енгиб бўлмайдиган маданий тафовутлар сифатида талқин қилиш ҳам тўғри эмас. Яқин Шарқдаги зиддиятларнинг ҳар қандай эҳтиёткор деконструкцияси, одатда, уларни универсал хавотирларга саба бўладиган зиддият сифатида кўрсатишга ҳаракат қилади. Аслида, бундай  хавотирларнинг маданий қадриятларга боғлиқ жойи жуда кам. Улар, асосан,  энергетика ва сув таъминоти ёки ҳудуд талашиш туфайли вужудга келадиган тўқнашувлар сирасига киради.
Ҳозирги кунда ғарб шарҳловчилари орасида уларнинг ўз дунёсидаги жиноятчиликнинг ошиб кетиши, никоҳларнинг бузилиши, уйсизлик, гиёҳвандликнинг кенг тарқалиши сингари  хавфларнинг ортаётгани ҳақидаги хавотир кучайиб бормоқда. Ўз ичида хавф сезган ҳар бир жамият беихтиёр ташқаридан душман ахтара бошлайди. Гитлернинг “Дунё яҳудийлиги” ҳақидаги мунозараси Версал (тинчлик шартномаси)  ва Веймарнинг иқтисодий бошбошдоқлиги туфайли пайдо бўлган ишончсизлик бўлмаса, вужудга келмасди.
Мен бу  майлнинг асл сабабини  бугунги кунда Ғарб ва ислом ўртасида мавжуд бўлган ўзаро бир-бирини тушунмасликда деб  биламан. Ғарб киночилари ўз томошабинлари эътиборини жамиятларидаги муаммоларни ечиш машаққатларидан чалғитиш учун уларнинг қорнини Яқин Шарқ террористлари ҳақидаги бўлар-бўлмас уйдирмаларнинг парҳез таоми билан тўйдириб туради. Мусулмон дунёсининг бирор шаҳри ҳаётидаги кескин ўзгаришлар туфайли хавф-хатарга дуч келаётган муаллифлар ҳам улардан ортда қолмаслик учун ўз жамиятидаги муаммолар учун Ғарбни айблашга ўтиб олган.
Бундай айбни бир-бирига тўнкаш оммавий коммуникациялар асрида кулгили туюлади. Агар Америка ёвуз бўлмаса, нега яқин шарқликлар унинг ёвуз эканига ишонади? Энг тақводор мусулмонлар терроризмдан даҳшатга тушса, кўплаб ғарбликлар исломни мусулмонлар ҳаётининг кўзга ташланиб турган унсурлари бўлган намоз ўқиш, оилавий муносабатлар қалинлиги деб эмас, экстремизм ва бузғунчилик деб тасаввур қилади? (Канадалик коммуникация назариётчиси – тарж.) Маклуҳаннинг глобал қишлоғи (назарияси)га нима бўлди?
Энг қизиғи, Интернет ва сунъий йўлдош телевидениеси ўзаро тушунмаслик деворини бузиб ташлашда муваффақиятсизликка учради ва учраяпти. Бунинг сабаби жуда оддий: одамларнинг аксарияти ҳукмрон оммавий ахборот воситалари маҳсулотини истеъмол қилишади. Ахборот йиғаётган журналистлар учун одамлар хоҳлаган янгиликларни тарқатишда маълум бир чекловлар мавжуд.  Ижтимоий дид, афсуски, фожиали ва даҳшатлидир. Мисол тариқасида Покистонни олиб кўрайлик. Бу мамлакатда Абдусаттор Идҳи деган диний олим бошқарадиган бир ислом хайрия жамғармаси бор. Бу жамғарманинг камбағал покистонликлар бепул даволаниши мумкин  бўлган юздан ошиқ шифохона ва поликилиникалари мавжуд. Тинчликсевар Идҳи ва у мутасаддилик қилаётган шифохоналар ҳақидаги хабарни кечки янгиликларга чиқариш имконияти йўқ.  Бунинг ўрнига 5-6 кишининг ўлимига сабаб бўлган бомба портлаган жойдан репортаж, зилзила ёки сув тошқини хусусидаги хабарлар берилади. Учинчи дунё мамлакатларида сиёсий зўравонлик ва табиий офатлардан бошқа ҳеч нарса янгилик бўлмайди. Бу баъзи мусулмон радикаллари ишонаётганидай, цензура ёки мутаассибликнинг кўриниши эмас, аксинча, ўзаро рақиб бўлган оммавий ахборот воситаларининг одамлар эътиборини тортадиган хабар тарқатишга бўлган интилиши билан боғлиқ. Равалпинди ёки Пешаворда янги шифохонанинг очилиш маросимини кўрсатган телевидениенинг обрўси ошиб қолмайди. Дунё аҳли сўнгги бомба портлагани ҳақидаги хабарни эшитишга кўпроқ қизиқади.
Бу, журналистлар ҳеч қандай жазога тортилмаслиги керак, дегани эмас. Масалан, диний зўравонлик Яқин Шарқдаги ҳар қандай жафокаш мамлакатдагидан кўра кескинроқ бўлган Буюк Британияда  ОАВнинг етакчи принципларида Лондондеррида ҳар сафар республикачилар ёки лоялистлар (монархизм тарафдорлари) бомбаси портлаган пайтда телевидение ўз репортажига зўравонликни қоралаётган католик ёки протестант епископининг чиқишини ташкил этиши белгилаб қўйилган. Шу йўл билан бирор диний гуруҳни меъёрдан чиқиб кетган хатти-ҳаракатлар учун ҳамма бало-қазоларнинг айбдори қилиб кўрсатиш хавфи анча камайтирилади. Аммо бирорта гуруҳ исломга дахлдорликни даъво қилиб, бундай сиёсий зўравонликка йўл қўядиган бўлса, мусулмон пешвосининг Британия телевидениеси орқали уни қоралаб чиқишидан умид қилмасак ҳам бўлаверади.
Дунё воқелиги ҳамиша кимнингдир тор манфаатига мос келмай қолади. Ҳар бир жамиятнинг, у қанчалик зўр бўлишидан қатъи назар, албатта, ўзига яраша қоронғи томони мавжуд. Менинг назаримда, бу ерда хавф одамнинг ўзига ўша қоронғи тарафни кўриш ва воқеликни менсимасликка йўл қўйиб бериш, яъни турли-туманликдадир.
Биз Ғарбдаги исломга оид турли қотиб қолган қарашларни синдириш учун бир оз вақт ажратишимиз лозим бўлади. Уларнинг аксарияти пайдо бўлишига ОАВ сабабчидир. Бироқ агар биз ўша қотиб қолган тушунчаларнинг кўзгуга тушган аксини эсга олсак, мусулмон дунёсининг ҳозирги кунда Ғарбни қандай идрок қилаётганини билиш билан уларнинг моҳиятига кириб бора оламиз. Мусулмон мамлакатларида мавжуд “фундаменталистик” тамойил негизида кўплаб омиллар ётганини билиб оламиз, аммо бу ўринда Ғарб тамаддунининг ҳақиқий моҳиятини тўсиб қўювчи ниқобнинг пайдо бўлиши, эҳтимол, ҳал қилувчи аҳамият касб этаётгандир. Кўпларнинг назарида, бу ниқоб қўлга қурол олишни ва уларнинг кучи билан жангга киришни оқлайди.  
Мусулмонларнинг Ғарбга бундай муносабатининг узоқ тарихий илдизи бор. Христианлар модернизмдан олдинги мусулмон дунёсида яшаши, сафар ва савдо-сотиқ қилиши мумкин бўлган бир пайтда мусулмонларнинг у ердаги яҳудийларга зўрға тоқат қилаётган Европани зиёрат қилиши жуда мушкул эди. Европаликларнинг мусулмонларни кўришга кўзи йўқ эди.  Айтишларича, Усмонлилар империясининг Елизавета Англиясидаги илк элчихоналаридан бири ходимлари Портсмут соҳилига қадам босишдан олдин баптизм одати бўйича чўқинишга мажбур этилган экан. Мусулмонларнинг Европа ҳақидаги тасаввури яқин-яқинларгача мавҳум бўлиб келган. Ўрта ер денгизининг шимолидаги ерлар ойда-йилда бир марта ювинадиган, тушунарсиз ва интиҳосиз диний урушлар домига тушиб қолган варварларнинг намлиги кучли ва чангалзор жойлари деб тасаввур қилинган.
Европа мутаассиблигини бундай тасаввур қилиш мусулмонларнинг тушунчалари шаклланишида муҳим аҳамият касб этган. Ҳозирги кунда ҳам Мисрдаги кўпчилик деҳқонлар Англияда масжидларга рухсат берилганига ишонмайди. Европа уларнинг кўзига Исонинг ҳақиқий таълимотини ифлос бир тарзда бузган қитъа бўлиб кўринади. Улар  тақводорларнинг шавкатли, соф ва меҳмондўст қадриятлари худосиз ерларга етиб бормаган, деб ҳисоблайди.
Яқинда рўй берган иккита воқеа ҳозирги пайтда мавжуд бундай муносабатга таъсир кўрсатди. Биринчидан, Наполеон Мисрни забт этган вақтдан бери Яқин шарқликлар Европага саёҳат қилиб, у ердаги янги фанларни ўрганиш имкониятига эга бўлган. 19-асрда яшаган ёзувчи Рифъат ат-Таҳтавий сингари кишилар у ердан технологиянинг янги ҳаётга кўрсатаётган самарали таъсири ҳақидаги завқ-шавққа тўла таассуротлар билан қайтишган,  бу ҳақда мақолалар ҳам ёзганлар. Мусулмон аслзодаларининг Ғарб ҳақидаги қарашлари икки авлод умри давомида бутунлай ўзгариб кетди ва 20-асрнинг бошларига келиб ўрта синф вакиллари ўзининг ким эканини билиб қолганидан сўнг саросимага туша бошлади: бир тарафдан, мустамлакачилар босқини ва ҳукмронлигидан ғазабланса, иккинчи тарафдан, аста-секин мустамлакачилар тамаддунидан завқлана бошлади.
Шу тариқа ўзига хос маданий шизофрения – паришонхотирлик касали ривожлана бориб, мусулмон жамиятларига ёки, умуман олганда, учинчи дунё жамиятларига бўлгинчилик кайфиятини уйғотувчи таъсир кўрсата бошлади. Мустамлакачилик системаси мустамлака ерлардаги маданият ва таълим марказларини ёпди ва уларнинг ўрнида ўзларига садоқат билан хизмат қилувчи менежментнинг европалашган ўрта бўғинини оммавий тарзда тарбиялаш учун Европа русумидаги мактабларни оча бошлади. Мустамлакачилик тизими фақат университетлар таъсис этмади. Мисрнинг британиялик ҳокими лорд Кромер огоҳлантириб айтганидай, бундай институтлар  миллатчилик ҳаракатига бош бўлиб, мустамлакачилик бошқарувига хавф туғдириши мумкин бўлган диний зодагонни эмас, маҳаллий маданий зодагонни  ўқитиши керак эди.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг мафкуравий иқлим ўзгариши билан  Европа империялари ниҳоят ўз байроқларини бир оз туширишга мажбур бўлгач, Яқин Шарқ жамиятлари кескин бўлинишларга юз тутди. Собиқ ҳукмрон элита: турк аслзодаларининг Миср подшоҳи саройи сингари қолдиқлари ҳаддан ташқари эринчоқ ва коррупциялашган ҳамда ҳукумат ишларини юритиш тажрибасига эга эмас эди. Ўрта синфларнинг улкан бўлаги: технократлар, мактаб ўқитувчилари, давлат хизматчилари каби ғарбча дунёқарашга мойил ҳамда ўз мамлакатларининг маҳаллий ва анъанавий қадриятларига нафрат билан қарар эди. Шаҳар ва қишлоқ оммаси эса халқ динининг турли шаклларига эътиқод қилар, на фуқаролик жамияти қуриш ва на сиёсий ислоҳотлар ўтказиш учун ташвиқ қилишга қизиқиш билдирар эди.
Бундай ижтимоий бошбошдоқлик баробарида янада чигал мураккабликлар мавжуд эди. 20-асрнинг дунё тартиби миллий давлат принципига таянар, Яқин Шарқ мамлакатларидан эса ана шу принципга амал қилиш талаб этиларди.  Аммо ҳеч ким миллий давлат фақат Ғарб жамиятига хос бўлган тарихий тараққиёт маҳсули эканини ва бошқа  тамаддунларга хос дунёнинг демографик ва маданий манзараси Ғарбнинг бу муассасига  тўғри келмаслигини тушунмас эди. Мустамлакачилик давридан сўнг пайдо бўлган зодагонлар ҳар бир нарсада Ғарбга тақлид қилишга уринар эди. Улар миллий байроғи, футбол командаси, миллий пул бирлиги ва почта маркалари бўлишини истар ва ушбу рамзлар пайдо бўлиши билан қолган ҳамма нарса ҳал бўлиб кетади, деб ўйлар эди.
Аммо Яқин Шарқ манзараси бундай лойиҳани қабул қилишга тайёр эмас эди. Ижтимоий бўлиниш маданий бўлиниш ҳам эди: омма анъанага содиқ бўлган бир пайтда зодагонлар Европа қадриятларини афзал кўрар эди. Омма араб тилида, зодагонлар эса инглиз ёки француз тилида сўзлашар эди.  Улар кийими, озиқ-овқати, оилавий турмуш тарзи ва интилишлари билан ўзаро рақобатлашар, Париж, Лондон ва Римда устувор бўлган меъёрларнинг тўхтовсиз ўзгариб туришига қараб, гоҳ ҳақиқий, гоҳида эса чалкаш бўлар эди.
Бу мустамлакачилик бошқарувининг бошқа бир ўшандан кам бўлмаган солиққа оид мероси, яъни минтақанинг халқаро чегаралари  туфайли янада ёмонлашиб кетди. Тарихда ҳеч қачон Иордания, Ироқ, Ливан, Жанубий Яман ёки Ливия деган давлат бўлмаган. 20-асрнинг бошларига қадар бу минтақа Истанбулдаги Усмонлилар султонининг ягона  ҳукмронлиги остида бирлаштирилган, Макка, Бағдод ва Тирана сингари узоқ ерлар узра ҳам ягона байроқ ҳилпираб турар эди. Бу қадар бепоён, қашшоқ, аммо ниҳоятда тинчликсевар ва барқарор заминда сон мингта кам сонли элатлар ўз билганича кун кечирар эди. Друз, шиа, яздийлар, христианлар, яҳудийлар ва бошқа диний гуруҳлар; араблар, турклар, албанлар ва бошқа этник гуруҳлар. Усмонлилар империяси миллий давлат эмас эди, аммо шу билан биргаликда, европаликлар тушунчасидаги бошқа давлатлар устидан ҳукм юргизадиган метрополия  мамлакати ҳам эмас эди. У маълум маънода Америка Қўшма штатларини эслатарди. Худди АҚШ сингари Усмонлилар давлат тизими фуқароликни этник гуруҳларга асосланмасдан белгилар эди. Франция французларнинг, Германия немисларнинг ватани бўлса, Америка этник  келиб чиқиши ким бўлишидан қатъи назар, америкаликларнинг ватанидир; Усмонлилар империяси ҳам Истанбулдаги султоннинг ҳокимиятини тан олган турли этник гуруҳларнинг ватани бўлган.
Биз дунёвийлашган миллий зодагонлар европача эмас, америкача андозани  улги билиб, замонавий Яқин Шарқ тақдирини яратганида яқинда бутун минтақани домига тортган фожианинг олдини бемалол олиш мумкин эди, деб ҳеч иккиланмасдан айтишимиз мумкин.
Ироқ мисолида бу гапимизнинг тасдиғини кўрамиз. Бу мамлакат Усмонлилар қўл остидаги сокингина ботқоққа ўхшар эди. Унинг диний қавмлари усмонлиларнинг ислом фиқҳидан олинган миллат системаси остида ўз ишларини тартибга солиб турар эди. Яҳудийлар ўртасидаги можаролар яҳудий судлари, христианлар ўртасидаги келишмовчиликлар эса христиан судлари томонидан кўриб чиқилар эди ва ҳк. Бадавийлар қабиласига чўлда ота-боболари тутими билан яшашга ижозат берилганди. Курдлар  султонни ўзининг отлиқ аскар билан таъминлаб турган ўта садоқатли этник гуруҳ сифатида қадрланар эди. Ўз ҳолича яшаётган жанублик шиалардан давлатга садоқатдан бошқа нарса талаб этилмас эди. Бундай мувозанат 400 йил давом этди.
1917 йили британияликлар Ироққа бостириб кириб, уни мустамлакага айлантирганидан, 20-асрнинг 50-йилларига келиб, бир неча бор давлат тўнтариши уюштирилганидан сўнг нима бўлди, у мустақил бўлдими?
Миллий давлат парадигмаси Ироқдаги демографик вазиятни тартибга солишда иш бермаётгани аён бўлиб қолди. Чегарани маҳаллий эмас, мустамлакачи қўл тортган бўлиб, у ўша ерда яшовчи аҳоли ўртасидаги ҳақиқий тафовутларни эмас, аксинча, мустамлакачи маъмурият бошқариши учун қулай бўлиши ҳисобга олиниб тортилган эди. Аслида мусулмонларга бегона бўлган ғарбча миллатчилик тушунчаси курдларнинг алоҳида давлат барпо этиш истагини уйғотиб юборди. Жанубда яшовчи шиалар ўзларини камситилган деб ҳис қила бошлади. Бундай шароитда макон яхлитлигини сақлаб қолишнинг бирдан-бир йўли шафқатсиз кучга таяниш эди. Саддам Ҳусайнсиз ёки унинг тимсолисиз Ироқ бир кечада йўқ бўлиб кетиши ва ундан-да реалроқ бошқарув структураси юзага чиқиши мумкин. Шиалар Эрон билан яқин иттифоқчи бўлган давлат тузади, шимолда эса курдларнинг ўз давлати қарор топади. Сунний араблар эса Бағдод атрофи ва ундан шимолроқдаги ерларга эгалик қила бошлайди .
Аммо бундай бўлиниб кетиш на ҳокимият тепасидаги режимнинг, на Ғарбнинг стратегик манфаатларига мос келади. Дунё ҳамжамияти Миллатлар лигаси яратган принципларга амал қилиб, мустамлака бошқарувидан мерос қолган чегараларнинг қонунийлиги (дахлсизлиги)ни ҳар доим қўллаб-қувватлаб келади. Бу билан Ғарб дунёси ироқликларнинг ҳарбий диктатурадан ҳамиша азият чекишини ёқлаб келмоқда.
Ироқдаги воқеалар илгари усмонлилар империясининг Яқин Шарқдаги вилоятлари бўлган деярли барча мамлакатларда такрорланмоқда. Усмонлилар даврида христианлар, яҳудийлар, друзлар ва шиалар сингари камсонли гуруҳлар алоҳида қишлоқларда, шаҳар маҳаллаларидаги ўзига хосликларини асрлар давомида сақлаб қолишига имкон берган жамиятларда  ўзлари хоҳлаганча яшаб келди. 1946 йилга келиб Франция  Ливан ҳудудини Суриядан тортиб олиб, унга мустақиллик берди ва конституциясини қабул қилдирди. Унга кўра, мазкур мамлакат президенти ҳамиша христианлардан бўлиши керак. Ливан ҳам  бир неча йил христианлар ҳукмронлиги остида чўлоқланиб яшаб, сўнгра даҳшатли фуқаролар уруши домига шўнғиб кетди.
Динга дахли бўлмаган, аксинча, нотўғри чегаралаш оқибатида юзага келган, бу ерлар учун мутлақо хос бўлмаган ҳамда кўпинча миллий давлат деган ахлоқий жиҳатдан шубҳали тушунча билан бундай таранг муносабатларга осон ечим топиб бўлмайди. Менинг назаримда, Боснияга қарши Сербия ва Хорватия тажовузининг (кўпчилик айтаётганидай, бесўнақай) ечимини Америка Қўшма штатлари топиб бергани муҳим аҳамиятга эга. Британия ва Франция қуроллари ва муҳожир кўнгиллиларни ҳисобга олмаганда, янги, этник жиҳатдан тоза ва, бинобарин, нисбатан барқарор давлатлар пайдо бўлишини кузатиб туришдан бошқасига ярамади. Барқарор мамлакат турли этник ва диний ўтмишга эга бўлган фуқаролардан ташкил топиши керак деб биладиган Америка эса Босниянинг кўпмиллатли давлат бўлиб қолишини ҳимоя қилиб чиқди. Давлат департаментида ҳам бунга қарши бўлган овозлар янгради, виждонсиз журналистлар буни ўзларича номақбул деб ҳам чиқди; бироқ Американинг пировард жавоби кечикиши, унинг де факто мавжуд бўлган Дейтон битимида қайд этилган этник бўлинишга тоқат қилиши бу мамлакатнинг ўз сиёсати бўлмай, унга Европа ўтказган босим натижаси эди.  

Ушбу мулоҳазалар Яқин Шарқ ва собиқ Усмонлилар империяси ўрнида вужудга келган бошқа мамлакатлар бугунги кунда нима учун нотинч ўлкаларга айланиб қолганини тушунтиришга ёрдам беради. Араб дунёси  ҳозирги кишиларнинг хотирасидан олдинги даврда 1517 йилдан 1917 йилгача бирорта ҳам каттароқ фуқаролар урушини бошидан кечирмаган ва шарқликларга хос вазминлик тимсоли эди. Бугунги кунга келиб эса у сайёрамизнинг энг беқарор минтақаларидан бирига айланиб қолди. Ислом асосида барпо этилган ижтимоий ҳаётнинг ғарбча ҳаёт тарзи билан алмаштирилиши, ваъда берилганидай, эски келишмовчиликлардан озод бўлишга эмас, доимий бошбошдоқликларга олиб келди.
Аммо бошқа бир омил ҳам бор. Эҳтимол, одамларга ташвиқ қилиш ва уларнинг оромини бузишнинг энг яхши йўли қўшнилар юртига тажовузкор ва ақлли босқинчининг бостириб кириши бўлар. 1948 йили Яқин Шарқда айнан мана шу ҳол рўй берди. Мусулмон дунёсининг ҳозирги аҳволи ва кейинги ўн йилликлар давомида вужудга келган, анъанавий тарзда тафаккур қиладиган мусулмонлар учун ҳақорат бўлиб туюладиган диний экстремизмнинг турли  шакллари биз асосий фактни –  1948 йили Исроил давлатини ташкил этиш учун фаластинликларнинг ери тортиб олиниб, ўз ватанидан қувғин қилинганини эсда тутмагунимизча тушунарсиз бўлиб қолаверади.
1948 йилнинг бошида Фаластин араб мамлакатлари орасидаги анча ривожланган ва халқи ўқимишли бўлган бир мамлакат эди. Унинг аҳолиси зичлиги, ҳар квадрат милга ҳисоблаганда, Франция кўрсаткичига тўғри келарди. Христиан ва мусулмон бўлган фаластинликлар араб миллатчилигининг ҳам, араб дунёсини Европа технологияси ва тафаккурига таништиришнинг ҳам олдинги марраларида эди. Ўша йилнинг охирларига бориб фаластинликлар ватангадога айланди. Уларни уйларидан ҳайдаб чиқариш жараёни яқинда Болқон ярим оролида рўй берган этник тозалашлардан ҳам даҳшатлироқ бўлган эди.
Мусулмон дунёсида “ан-Накба”, фалокат деб аталадиган ушбу воқеа Ғарбнинг минтақага оид тушунчаларини тезда ўзгартириб юборди. Араблар худди немисларнинг жиноятлари учун товон тўлаётгандай эди. Агар яҳудийларга Германиянинг бир қисми, масалан, Бавария берилганида мусулмонлар бу иш адолатдан бўлди, дейишлари мумкин эди. Аммо фаластинликларга нисбатан этник тозалаш ўтказиш бемаъни ва хато иш эди. Араб дунёси кутилмаганда янги ва душман давлат ўзини иккига бўлиб ташлаганини кўриб қолди. Қўшни мамлакатлардаги демографик вазият юзлаб, минглаб фаластинлик қочқинлар келиши билан   ёмонлашиб кета бошлади. Масалан, Ливан аҳолиси бир ой ичида 20 фоиз ортиб кетди. Иордания аҳолиси эса 30-35 фоиз кўпайди.
Бундай фалокатга дуч келган ғарблашган зодагонларнинг орзу-умидлари чиппакка чиқди. Ғарбликларнинг фақат Исроилни қўллаб-қувватлаши, фаластинликларнинг ўз ерларига қайтиб келишига йўл очиш ёки уларнинг деҳқончилик қилиб келган далалари, қишлоқлари ва ишидан айрилгани учун товон пули олишига имкон яратиш учун Исроилга босим ўтказишдан бош тортиши ушбу минтақа аҳолисининг Ғарбга завқ-шавқ билан қарашига путур етказди. Бир ислом воизи айтганидай: “Агар Ғарб шариати шу бўлса, бизга унинг умуман кераги йўқ”. Ғарбнинг араблар ва мусулмонларга нисбатан нафрати шу даражага етдики, уларнинг назарида халқаро тартибнинг муҳим принциплари бузилганидан кўра бутун бошли араб давлати ер билан яксон қилиб ташлангани афзал эди.
Ғарбнинг нафратига дучор бўлган миллатчи ҳарбий режимлар социалистик блокка юз тутиб, Тито ва Хрушчев билан ноз-карашма қила бошлади. Пуфаксимон қуруқ гап-сўзлар билан ўтган йиллардан сўнг, “Фаластин – фаластинликлар учун!” даъвоси билан ярим-юлуқ урушлар ҳам бўлди. 20-асрнинг 80-йилларида коммунистик блок инқирозга юз тутиши билан ҳамма нарса барбод бўлди, Исроилнинг кучи олдида ожиз қолган араб режимларининг обрўси тутдай тўкилиб кетди. Кўрфаз урушидаги мағлубият ўша режимлар фақат бир нарсага: Исроил билан  тинчлик шартномаси имзолаш эвазига Ғарбдан молиявий ёрдам олишга қодир эканини намойиш этди, холос.
Бугунги вазият Яқин Шарқдаги аксарият мамлакатлардаги ҳарбий хунталарнинг қудрати ўша ернинг ўзида эмас, Ғарбда  эканини кўрсатмоқда. Айни пайтда Миср ва Тунис ҳамда Ғарбнинг минтақага суқилиб кириши учун  қулай бўлган бошқа мамлакатлар халқлари ўз режимларини тобора кўпроқ сўкмоқда.
Эндиликда мўътадил фикрловчи кишилар бу муаммонинг ечимини демократияда деб билмоқда.  Агар аҳоли ўз мамлакатларидаги режимлардан нафратланса, нима қилиш кераклигини ўзи ҳал этиши лозим.  Аммо кўпгина Яқин Шарқ мамлакатларида амалда бунинг имкони йўқ. Ғарбпараст режимлар, маълум сабабларга кўра, демократия жорий этилишига ижозат бермаслиги тайин. Шунинг баробарида  Ғарб ҳам ўзи ишонган халқ ваколат берган ҳукумат тўғрисидаги универсал қадриятни минтақадаги дўстларига нисбатан қўллашга рўйи хуш бермаётир. Кўрфаз бўйидаги ғарбпараст режимларнинг аксарияти абсолютизм (ҳокимиятнинг бир киши қўлида жамланиши)га мойиллик билдирмоқда. Яман сингари демократиянинг ҳақиқий шаклларига эга бўлган араб режимларининг эса Ғарб билан муносабатлари унчалик ҳам илиқ эмас.  
Жазоир Ғарбнинг демократлаштиришга бўлган муносабатига жуда яхши мисол бўлади. 1830 йили Франция босиб олган бу мамлакат мустамлакачилик даврида  ўзига хос хусусиятларидан деярли бутунлай айрилаёзди.  Ҳатто 20-асрнинг 50-йилларида ҳам араб мактабларида ўқувчиларнинг ўз она тилларида таълим олиши тақиқланган эди. Ҳар бир бола “Nos ancetres les Gaulois etaient blonds” (“Бизнинг аждодларимиз галлар оқтанли бўлишган”) сингари поэмаларни ёд олишга мажбур этилар эди. Жазоир La France musulmane,  яъни мусулмон Францияси эди. Франция осонлик билан Жазоирни бўлиб юборишни истамас эди. 1952–1956 йиллардаги озодлик уруши пайтида Франция Жазоир аҳолиси ўн фоизининг, тахминан, бир миллион кишининг ёстиғини қуритди. Ушбу эпизод – Миллион нафар жафокаш киши инқилоби – мусулмонлар тасаввуридаги Ғарб онгига нотаниш бўлган муҳим жиҳатдир. 1992 йили, социалистларнинг бир партия раҳбарлигига асосланган 30 йиллик турғунликдан сўнг, бу мамлакатда сайлов ўтказилди.

Ричард Никсон ўша йили чоп этилган “Лаҳзани ушлаб қолинг” китобида бундай деб ёзади: “ Мусулмонлар кўчаларни бақир-чақир намойишлар билан тўлдириши мумкин, бироқ улар сўров ўтказиш орқали ҳокимиятни қўлга киритишга қодир эмас”. “Ислом нажот фронти”(ИНФ) вакили бўлган жазоирлик мусулмонларнинг фикри эса бутунлай бошқача. Сайловда 207 та ўрин учун кураш олиб борилди, шундан 188 тасини “Ислом нажот фронти”  эгаллади. Ҳокимият тепасидаги хунта бор-йўғи 16 та ўринни эгаллади, қолган ўринларни эса социалистик партиялар ва мустақил номзодлар қўлга киритди.
11 январ куни ҳарбийлар ҳокимиятни қўлга олди ва сайлов натижаларини бекор этди. Улар ИНФни қонундан ташқари деб эълон қилди ва унинг минглаб раҳбарларини Саҳрои Кабир ичкарисидаги концентрацион лагерга жўнатди. Мусулмон йўлбошчилари Ғарбни бу давлат тўнтаришини қоралашга даъват этди, аммо улар сукут сақлашдан бошқа нарса ярамади. Санкциялар жорий этиш ниятидан йироқ бўлган Ғарб давлатлари бу мамлакатдаги ҳукмрон режимни пул билан кўмиб ташлай бошлади. Халқаро валюта жамғармаси 300 миллион АҚШ доллари миқдорида шошилинч ёрдам берди. 1994 йили яна президент сайлови ўтказилди. Унда ислом партияларининг иштирок этиши тақиқлаб қўйилди. Генерал Ламин Зеруал президент этиб сайланди, Ғарб уни самимий табриклади ва энди ҳамма нарса “изига тушиб кетади”, деб умид билдирди.
Бу билан мусулмон дунёсига нима шама қилинаётгани аниқ эди. Мабодо, демократия Ғарбнинг суйган диктаторларини жамиятнинг консерватив қадриятларига шерик бўлган машҳур арбоблар билан алмаштиришни назарда тутса, унга тоқат қилинмайди. Афсуски, ҳали бу машъум сабоқ ҳам кам экан. Ислом ҳаракати ўз раҳбариятининг ҳокимиятдан четлаштирилиши билан парчаланиб кетди. Манфаатлари топталган ўша халқнинг маълум бир бўлаклари режимнинг ваҳшийликларига қарши қўлига қурол олди. Албатта, ҳокимият ҳам қараб турмади. Шу вақтгача 50 мингдан ошиқ жазоирликлар ўлдирилди. “Эмнести Интернешнл”нинг 1995 йилги маълумотларида таъкидланганидай:

Хавфсизлик кучлари минглаб одамларни ўлдирди. Одамларни суд қилишда халқаро меъёрлар асосидаги адолатга риоя қилмаслик ҳоллари давом этмоқда. Маълум қилишларича, қийноқ ва шафқатсизлик, айниқса, қамоқда ушлаб туриш пайтида кенг тарқалган. Йил давомида хавфсизлик кучлари ҳибсга олган кишилар “дараксиз йўқолган”.

Ё ниҳоят адолатли сайлов ўтказилади, ёки бўлмаса, бу даҳшатлар абадий давом этади.
Албатта, чиркин Ғарб матбуотида ёвуз ақидапарастлар демократияни қабул қила олмаслиги хусусидаги бақир-чақирлар бўлиб туриши табиий ҳол. Аммо ИНФ раҳбариятининг илғор фикрлайдиган қисми Жазоир ўзининг  ҳукмронлиги остида демократик давлат бўлиб қолишини очиқ-ойдин баён этди. Унинг маънавий раҳнамоси Шайх Абдулҳамид бин Бадис бундай деб ёзган эди: “Ҳеч ким одамларнинг розилигисиз уларни бошқариши мумкин эмас. Ҳокимиятни кимгадир бериш ёки тортиб олишни одамларнинг ўзи ҳал қилади”. Жазоир мусулмонлари саҳнасидаги ваҳҳобийлар  демократия принципини ёмонотлиқ қилаётгани тўғри, улар мусулмонларга, ҳокимиятни  Аллоҳнинг қонунини бекор ёки майиб қилиши мумкин бўлган партияларга беришни динимиз тақиқлайди, деб даъво қилади. Бироқ ИНФнинг Европадаги бош вакили Анвар Ҳаддам тез-тез норозилик билдирганидай, Жазоирдаги етакчи ислом ҳаракатининг мақсади ўзини ҳокимият тепасига олиб келиши мумкин бўлган демократия тажрибасини (жорий этишни) тўхтатиб қўйиш эмас. Жазоирдаги етакчи исломий партия раҳбари Рашид ал-Ғаннушийнинг демократик сиёсий бошқарув билан исломнинг бир-бирига зид келмаслиги хусусидаги бир неча китоблари Тунисдан бошқа мамлакатларга ҳам тарқалди.
Ғарбнинг калтабин стратегияси натижасида айни пайтда ўта ҳақоратомуз вазият вужудга келди. Бундай вазиятда Ғарбни қаттиқ қўллаб-қувватлаётган Яқин Шарқ мамлакатларида ҳам халқнинг ваколатига эга бўлган ҳукуматга хайрихоҳлик ўта сустлигича қолмоқда. Бунинг тескариси ўлароқ, Ғарб давлатларининг демократияни жорий этган мамлакатлардаги жараёнлардан асабийлашиши давом этаётган кўринади. Бундан чиқариладиган яна бир хулоса шуки, шу вақтгача араб дунёсининг ҳеч қаерида демократия ва дунёвийликка эришилмади. Бу икки тушунчадан бири иккинчисини инкор қилади.
Аксарият мусулмонлар ўзларининг мана шундай тартиб остида яшаётганига гувоҳ бўлади. Бугун Ғарбнинг ушбу минтақага мутлақо салбий таъсир кўрсатаётгани аён бўлиб қолмоқда. Ғарб Исроилга ҳомийлик қилмоқда, бу давлатнинг ўзига қўшни бўлган давлатлар ерига бостириб кираётганидан кўз юммоқда, ҳатто бунинг учун пул ҳам тўлаётир. Жазоир мисолидан сўнг, демократлаштириш араб дунёсига хос жараён эмас, деган бир қараш пайдо бўлди.  
Бундай шароитдаги ижтимоий ва психологик  ҳаётда яшаб бўлмаслиги аён. Демократия, сўз ва мажлис қилиш эркинлигини таъминлайдиган, қатағонга йўл бермайдиган механизм мавжуд эмас. Ғарб Эрон сингари ўзига ёқмаган давлатларни инсон ҳуқуқларини камситгани учун айблаб келади, шу билан бир вақтда, ўзига дўст бўлган мамлакатлардаги бундай камситишларга қарши лом-мим демайди. Режимлар нафақат ўз халқининг муҳаббатидан, қолаверса, ишончидан ҳам айрилганини яхши билади. Миллатчиликдан ҳафсаласи пир, диндан эса бегона бўлган режимлар йўлбошчилари Ғарбга тобора кўпроқ суяниб қолмоқда. Ҳаммаёқни исломий мухолифат босиб кетган бир шароитда ички мухолифатни нима қилиш керак? Уни шафқатсизларча бўғиб ташлаш керак.
Қийноқларни қўллаш фақатгина сўроқ қилишнинг тасодифий қуроли эмас. кўпгина мамлакатларда у  давлатни бошқарув тизимининг ажралмас қисми ҳамдир. Ва у яна одамнинг ғурурини ўлдирадиган восита сифатида инқирозга юз тутганга ўхшайди. Бугунги кунда диндорларнинг, худди ўтмишда бўлгани каби таъқиблар кучайгани сари эътиқоди ҳам мустаҳкамланиб бормоқда. Менга Зайнаб ал-Ғаззолийнинг – У  Мисрнинг катта таъсир кучига эга бўлган мусулмон фаолларидан биридир – кундалигидан  бир парча келтиришга ижозат берсангиз:.

Мени ҳолдан тойиб қолган пайтларим қийнаш учун замбилда олиб кетишар эди. Улар ўз қамчиси билан инфекция тушиб улгурган яраларни қайтадан савалаб қонатиб юборарди. Бу пайтда яралар бир оз тузалиб, пўсти кўча бошлаган бўларди. Мен ҳолсизликдан оёқда туролмай йиқилиб тушганимда ҳам  бирор одамни суяб турадиган у ёки бу айёрона мослама ёрдамида калтаклашни давом эттиришарди.  Ҳатто ҳушимни йўқотганим ҳам уларни тўхтата олмас эди: улар мени кўпроқ қийнашни истар эди, шунинг учун қийноқларни давом эттириб, танамга соғлиқ учун зарарли бўлган аллақандай дориларни укол қилишар эди. Мени қийнаётган кишининг қамчиси соат оша, кун оша итлар билан, итлар эса мажбурий ва чидаб бўлмас  ҳолат билан алмашар эди. Ўлим ёқасида турган мендек ожиз бандасига фақат Аллоҳнинг ўзи нажот бериши мумкин эди. Мен Ул зотнинг марҳамати билангина бу қийноқларга чидашим мумкин эди. Хомхаёлларига асир бўлган дўзахий золимлар мени ўзларига бўйсундиришни асосий мақсад деб билар ва бу борада ҳеч қандай разилликдан тап тортмасди. Улар менинг қаршилигимни синдира олмагач, ўзларининг жағига муштлар ва ақлдан озган кишиларникига ўхшаган хатти-ҳаракатлар қиларди. Бундай қийноқлар Аллоҳга ишонган ва унинг сулукини тутган киши учун бефойда эди.

Араб дунёсининг Данте асарларида тасвирланган қамоқхоналарида диний руҳ мустаҳкамланади.  Омон қолган киши – ғолиб, ҳалок бўлган эса – ғозийдир. Бундай шароитда (ҳукмрон) режим худди христианлар билан мусобақалашган Рим империяси сингари ғолиб бўла олмайди.
Ушбу система 30 йил давомида кучайди. Диндорлар таъқиб этилмоқда. Режимлар халқнинг қаҳр ва ғазаби олдида ўз кучини йўқотиб бормоқда. Бу қаҳр режимларнинг Ғарбдаги ҳомийларига ҳам қарши қаратилгандир.
Аммо бу ҳали ҳаммаси эмас. Тазйиқ ўтказувчилар орасида илгари кузатилмаган ва мутлақо янги, ташқи дунёнинг кўзига ташланмайдиган, сунъий, кескин шароит вужудга келмоқда.
Бу масала ушбу бобнинг асосий мавзусидир. Мабодо бирор киши замонавий ислом радикализми ҳақида фақат бир нарсани тадқиқ қилса, у ҳақиқий исломга ўхшаш  бўлиши керак.  Айни пайтда жаҳон жамоатчилиги исломга нисбат бераётган инсон ҳуқуқларининг шармандали тарзда поймол қилиниши, ўзга дин ва миллат вакилларига нисбатан тоқатсизлик ва терроризм  аслида бу динга дахли йўқ тўдаларнинг, мутаассибларнинг ва кўпинча худобехабар муртадларнинг ишидир. Консерватив ва чин мусулмонлар ҳеч қачон терроризмга қўл урмаган.  
Ушбу постнорматив исломнинг илдизи қаерда? Биринчидан, гарчи мен ҳар бир диний норозилик ҳаракатини ижтимоий-иқтисодий омиллар даражасига туширишга уринишларга шубҳа билан қарасам-да, учинчи дунё мамлакатлари шаҳарларида сўнгги 30 йил давомида вужудга келган кескин кўчишни эсга олиш муҳим аҳамиятга эга. Масалан, Қоҳира аҳолиси ҳар йили 700 минг кишига кўпаймоқда, бу шаҳар аҳолисининг сони у ердаги хоналар сонидан уч баробар кўпдир. Ҳар бир мусулмон давлати пойтахтини каталак уйлар ҳалқаси ўраб олган: Туркиядаги geçekondus, Жазоирдаги bidonvilles (камбағаллар яшайдиган хароба кулбалар) да қишлоқлардан шаҳардаги моянадан умид қилиб кўчиб келган кишилар ноқонуний  уйлар қуриб олади.
Бу кишилар сиёсат билан мутлақо қизиқмайди. Уларнинг авлиёларни анъанавий тарзда ҳурмат қилиш орқали динга эътиқод қилишини ҳамма билади. Аммо уларнинг фарзандлари хусусида бундай деб бўлмайди. Фарзандларнинг маълумоти юқорироқ бўлади, улар баъзан бирор университетга ҳам кириб ўқийди ва у ерда илм-фан, тиббиёт ёки муҳандисликдан таълим олади, сўнгра тобора шишиб бораётган демография иш жойидан сиқиб чиқаргани туфайли ишсиз қолади. Улар шаҳарнинг анъанавий синфлар системасида ўзига ўрин тополмай, янги ички қувғинлар синфи сафига қўшилади.
Улар ўзига уй топиш учун ичкарига юзланади, аммо оталарининг динидан қониқмайди.  Қишлоқ заминидан юлиб олингани учун уларнинг бўйни соҳиби тариқатлар ва авлиёларнинг мақбаралари ва (диний) маросимлар тармоғига эга бўлган деҳқонларча эътиқодга ёр бермайди. Ёшларнинг назарида бу тармоққа интеллектуал вазминлик ва сиёсий саъй-ҳаракат етишмайди, шунинг учун улар бошқа бир йўналишга юз тутади.
20-асрнинг 60-йиллари охирига қадар бу ёт синф гоҳ марксизм, гоҳ аҳмоқона ва ирқий жиҳатдан фаол бўлган миллатчиликка асосланган баасизм дан дардларига дармон излар эди. Баасизм ҳозирги кунда ҳам Сурия ва Ироқдаги режимлар ҳукмронлигини таъминлаб келмоқда. Аммо 1967 йилги урушда “Араб миллий ишончи” партияси мағлубиятга учрагач, унинг ўрнига бошқа бирор партия юзага келиши керак эди. Унинг ўрнига ваҳҳобийлик деб ном қозонган секта пайдо бўлди. Бу ҳол ёшлар учун айни муддао эди.
Ваҳҳобийлик 18-асрнинг охирларида Марказий Арабистон чўлларида ислоҳот ҳаракати сифатида вужудга келган эди. Бу минтақа ҳамиша олис бир жой бўлиб ё фавқулодда заиф диний эътиқод, ёки бўлмаса, тоқатсиз дин софлиги учун кураши билан от қозониб келган. Исломнинг дастлабки асрида Тамим маҳаллий қабиласи экстремист хорижий лар сектаси  учун кўплаб ёшларни ўз тарафига оғдириб олади. Улар ўз сектасига мансуб бўлмаган кишиларни кофир деб билар ва уларни зудлик билан ўлдириш керак деб ҳисоблар эди. Гуноҳга йўл қўйган ҳар бир мусулмон  кофир деб эълон қилинар ва ўлимга ҳукм этилар эди.
Яқин Шарқдаги хорижийлик ҳаракати ҳижрий 3-асрга келиб, инқирозга юз тутди. Аммо ваҳҳобийлар мана шу тамойилни қайта тирилтирди. Унинг асосчиси Муҳаммад ибн ал-Ваҳҳоб, мусулмон дунёси мажусийликка юз тутди, деб ҳисоблаб, тез орада янги давлат барпо этди. Диннинг ўта софлиги тарафдори бўлган ваҳҳобийлар назарида, художўйликнинг мавжуд анъанавий шакллари  мусулмонларнинг сиёсий инқирозига сабаб бўлаётган эди. Улар Аллоҳ авлиёларга эътиқод қилган ва Ул зотнинг ўзига бевосита эмас, Расулуллоҳ орқали илтижо этиб, намоз ўқиган (тавассул)ларга тоқат қилган мусулмон қавмдан ўз марҳаматини дариғ тутади, деб ҳисоблар эди. Ваҳҳобийлар ибн Таймиянинг асарларидан ўз эътиқоди учун интеллектуал қарашлар системасини топгач, исломга у пайдо бўлган пайтдаги софлигини қайтариш умидида мужодала бошладилар. Уларнинг наздида, гўё чин эътиқод кемасидан улоқтирилган Қуръон ва ҳадислар ўрта асрларда яшаб ўтган фақиҳлар ва илоҳиётшунослар чангалидан ҳамда асрлар лойқасидан озод бўлиши керак эди.   
Тарихчилар ўша сабрсиз фаолларга, улар ҳам худди Европадаги Реформация даврининг мутаассиблари юритган сиёсатга ўхшаш йўл тутаётганини ва бу мутлақо кутилмаган оқибатларга олиб келиши мумкинлигини кўрсатиб беришлари керак эди. Масалалар кўпинча бир-бирига жуда ўхшаш эди. Ўрта асрларнинг схоластик биноси бузиб ташланди, унинг ўрнини индивидуал онгда муқаддас битикка нисбатан шаклланган ишонч эгаллаши керак эди. Ўтмишнинг буюк алломалари ниҳоят гўрга тиқилди, кўпинча улар  шафқатсизларча лаънатланадиган бўлди. Авлиёлик ғояси илк диндорлар (уларнинг барчаси авлиё бўлгани учун авлиёликка муҳтож эмас эди)нинг сўзлигида мавжуд бўлмагани учун  унга шубҳа билан қараладиган бўлди. Масжидлардан безак ва ҳашамлар  йўқ қилинди, илгариги пайтларда санъат намунаси бўлган мураккаб муқаддас рамзлар одамларнинг эътиборини чалғитади, деб ҳисобланадиган бўлди. Диний маросимлар ваҳийда ижозат берилган даражага қадар камайтирилди. Шаҳар ва қишлоқлар муқаддас анъаналардан тозаланди ва стандартлаштириш сиёсатига бўйсундирилди.
Ваҳҳобийлар Марказий Арабистон бўйлаб юришлар қилиб, муқаддас шаҳарлар бўлмиш Макка ва Мадинани ҳам забт этди. Бундан бутун мусулмон дунёси даҳшатга тушди. Улар ўзларининг кромвелча ваколатига мос равишда ваҳийга мос келмаган ҳар бир бинони бузиб ташлади. Гумбаз ва миноралар уларнинг кўзига балодай кўрингани учун  ер билан яксон қилинар эди. Авлиёларнинг ва Расулуллоҳ оила аъзоларининг мақбаралари вайрон этилди. Анъанавий уламолар ваҳший судга тортилди, баъзилари эса ўлдирилди. Тўртта анъанавий фиқҳ мактабининг  таълимотлари тақиқлаб қўйилди.
Яқин Шарқда эмас, Европада хаста кишига менгзалган Усмонлилар империяси Мисрдан у ерга қўшин жўнатиб, ваҳҳобий қабиладошларни мағлуб этди ва анъанавий динни қайта тиклади.
1916 йили рўй берган ва Лоуренс бошчилик қилган Араб қўзғолони оқибатида Усмонлилар империяси бутунлай инқирозга юз тутгач, мўъжазгина Ҳошимийлар подшолиги икки муқаддас шаҳарни эгаллади ва 1926 йилга келиб, бутун дунё Макка ва Мадина устидан ваҳҳобийлар ўрнатган ҳукмронликни тан олди. Яна ҳақиқий фиқҳ ва калом илми сиқувга олинди ҳамда мўътадил исломнинг самарали ранг-баранглиги ўрнига тоталитар калвинизм ни жорий қилишга уриниб кўрилди.
Гарчи ваҳҳобийлик 20-асрнинг бошларида яшаган ислоҳотчилар, хусусан, мисрлик Муҳаммад Абдуҳ ва Рашид Ридога муайян таъсир кўрсатган бўлса-да, 20-асрнинг 60-йилларига қадар деярли барча мусулмон олимлар ва институтлар уни арабларнинг нефт туфайли орттирган бойликлари эвазига келган жирканч ҳодиса деб ҳисоблар эди. Саудия Арабистони кутилмаганда дин софлигини ўз ҳудудидан ташқарига ёйиш учун молиявий қудратга эга бўлиб қолди.  
У бир неча йўл билан амалга оширилди. Маккада “Мусулмон дунёси лигаси (робитаси)” тузилди, у ўз сафига дунё мусулмонларининг ваҳҳобийлик илоҳиётшунослигига қатъий риоя этарак бирлашишини назарда тутар эди.   Мисрдаги ва, хусусан, Ливандаги нашриётлар қўлга олинди, уларда анъанавий исломий матнлар ваҳҳобийлик ақидасига мослаштирилиб, таҳрир қилинган ҳолда қайта чоп этилди. Тасаввуфга оид теран асарлар соддадил бадавий сектантлар учун қарғишдай бир гап эди, шунинг учун улар аста-секин сиқувга олина бошлади. Бутун дунёда ваҳҳобийликни ёйиш учун  ислом марказлари, янги масжидлар қурилиб, хайрия лойиҳалари  амалга оширила бошлади.
Учта университетнинг барпо этилиши буларнинг барчасидан кўра кўпроқ таъсир кучига эга бўлган бўлса ажаб эмас. Булар Риёддаги Сауд университети, Мадинадаги Ислом университети ва Маккадаги  Умм ул-Қура университетидир. Бу институтларнинг нефтга бой бўлган подшоликнинг тез кўпайиб бораётган масжид ва мактабларини мутахассислар билан таъминлаши билан бирга, мусулмон дунёсини ваҳҳобийлик ақидасига бўйсундиришдай яна бир халқаро вазифаси ҳам бор эди.   Дунёнинг турли бурчакларидаги ёш мусулмонлар учун минглаб стипендиялар жорий этилди ва ҳар мавсумда минглаб ёш ваҳҳобийлар ўз мамлакатларига уни тарғиб қилиш учун қайтиб келади. Дунё мусулмонлари лигаси, шунингдек, Риёд шаҳридаги Ёш мусулмонларнинг умумжаҳон ассамблеяси ўша мутахассисларни тайёрлаш учун миллион-миллион долларлик пулни ўша университетларга ўтказиб беради. Шу тариқа ваҳҳобийлик бир авлод умри давомидагина деярли ҳар бир мамлакатнинг диний манзарасида етакчи ва нифоқ уруғларини сепувчи кучга айланди.
Ваҳҳобийлик пойтахтлар атрофида пайдо бўлган каталак уйлардан иборат шаҳарчаларда тап-тайёр мижозлар топди. Диний арбоблар ўша жойларда бир неча институтлар ёки масжидлар қурди. Қайтиш оқими, янги ваҳҳобийларнинг ёниб турган кўзлари битмас-туганмас пул маблағи билан биргаликда унчалик қаттиқ бўлмаган қаршиликка дуч келди. Ваҳҳобийларнинг кучая боришига фақат давлат жиддий қаршилик кўрсатар, уларнинг кучайиб кетаётганидан ва мусулмонлар ўртасида бўлинишлар вужудга келаётганидан  хавотирланар эди. Вебернинг кузатишича, ҳар бир диндаги муросасиз муқаддас битикка ишонишга даъват қилувчи ҳаракатлар жуда тез майда-майда бўлакларга бўлиниб кетиш хусусиятига эга. Британиянинг ўзида протестантизмнинг 3 мингдан ошиқ диний сектаси бор. Ёш ваҳҳобийлар диннинг ортодоксал ва 4 та фиқҳ мактаби ақидаларини рад этиб, уларнинг муқаддас битикларни тафсир қилишини меъёрдан кескин четга чиқиб кетиш деб баҳолади.
Бу арабларнинг хароба уйлари билан боғлиқ саҳнадир. Муҳожирларнинг қабила ва тариқат нималигини билмайдиган иккинчи авлоди ўзининг ижтимоий ҳаёт чеккасига чиқиб қолгани билан боғлиқ норозилигини ифода қилиш воситасини ваҳҳобийлик ақидасидан топади. Келиб чиқишига кўра, саҳронинг оқ ва қора соддаликларига мойил ваҳҳобийликнинг бошқа мазҳабларни тан олмаслик табиати инсониятнинг ушбу ёввойи синфи излаётган руҳий озиқдир.
Ваҳҳобийликнинг машҳур такфир принципи энг жозибадор эди. Такфир бирор кишини исломдан ташқарида деб эълон қилишдир. Ваҳҳобийлар талқинига кўра, бундай диндан чекинган киши фақат ўлимга лойиқ, ушбу шафқатсиз ақида хорижийликдан олинган.
Такфир ақидасининг мужассам ифодаси “ал-валаъ вал-бараъ” (“садоқат ва оқлаш”) деган машҳур ақиданинг мағзини ташкил этади. Мусулмонларнинг классик сиёсий назариясида мусулмон дунёсидаги ёш болалар ҳам биладиган кичик бир ақида бор. Унга кўра, мусулмон давлатининг раҳбарига қарши, гарчи у диннинг баъзи бир рукнларини бузган тақдирда ҳам, исён кўтаришга ижозат берилмайди.  
Ислом энди шаклланаётган пайтда хорижийлар ваҳшийларча қўзғолонлар кўтарганда, илоҳиётшунослар жамиятни фуқаролар урушига гирифтор этгандан кўра, ёмон ҳукуматга чидаш яхшироқдир, деган хулосага келган эди. Ҳеч ким муқаддас қонунни оёқости қиладиган ҳукуматга бўйсунмаслиги лозим, аммо у қурол кўтармаслиги керак, чунки бундай қилса, оқибатда мусулмонлар бирлигига путур етади ва душманга дарвозалар очиб берилади.
Суннийликнинг ушбу тинчлантирувчи позицияси – туримига ваҳҳобийлик назариётчилари тоқат қила олмайди. “Ал-вараъ вал-бараъ” ақидасининг маъноси одамнинг фақат ваҳийга тўла амал қиладиган давлатга бўйсунишини англатади.  Агар ҳукмдор хатога йўл қўйса, унга қарши курашиш керак, чунки бу унинг тағут, яъни ёлғон ва бутпараст буйруғидир.  Тақводорлар дунёнинг шайтон васвасасига тўла нарсаларига меҳр қўймаслиги, порлоқ ва адолатли келажакка эришиш учун ўша ҳукмдорни ағдариб ташлаш йўлида курашиши даркор.
Ушбу янги хорижийлик  бугунги кунда деярли ҳар бир маданият бошидан кечираётган феноменнинг исломий кўриниши – сиғиниш ҳодисасидир.
Бу сиғинишми, ёки социологик лаҳжада айтилаётганидай, янги диний ҳаракатми? “Аллоҳнинг болалари”дан тортиб, “Муққадас ой”, ёки “Ҳаре Кришна” издошларигача одамни адаштириб юборувчи диний эътиқод турларига сиғинади. Бироқ улар учун умумий бўлган унсур кишини ҳайратга солади: уларнинг наздида, дунё ҳалокатга мустаҳиқ, ифлос ва ёвуздир. Жамият тўғри йўлдан оғиб кетган, фақат айрим кишиларгина ҳақиқат тарафидадир. Нажот топувчилар ва ҳалокатга маҳкумлар ўртасидаги тафовут мутлақдир.
Ушбу ҳодисани теизмлар билан чегаралаб бўлмайди. 1995 йили Токио метросида фалажловчи газ воситасида ҳужум уюштирилди. Ом Пировард ҳақиқат ибодатхонаси вакили ва ўша ҳаракат раҳнамоси Шоко Асаҳара нео-буддист эди. Бизга маълум қилишларича, у эришган ютуқлар орасида сув остида ҳам нафас ола билиш кўникмаси ҳам бор экан. Бироқ унинг буддизм контекстида ғалати бўлган асосий ақидасига кўра, 1997 йилнинг 12 июн куни охирзамон рўй бериши керак эди. Ташқи дунё  ёвуз ва гуноҳлари учун тавба қилмаган эмиш. Метро – зулмат  дунёси, шунинг учун ҳақиқий диндорлар унга ҳужум қилиши керак эмиш.
Уларнинг наздида, жамиятни ёвуз деб эълон қилиб, култ – сиғинишга қочиб ўтиш лозим. Араб тилида бу такфир вал-ҳижра дейилади. Айнан мана шу сўзлар замонавий араб дунёсида вужудга келган диний экстремистларнинг шиорига айланди: 20-асрнинг 70-йилларида Такфир вал-ҳижра гуруҳига мисрлик Шукри Мустафо раҳбарлик қилган эди. Шукри Мустафо, худди кутилганидай, муҳожирларнинг иккинчи авлодига мансуб эди. У Мисрдаги етакчи диний ҳаракат бўлмиш “Мусулмонлар биродарлиги” таълимотига боши билан шўнғиб кетди. Биродарликнинг зўравонликка йўл қўймаслиги режимнинг кучая бориши ва қатағон қилиши натижасида обрўсизланиб қолганга ўхшар эди. Шукри Мустафо шундан сўнг ўз фракциясини тузади. 1978 йили Мисрнинг етакчи диний мутафаккири шайх аз-Даҳабийни қўлга олиб, ўлдиргандан сўнг мазкур фракциянинг номи машҳур бўлиб кетади. Унинг тақводорлиги ва сиёсий зўравонликни  инкор қилиши Шукри Мустафонинг наздида, ўзини сотқин деб эълон қилиш учун етарлидай эди.
Араб дунёсининг ҳурматли кишиларидан бири бўлган Шайх ал-Даҳабийнинг ўлдирилиши янги хорижийлик эксклюзивизми (бирор киши ёки гуруҳнинг ўзини бошқалардан устун қўйиши)да мавжуд бўлган  хавфни диний арбоблар бошига бало қилиб қўйди. Анъанавий ислом ҳеч қачон, хусусан, 11-асрда яшаган Ғаззолий замонидан бошлаб, мусулмонларни лаънатлашга ижозат беришни истамаган. Расулуллоҳ бир ҳадисда бундай деган эдилар: “Бирор киши ўз биродарига: “Сен кофирсан”, деб айтса, улардан бири, албатта, шу номга лойиқ бўлади”. Хорижийлик ҳаракатининг кўнгли  мана шу масалада суст кетади ҳамда барча мусулмонларга, авлиёларга  ва гуноҳкорларга  бирдай ҳаддан зиёд оғир талаблар қўйиши билан оммавий тартибсизликларни келтириб чиқаради, ўлим азобларига ҳар ким ҳам дош бера  олмайди. Бироқ сунний мусулмончилиги бундай эксцентрик (ғайримантиқий) диндорларга нисбатан уларнинг ғайритабиий ёки сектантларга хос тушунчалари давлатнинг хавфсизлигига таҳдид солмаган пайтларда муроса кўзи билан қараб келди. Ислом тарихида одамларни муртадлиги учун суд қилиш ҳоллари кам учрайди.

Аммо дарғазаб ёш ваҳҳобий қавмларнинг бундай казуистика  учун вақти йўқ эди. Бу, уларнинг назарида, индифферентизм эди. Ўрта асрлардаги муқаддас битикларда қайд этилмаган мавлуд сингари маросимлар ғайридиний, уларнинг қарашларига қўшилмаганлар гуноҳкор ва муртад деб эълон қилинди. Дин рукнларини бажаришдаги ялқовлик ундан чиқиш билан баробар эди; бинобарин, Саудия Арабистонининг ваҳҳобий муфтиси Абдулазиз бин Баз (беш вақт) намоз ўқимаган  кишини кофир деб ҳисоблайди.
Бундай экстремизм (жамиятни) бўлиб ташлайди ва ўзидан-да кескинроқ экстремизмни келтириб чиқаради. Яқинда Суданда буни тасдиқлайдиган бир воқеа рўй берди. Бу ерда ҳукумат маълум маънода ваҳҳобийлик ақидаларини қабул қилади, аммо баъзи ўринларда прагматик йўл тутади, яъни суданликларнинг аксарияти тасаввуф биродарлигига мансуб бўлгани ва ваҳҳобийликни ўзларининг диний ҳиссиётини таҳқирлайди, деб ҳисоблагани учун чорак миллионга яқин қаттиққўл ваҳҳобийларга қарши туради. Шундай ваҳҳобийлардан бири бўлган саудиялик миллионер Усама бин Ладен бу мамлакатдан Афғонистонга жўнаб кетади.
1994 йилнинг 3 феврал куни Суданда рўй берган воқеа ваҳҳобийликнинг энг некбин диндорлари ишончига ҳам путур етказди. Омдурмандаги Ас-Савра масжидидаги жума намози вақтида тўрт киши автоматдан ўт очиб, 16 намозхонни отиб ташлади.  Сўнгра одамлар Усама бин Ладеннинг уйига ҳужум қилади. Бин Ладеннинг қўриқчилари икки кишини ўлдиради, яна икки киши тутиб олинади, уларни Судан ислом суди ўлимга маҳкум қилади. Ўша ҳукм қилинган кишилар ўзларини ҳимоя қилиш мақсадида одамлар намоз ўқиётган пайтда қирғин қилинганини, қуролли кишиларнинг мақсади Суданни “бутпарастлик йиғинлари ва шайтоннинг биродарлари”дан тозалаш эди.
Қизиғи шундаки, ҳакам тўғри қайд этганидай, ўша қуролли кишиларнинг ваҳҳобийлик оқими йўлига кирган Ансор ас-Суннат сектаси масжидига бостириб киришига сабаб уларни етарли даражада ваҳҳобий эмас деб билганидир. Бундай дин софлиги учун курашувчилар фикрича, фақат бир ҳовуч суданликларгина ҳақиқий мусулмонлардир, қолганларни эса қириб ташлаш керак.
Гарчи бебош ваҳҳобийларнинг қурбони суданлик араблар эмас, Исроил яҳудийлари бўлса-да, Фаластиндаги вазият ҳам шунга ўхшаб кетади. Бундай фожиалар хусусида етарли даражада хабар берилди. Фаластин ёки унинг ўрнида қолган ерда аҳолининг қишлоқ жойлардан араб дунёсининг турли жойларидагидек, янги хорижийлик ҳаракати учун қулай замин ҳозирланган шаҳарга кўчиши 1948 йили фаластинликларининг ўз уйидан зўрлик билан ҳайдаб чиқарилишига олиб келди.  Газа ноҳияси, Ғарбий қирғоқ ва Ливандаги улкан қочқинлар лагерларида диннинг эски шакллари йўқолиб кетгани унинг экстремистик шаклларига  унумдор замин ҳозирлаб бермоқда. Айни пайтда “Ҳамас”нинг етакчи кучи бўлган “Фаластин ислом ҳаракати”нинг террорчилик ҳаракатларига бевосита дахли йўқ, унинг “Изз ад-дин ал-Қуссам” фракциясигина террорчи гуруҳ деб ҳисобланади. Ваҳҳобийликдан улги олган бу фракцияга Саудия Арабистонида таълим олган бир киши раҳбарлик қилади ва ўтган йили  ўзининг Осло битимига қарши эканини билдириб қўйиш учун террористик бомбаларни портлатишдан ҳам тап тортмади. Уларнинг кимлигини ўзлари бориб турган масжидларнинг номи ҳам аниқ кўрсатиб беради: масалан, Ибн Таймия номли масжид ваҳҳобийлар таълимотини қабул қилган ўрта асрларда яшаган олим номи билан аталади. Бу масжидга келиб турувчилар орасидан бир неча худкуш бомба портлатувчи етишиб чиқди.   
Албатта, Фаластин қочқинлар лагерларида Осло битимларини бузиш туфайли ҳукуматнинг ваҳшийликларидан норози бўлиб, одамларнинг қаҳр-ғазаби янада кучайиб бормоқда. Ўша битим шартларига кўра, 1948 йили ўз ватанидан айрилган фаластинликларга, ўз ерларингизга қайтиш ҳақида ўйламай ҳам қўя қолинглар, деб айтишмоқда. Абадий қочқинлик ҳаётидан бошқа нарсани тасаввур ҳам қилолмайдиган бундай кишилар  учун худкушлик унчалик ҳам даҳшатли нарса эмас. Жаннатга тушиш учун ўзини ўзи портлатиб юбораётган йигит-қизларга нафрат кўзи билан қараётган  ғарблик журналистлар фаластинликларнинг тақрибан 50 йилдан бери жаҳаннамда яшаб келаётганини, Осло битими бу ҳолнинг абадий давом этишини назарда тутишини ҳам ҳисобга олиб қўйса, ёмон бўлмасди.
Эътибор қилиш керак бўлган яна бир ҳолат Афғонистон масаласидир. 20-асрнинг 80-йилларида стратегик жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлган бу мамлакат Қизил Армия ва Ғарб ўртасидаги уруш саҳнасига айланиб қолди, бу урушда Ғарб ислом фаолларини ўзининг танлаш қуролига айлантириб олган эди. 1989 йили Нажибулло режими қулагач, мамлакат фуқаролар уруши қаърига ғарқ бўлди, эндиги уруш мусулмонлар ва коммунистлар ўртасидаги олдинги зиддиятдан ҳам даҳшатлироқ эди. Нега бундай бўлди?  
Сувни яна ваҳҳобийлик лойқалатяпти. 1980 йилдан илгари бу мамлакатда ваҳҳобийлик йўқ эди, унинг аҳолиси тасаввуф тариқатига эргашувчи суннийлар, 12 имомга эътиқод қилувчи шиалар (ғарб тарафида) ва тарқоқ исмоилийлардан иборат эди. Уруш бошлангач, Ғарбнинг қурол-яроғи ва молиявий ёрдами кириб келиши учун асосий воситачи бўлган саудияликлар эндиликда қабила-қабила бўлиб яшамаётган афғонлардан кичик милиция гуруҳлари тузади ва уларни нисбатан прогрессив бўлган ваҳҳобийлик эътиқодига ўтишга кўндиради. Тез орада бошқа афғонлар ҳам тишидан тирноғигача қуролланган ва хориждан келган, кўпинча ваҳҳобий бўлган минг-минглаб кўнгилли араблар билан кучайтирилган мана шу гуруҳларга қўшила бошлайди. Айни пайтда Қизил Армияга қарши жангларнинг асосий оғирлиги Аҳмадшоҳ Масъуд ва Бурҳониддин Раббоний сингари тасаввуф тариқатларига хайрихоҳ бўлган анъанавий мусулмон ҳаракатлари вакиллари зиммасига тушган эди; Кобулдаги марказий ҳокимият қулаши билан Ҳикматёр қўшинлари илгариги мухолифат гуруҳлари уни бош вазир қилиб тайинламагани учун норозилик белгиси сифатида шаҳарни ўққа тута бошлайди. Аввалги замонларда Афғонистонда мавжуд бўлган анъанавий ислом мазҳаблар ўртасидаги бундай зиддиятларни ҳал этиш механизмларини ишлаб чиққан эди. Афғонистоннинг ўзи, анъанага кўра, мазҳаблар эмас, аксинча, қабилалар ўзаро баҳслашиб келган мамлакат эди. Аммо ваҳҳобийлик  экуменизм га тоқат қилолмас эди. Ваҳҳобийлар шаҳарнинг атрофида ҳандақ қазиб, уни бомбардимон қилди. Қурол-яроғ захирасининг бениҳоя кўплиги ва янги хорижий дўстларининг доимий қўллаб-қувватлаши туфайли улар  барча учун маъқул бўладиган миллий якдил ҳукумат ташкил этиш тарафдорларининг томоғига тиқилган абадий қилтаноқ бўлиб қолаверади.
Ваҳҳобийликнинг ватани бўлган Саудия Арабистонининг ўзидаги вазият ҳам эндиликда фош бўлиб қолмоқда. Саудия подшоларининг анъанавий стратегияси, исломчилар эътиборини мамлакатдаги коррупциядан чалғитиш учун, уларни чет мамлакатларда миссионерлик фаолиятини олиб боришга жалб этиш мақсадида суяк ирғитишдан иборат бўлиб келди. Бу иш бир неча усул билан амалга оширилди. Улардан энг асосийси ҳажга келган мусулмонлар онгига ваҳҳобийлик ғояларини сингдиришга уринишдир. Бунинг учун турли тилларда кичик буклетлар чиқариб тарқатилади, уларда “соф” исломий ақида тушунтирилади ҳамда тасаввуф ва анъанавий диндорликнинг турли шаклларига қарши қаҳр-ғазаб ўтлари сочилади. Ҳаж давомида махсус чодирлар ўрнатилади ва ваҳҳобий воизлар “Аллоҳнинг меҳмонлари”га нутқ ирод қилишади. Бу мамлакатга келиб ишлаётган чет эллик мусулмон ишчиларга нисбатан шунга ўхшаш, ҳатто ундан-да баттар усул қўлланади. Саудия Арабистонидаги ваҳҳобийлик пайдо бўлган марказий вилоятлар: Нажд ва Қассимда намоз вақти кўчада юрган кишилар ҳибсга олиниб, зўрлик билан масжидга олиб борилади.
Аммо 1990–91-йиллардаги кўрфаз урушидан сўнг ҳукумат ўзи яратган ваҳҳобийлик ҳаракатининг босимига учрай бошлади. Ғарб қўшинларининг подшоси икки муқаддас шаҳарнинг қўриқчиси ҳисобланадиган мамлакатда сезиларли ва узоқ туриб қолиши ваҳҳобийлар назарида тоқат қилиб бўлмайдиган провокация эди. Шундай қилиб, террорчиларнинг илк бомбаси Риёд шаҳрида портлади, натижада 4 нафар америкалик ҳарбий маслаҳатчи қурбон бўлади. 1996 йили эса мамлакатиннг шарқидаги Даҳран шаҳрида жойлашган ҳарбий базани юк машинасига ортилган бомба портлатиб юборганида 19 нафар америкалик ер тишлайди. Айбдорлар қийноққа солинаётган ва ўлимга ҳукм қилинаётганига қарамасдан, бу жараён давом этмоқда.  Подшолик фуқаролари бу ерда мавжуд Ғарб қўшинлари ўзларини Саддам Ҳусайннинг эҳтимол тутилган ҳужумларидан ҳимоя қила олишига мутлақо ишонмайди, аммо подшо оиласини саудияликлар ҳаётини қадимий поклигига қайтармоқчи ва ўзлари нафратланаётган салбчиларни муқаддас заминдан ҳайдаб чиқармоқчи бўлаётган ваҳҳобийлар исёнидан ҳимоя қила олади, деб ҳисоблайди. Давлатнинг уларга жавоби кинояли бўлди: Саудия давлатининг қонунийлигини таъминлаб турган ваҳҳобийлик ақидаси ўзига хўрак берган қўлни тишлаб олмоқда. Шундай қилиб, Саудия Арабистонининг ўзи ҳам ваҳҳобийлик мутаассиблигига қарши тазйиқлар йўли билан курашаётган давлатлар рўйхатидан жой олди. Илоҳиётшунос Сафар ал-Ҳавалийнинг бошига тушган воқеа жуда аянчлидир. Ал-Ҳавалий 70-йилларда режимнинг тасаввуф ва анъанавий диндорликка қарши курашдаги энг катта қуроли бўлган эди. У “Ашъарийча ақидавий методологияни танқид” китобида илоҳиётшунослик сунний мазҳабининг Ал-Азҳар сингари улкан марказларида азалдан ўқитиб келинган ашъария таълимотига ҳужум қилади. Бу китоб  Саудия Арабистонининг элчихоналари ва ташкилотлари орқали араб дунёсига бепул тарқатилади. Шу йўл билан китобнинг миллиондан ошиқ нусхаси тарқатилган экан. Чала ҳақиқатлар, ёлғон иқтибослар ва ҳиссий мурожаатлардан, алмойи-жалмойи гаплардан иборат китоб Қуръон ва ҳадисдан сўнгги энг ишончли манба деб ҳисобланади ва унда мусулмонларнинг интеллектуал анъанаси инкор этилади. У шу тариқа ҳақиқий мусулмончиликка путур етказиб, ваҳҳобийлик ақидаси қабул қилинишига йўл очиб беришда муҳим рол ўйнади.  Бироқ подшо оиласига қарши ваъзлар айтиб юрган Ал-Ҳавалийнинг ўзи ҳам бугунги кунда худди бошқа етакчи арбоблар қатори қамоқда ўтирибди. Давлат  жинни қайтадан кўзага қамашга уриниб кўрмоқда, аммо энди вақт ўтиб кетмаган бўлса гўрга эди.
Аслида бу ҳаракатларнинг муддаоси нима? Мисрлик Ҳасан ал-Банна, жазоирлик Бин Бадис сингари дин ренессанси тарафдорларининг олдинги авлоди вакиллари ислом давлати учун нисбатан плюралистик андозани чизиб берган эди. (Унда) шариат тафсилотлари ҳеч қачон баён этилмаган бир шаклда амал қилади. Маҳаллий маданият Ғарб таъсири деб аталмиш иблисни жиловлаб туриш учун қайтадан жонлантирилади. Ижтимоий дастурлар шаҳарда қашшоқ ҳаётдан азият чекаётган кишилар оғирини енгил қилишга йўналтирилади, аммо уларда социалистик ва статистик андоза қўлланмайди. Ислом давлатининг ушбу мусулмон биродарлиги кўриниши моҳиятан либерал капитализмнинг бир шаклидир. У мана бу ҳадисга асосланади: “Одамларнинг бир-бирига кўмаклашишига имкон беринг”, аммо бунда масжид ёки давлат фарвонлик учун керак бўладиган таъминотнинг маълум қисмини ўз зиммасига олиши шарт қилиб қўйилади.
Мусулмон биродарлиги сиёсатга аралашмаётган мамлакатларда унга тоқат қилинади. Ҳар бир киши бундан нима кўзланаётганини кўриши мумкин. Мусулмон ренессансининг ижобий ютуқларидан бири   янги хароба уйлардан иборат шаҳарчаларда соғлиқни сақлаш хизматини таъминлагани бўлди. Масалан, Мисрда Носирнинг ҳар борганингда пора истаб турадиган калондимоғ ва кам маош олувчи тиббиёт ходимлари эгалик қиладиган бепул халқ шифохоналари кичик кушхоналардан беҳроқ бўлган бўлса, Биродарлик шифохоналари реал ижтимоий эҳтиёжга мос келади.
Худди шунингдек, ревайвэлистлар  режимлардан фарқли ўлароқ, нисбатан малакали ва табиий офатлар вақтида қандай иш тутишни биладиган кишилардир. Масалан, яқинда Қоҳирада рўй берган, юзлаб кишиларнинг ҳаётига зомин бўлган ва минглаб кўп қаватли биноларни вайрон қилган зилзиладан сўнг  ҳукумат жуда имиллаб ҳаракат қилар эди. Бу ишга масъул бўлган вазир таътилга чиқиб, дам олгани чет элга кетган ва ишларни назорат қилиш учун қайтиб келишдан бош тортади. Миср мустақилликка эришганидан сўнг илк марта бундай даҳшатли зилзила билан рўбарў келган армия ва фуқаро мудофааси бўлинмалари саросимага тушиб қолади. Аммо ўша пайтда “Мусулмон биродарлиги” ва “Ал-Жамиййа аш-Шариййа”нинг интизомли бўлинмалари ва бошқа исломий хайрия жамғармалари ҳукумат бўлинмалари билан солиштирганда бир газ устун эканини намойиш этди. Улар Ҳусни Муборак режимини обрўсизлантириб, диний ҳукуматнинг фаолияти ундан кўра беҳроқ бўлиши мумкинлигини кўрсатиб берди. Шўрва пиширувчи ошхоналар ва фавқулодда шифохоналар кўз очиб юмгунча бунёдга кела бошлади. Масжидлар уйсизларга бошпана бўлди. “Мусулмон биродарлиги”га аъзо ўрта синфга мансуб кишилар ўз чўнтагидан  фавқулодда  молиявий грантлар ажрата бошлади. Энг мутаассир жиҳати шунда эдики, ҳамма нарса анъанавий тарзда давлат зиммасига юклаб қўйилиб, хусусий ташаббуслар бўғиб ташланган, соқолли муҳандис фаоллар тошлоқ жойни қазиб, кўчаларни тозалаган, хизмат турларини қайта йўлга қўйган бир пайтда   ҳукумат идоралари қоғозбозлик қилишдан нарига ўтолмади.
Миср жамиятининг зилзила оқибатларини тугатиш вақтида қўзга кўринмаган ягона қисми диний экстремистлар, яъни хароба уйларда яшовчи ваҳҳобийлар эди. Улар, адолатли ислом ҳукумати буюрмаган ижтимоий фаолият билан шуғулланишга динимиз йўл бермайди, деб ҳисоблайди. Уларнинг фикрича, жоҳилият, яъни ерда Аллоҳнинг ҳукмронлиги қарор топишидан олдинги даврдаги ҳар қандай ижтимоий ёрдам шакли инқироз пайтидаги тартибни сақлаб қолишда қўл келади ва, бинобарин, гуноҳдир. Ултраваҳҳобийлар учун дин нуқтаи назаридан бажарилиши мажбурий бўлган ягона қонуний чора режимга қарши курашишдир. Сайёҳларни, полициячиларни, мусиқачиларни ёки ёзувчиларни -  Нобел мукофоти лауреати Нажиб Маҳфуз ҳаётига суиқасд қилишга уриниш бунга мисол бўла олади - отиб ўлдириш, ҳақиқий диний эътиқодни тарқатиш билан биргаликда жоҳилият даврида бажаришга изн берилган фаолият турларидир. Бу қуйидан бошлаб ислоҳ қилиш вақтидир. Бироқ адолатли тартиб жорий этилса, у юқоридан бошлаб ислоҳ қилишга асосланади. Давлат одамларнинг, ҳатто уларнинг бўйнидан судраб бўлса-да,  жаннатга киришига кафолат бериши керак. Бундай давлат Калвин ихтиро этган, адолат тўхтовсиз ҳукмронлик қиладиган шишалар шаҳри Женеванинг бир кўриниши бўлади.
Бундай қарашларнинг муаммоли жойи шундаки, уларга эришилган тақдирда ҳам уларга ҳеч ким амал қилмайди. Теократия лар бундай мажбурий йўл билан инсон юрагидан шайтонни ҳайдаб чиқара олмайди, аксинча уни ичкарига чуқурроқ киритиб юборади. Улар шу тариқа диннинг унчалик муҳим бўлмаган принципларини кўр-кўрона ҳимоя қилиб, унинг моҳиятига зарар етказади. Дин билан давлат бир бўлган жойда давлат инқирозга юз тутса, унга аралашиб қолган дин ҳам обрўсизланади. Бунга Эронда рўй берган воқеалардан кўплаб мисоллар келтириш мумкин. У ерда ҳукмрон режимнинг ноқобиллиги ва қатағонлари кўпгина собиқ эронлик диндорларнинг ўз эътиқодидан қайтишига сабаб бўлди. Саудия Арабистонида кўпчилик одамлар Аллоҳдан эмас, диний полициядан қўрққани учун намоз ўқийди. Улар шу тариқа диндорларнинг ниятларига путур етказади ва (одамларни) бутпарастликнинг бир кўринишига етаклайди. Қизиғи шундаки, мажбурловчи теократиянинг динни тиқиштириши уни инқирозга олиб бориши муқаррар.  
Мўътадил  суннийлик ушбу мажбурловчи теократиядан ҳамиша хавфсираб келган. Баъзи ғарблик муаллифлар орасида, Қуръонда дин ва давлат  ягона институт экани хусусидаги ижтимоий тартиб белгилаб қўйилган, христианларнинг “Қайсарники – Қайсарга, худоники – худога” принципини исломга нисбатан қўллаб бўлмайди, чунки дин ҳаётдаги ҳар бир нарсани Аллоҳнинг қонунига бўйсундиришга ҳаракат қилади, деган қараш кенг тарқалган.
Мусулмон жамиятлари воқелиги бундай қарашнинг нотўғри эканини кўрсатиб турибди. Исломнинг узоқ тарихи подшолик ва авлоддан-авлодга ўтувчи сиёсий институт, шунингдек, одатда, давлатдан ва сиёсат санъатидан ҳазар қилувчи, аммо султоннинг сотқинлигини, керак бўлса, унинг камбағалларга раҳмсизлигини қоралаб ваъз айтиш имкониятини қўлдан бермайдиган  уламолар, масжид имомлари, қозилар ва ҳк. дан иборат бутунлай бўлакча диний институтдан иборат бўлган. Анъанавий ислом давлатларида халқ оммаси уламоларни давлатга вакил қилади, улар давлатнинг халқ орасидаги вакиллари  эмас.
Бир нарсани қайд этиш лозимки, ўрта асрлардаги христиан жамиятларида диний институтлар ва давлат ўртасидаги муносабатлар ислом заминидагига нисбатан яқинроқ бўлган. Бирлашган қиролликдаги тож кийдириш маросими ва бизнинг черков ҳокимиятини тан оладиган конституцион бошқарув тизимимиз ҳатто бугунги кунда ҳам давлат раҳбаридан бир вақтнинг ўзида черков бошлиғи бўлишни ҳам талаб этади. Булар ўша симбиознинг қолдиғидир. Аксарият анъанавий мусулмон давлатларида бундай қўшилиб кетишга йўл қўйилмаган, улар уддабурон прагматизмни афзал билган.
Албатта, бундай тизим асримиз шароитида яшаб қола билмади. Аксарият ҳолларда мустамлакачилик тартиботи маҳаллий сиёсий жараёнларни йўқ қилиб юборди ва диний институтларни чеккага суриб ташлади ёки бекор қилиб қўйди. Масалан,  Жазоирда ҳукмдор оила сургун қилинди ҳамда вилоятлардаги қабила йўлбошчисининг патронаж  ва бошқарув тизими бекор қилинди. Диний мадрасалар ёпилди. Ҳатто масжидлар ҳам аялмади: Жазоирда 1962 йилги мустақилликкача бўлган даврда шаҳардаги 180  та масжиднинг учтасини истисно қилганда, қолган барчасидан черков ёки бошқа мақсадларда фойдаланилар эди. Мамлакатнинг катталиги жиҳатдан иккинчи ўринда турадиган Оран шаҳрида олти асрлик тарихга эга бўлган санъат обидаси бўлган бош масжид темирйўл шоҳбекатига айлантирилди. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин.
Асрлар синовидан муваффақиятли ўтган мусулмон сиёсий тизими ва диний институтларининг йўқ қилиб юборилишига қарши турган ислом уйғониш мафкуралари янги радикал сиёсий назарияларни ишлаб чиқди. Носир бу борада энг катта таъсир кучига эга бўлган Саййид Қутбни 1962 йили қатл этди. У дин ва давлатнинг радикал бирлиги хусусидаги назарияни олға сурган эди. Бу назарияга кўра, ислом пешволари ва давлатининг раҳнамоси мусулмон уламоси бўлиши керак эди. Қутбнинг фикрича, дин ва давлатнинг бемаза дихотомияси исломнинг ҳалокатли тарзда тўғри йўлидан оғиб кетишига, уламоларнинг эса ўз ижтимоий масъулиятини унутишига имкон берди.
Замонавий таҳлилчилар бунда бошқарувга оид исломий назарияларнинг эмас, ғарб ғояларининг таъсири бор, деб ҳисоблайди. Қутб ўзини уруш вақтида Виши  режимига хизмат қилган ва фашистлашган француз Алексис Каррел  олдида бурчли деб билар эди. Ўша кунларнинг ташвишлари билан овора бўлган Каррел миллатнинг эссенцияси  – айни пайтда французликнинг квинтэссенция си – васийлари ҳокимият жиловини ўз қўлида тутиб туриши,  ҳақиқий инсоний қадриятларнинг бир қисми давлат бўлиши  керак, деб ҳисоблар эди. Қутб ва Мавдудийга ўхшаш қатъий фикрли мусулмон мутафаккирлари исломий давлат андозасини яратди. Бундай давлат исломни мусулмон кишиларнинг ҳақиқий мафкураси деб билади. Бу мафкурани ҳамма бирдай тушуниши лозим. Бинобарин, замонавий шароитларга  кўчган ислом сиёсий партияга айланади. Дин узвларини давлат узвларидан ажратиб бўлмайди.
Бу тушунча 20-асрнинг 50-йиллари охири ва 60-йилларининг бошида “Мусулмонлар биродарлиги” тафаккурига суқилиб кира бошлади. Унинг мусулмонларнинг сиёсатга анъанавий муносабатини тан олмайдиган ва аксарият мусулмон жамиятларидаги мазҳаблар ранг-баранглигидан оғринадиган очиқдан-очиқ тоталитар салоҳияти ваҳҳобийлик ҳаракатининг кескинлиги ва эксклюзивизми (бошқаларни мутлақо тан олмаслик) билан мос тушар эди. Қутбнинг укаси Муҳаммад Қутб Носирнинг тозалашларидан қочиб кетади ва Саудия Арабистонида мударрислик қила бошлайди, кейинчалик ўша ерда ваҳҳобийликни қабул қилади. Ваҳҳобийликка хайрихоҳ бўлган яна бир мисрлик олим Муҳаммад ал-Ғаззолий билан биргаликда у биродарлик тафаккурини ўзгартиради. 1983 йили биродарликнинг анъанавий ва ваҳҳобий бўлмаган олий раҳнамоси Умар ат-Тилмасанийнинг ўлимидан сўнг ваҳҳобийликнинг мисрлик диссидентлар ўртасидаги таъсири кучайиб кета бошлайди. Биродарликнинг  ўта ваҳҳобийлашган илми толиблар қаноти бўлган исломий гуруҳлар (Ал-Жамоат ал-исломийа) биродарлик билан алоқасини узади ва режимни заифлаштиштириш мақсадида зўравонлик ишлатиш учун босим ўтказа бошлайди. Гарчи бир оз бўлса-да, Ал-Жамоат ал-исломийага мансуб деб ҳисобланган шахс кўзи ожиз воиз Умар Абдураҳмон АҚШда Жаҳон савдо марказига қилинган террористик ҳужумга аралашгани учун отнинг қашқасидай танилиб қолган эди. Қизиғи шундаки, ваҳҳобийликнинг бир шаклини қабул қилган Умар Абдураҳмон бир неча йил Саудия Арабистонида яшаган эди.
Ваҳҳобийлаштиришнинг ушбу тамойили мусулмон дунёсида одамларнинг тинчини бузувчи оқибатларга сабаб бўлаётгани хусусида  бошқа кўплаб мисолларни келтириш мумкин. Бу ўринда мусулмонларнинг асосий кўпчилиги ва уларнинг институтлари ваҳҳобийларга жавоб беришга ва унга қарши курашишга қандай ҳаракат қилгани хусусида батафсил гапириб ўтиришнинг мавриди эмас, бироқ анъанавий дин мўътадиллиги тарафдорлари қайд этиб келаётган иккита қарашдан хабардор бўлиб қўйиш муҳим аҳамиятга эга.  
Аввало, тажрибанинг кўрсатишича, репрессив дунёвий режимларни, диний мухолифатни қийнаш уни йўқ қилиб юборади, деган умидда қўллаб-қувватлаш сиёсати муваффақият келтириши даргумон. Бундай ҳолатда у диний мухолифатнинг янада экстремистик шаклларини урчитиб юборади. Режимлар системани тинчлик йўли билан ислоҳ қилишга уринаётган мўътадиллик тарафдорларини менсимайдиган бўлса, обрўсини йўқотади, ёшлар эса экстремизм ва қуролли қўзғолон иштиёқида ёна бошлайди. Муаммонинг биринчи ечими – матбуотни  эркинлаштириш  ва исломий туйғуларни ифода қилишга йўл беришдир. Айни пайтда режимлар  оғзига уришга уринаётган масжидлар барча воизлардан ўз ваъзларида ижтимоий ёки иқтисодий мавзуларни тилга олишни талаб қилади. Масжидларга ислом дунёсида асрлар оша мавжуд бўлган анъанавий озодлик ва улар бажариб келган вазифа қайтариб берилиши керак: яъниким, улар коррупция ва ваҳшийликлар танқид қилинадиган жой бўлиб қолиши лозим.   
Мусулмонларнинг аксарияти ушбу гапнинг тасдиғи сифатида демократияга тоқат қилинадиган Малайзия ва Туркия сингари ислом давлатларини мисол келтиради. Бу мамлакатларнинг иккаласида ҳам диний партиялар ҳукмронлик қилади, бироқ диний экстремизм деярли учрамайди. Нашр ишлари ва ташкилотчиликдаги эркинликлар ўша мамлакатларда кичик бир таянч нуқтасини қўлга киритиш учун қаттиқ курашиб келган ваҳҳобийларнинг қўлидаги қуролни тортиб олиб қўйди.  Иккала мамлакат ҳам, ўз хоҳишини жамоат олдида ифода этиш ва инсон ҳуқуқлари чекланган мамлакатлардан фарқли ўлароқ,  мутаассиб ҳаракатлар ўз қарашларини (жамиятга) тиқиштиришидан холи дунёлардир.  
Иккинчидан, биз аксилислоҳотнинг мусулмонча кўриниши ибтидоси шоҳиди бўлиб турибмиз. Шишадан иборат фундаменталист шаҳарлар яратиш     йўлини излаётган, бироқ фуқаролар урушини келтириб чиқарган, режимларни репрессиянинг кескин шаклларини қўллашга мажбур этаётган звингличилар  ва калвинчилар га улар   барча мусулмон мамлакатларининг кулини худди Афғонистон ва Жазоир сингари кўкка совурмасидан бурун қаршилик кўрсатилиши керак. Ақидапарастларнинг  чиқишларига ҳақиқий ислом нуқтаи назаридан келиб чиқиб, муносиб жавоб қайтариш учун ушбу аксил-ислоҳотга эркинлик ва етарли маблағ бериш зарур бўлади. Бугунги кунда динни ўз чегарасидан ташқарида тарғиб қилаётган иккита давлат: Эронда ҳам, Саудия Арабистонда ҳам классик исломнинг ишонч ёрлиғи йўқ экани мусулмон дунёсининг улкан фожиасидир. Динга қизиқадиган ва ваҳҳобийлик жуда хавфли жинни кўзадан чиқариб юборганини тушуна бошлаган бошқа мусулмон мамлакатлари  ҳаракатини қилиши ва анъанавий уламоларга қарши чоралар кўриши учун ижозат бериши керак бўлади. Ҳақиқий динни ҳимоя қиладиган, ваҳҳобийлик ҳаракатларига эса зарба берадиган китоблар жуда кўп, араб дунёсида айни пайтда диний китобларни чоп этишга бўлган чекловлар олиб ташланиши ва (ҳақиқий динни тарғиб қилувчи) китобларнинг кенг тарқалишига имкон берилиши керак. Мўътадиллик тарафдорлари ҳам сунъий йўлдош телевидениеси ва радиосидан фойдаланиш имконига эга бўлиши лозим. Муқобил йўл эса жамиятларда олдинма-кейин илиқлик бошлангунга қадар ваҳҳобий фракцияларнинг прогрессив тарзда кенгайиб боришидадир.
Ушбу нуқтада мўътадил ва ваҳҳобий ислом ўртасидаги айни пайтда мавжуд зиддиятнинг ақидавий жиҳатларига оид гапларга чек қўйишимиз лозим. Биз ўта исломий ҳодиса деб тавсифланаётган зиддият – асосий масалани тадқиқ қилиб кўришимиз зарур бўлади.  Биз юқорида Япониядаги необуддизм ҳодисасига қисқача тўхталиб ўтган эдик; айни жараёнларнинг қандай амал қилишини билиш учун бошқа динлардаги жараёнларни ҳам чуқур тадқиқ қилишимиз керак бўлади.  
Бу борада христиан динини кўп масалада бошланиш нуқтаси сифатида олиш мумкин. Кимдир христиан динининг айни пайтдаги йўналиши билан замонавий исломнинг ёки “Ом ҳақиқати” ибодатхонасининг  ички шароити билан нима алоқаси бор, деб ўйлаши мумкин. Аммо Мализ Рутвен сингари ижтимоий таҳлилчиларнинг христианликни радикал тарзда ислоҳ қилиш борасидаги саъй-ҳаракатлари айни пайтда (исломда) куртак ёзаётган нарсаларга ўхшаб кетади.
Янги дунёда христианликнинг тез ривожланиб бораётган оқими католицизм ҳам, православие ҳам, протестантизм ҳам эмас; (бу оқим вакиллари) евангелистлар бўлиб, кулгили ва либосларга бурканиб олган воизлардир, уларнинг юзи  ва дунё ҳақидаги сўзларини   электрон нур найчаси ёритиб турар эди. Евангелистлар христианлиги ҳар қандай янгиликдан холи эканини таъкидлашнинг ҳожати ҳам йўқ. Аслида “фундаментализм” сўзи 1910 йилдан бошлаб Чикагодаги Муди Таврот институти  чоп этган “Фундаменталлар” деган 20 жилдли диний эътиқод ҳақидаги маълумотларнинг қисқача баёнидан олинган деб ҳисобланади. Ушбу ақидапарастликнинг ўзига хос хусусияти муқаддас битикларнинг ҳақиқий ва ҳеч нарса қўшилмаган тафсирига ишонишдир.  Таврот ҳам, Инжил ҳам, уларда  буюрилган ижтимоий-сиёсий амрлар  Аллоҳ ҳақиқатининг чин ифодасидир. Жамият қуриш учун керак бўлган ушбу лойиҳани Аллоҳнинг ўзи Китобида ниҳоятда батафсил ва ҳеч қандай саволга ўрин қолдирмайдиган қилиб тушунтириб берган; ўрта асрлар ҳамда замонавий ёки либерал протестант черкови муассасалари    илоҳиётшуносликлари Аллоҳнинг каломига зид бўлган инкрустация – қурама  нарсалардир.
Америка Қўшма штатларида яқин-яқинларгача ушбу ақидапарастлик ва жорий этилган черковларнинг анъанавий дини ўртасидаги тафовут қишлоқ жойлардан иборат камбағал жануб билан саноатлашган ва маданияти тараққий этган шимол ўртасидаги тафовут ҳам эди. Ақидапарастлик ўз кучини Тақиқ даври сингари  ташқи дунёдан узилиб қолган ҳодисаларда кўрсатиши мумкин, бироқ 20-асрнинг 60-йилларигача ақидапарастлик, умуман олганда, Байбл Белт да  илдиз отолмасдан қолиб кетди.
“Чодирдаги воиз” – кезгинди чол усули ўрнини эгаллаган телевидение пайдо бўлиши билан тез орада бундай вазият ўзгариб кетди. Вилли Греҳем илк марта 1951 йили телевидениеда пайдо бўлди, бошқа бир воиз Орал Робертс эса орадан уч йил ўтиб телевидениеда илк марта кўриниш берди. Эфир тўлқинлари орқали узатилган ваъз ва унда жамғармаларга моддий ёрдам беришни сўраб қилинган илтимос оқибатида кутилмаганда телеевангелистлар чўнтаги пулга тўлиб кетди. Нефт туфайли орттирилган бойлик ваҳҳобий диндорларнинг қўлини қанчалик узун қилган бўлса, Америка томошабинларининг бойлиги ҳам евангелистлар ва христиан ақидапарастларига беқиёс имкониятлар берди.
Евангелистлар ядросининг ижтимоий асоси ҳам Яқин Шарқда пайдо бўлган мана шу ваҳҳобийлик билан ҳайратланарли тарзда ўхшаш эди.  Жилл Кепел кўрсатиб берганидай, 1970 йилга қадар евангелистлар, асосан, урушдан сўнгги гуллаб-яшнаган жараёндан четга чиқиб қолган эди. Уларнинг аксарияти қишлоқ жойларда ёки жанубдаги ва марказий ғарбдаги кичик шаҳарларда истиқомат қилишар эди. Кузатувларнинг шаҳодат беришича,  уларнинг 43 фоизи аҳолиси сони 2500 кишидан кам бўлган шаҳарчаларда яшаб келган.
20-асрнинг 70-йилларида иқтисодий жиҳатдан анча ривожланган жанубда ёш евангелистларнинг таълим олиш ишлари кескин яхшиланиб кета бошлади. 1960 йили уларнинг фақат 7 фоизи университетларга ўқишга кирган бўлса,  1975 йилга бу нисбат 23 фоизга етди.
Улар шаҳарларга кўчиб келган ёки энди саноатлашаётган ва гуллаб-яшнаётган  жанубдаги ўта чаққон сафарбар аҳолига айлана бошлади. Айни ҳол Жерри Фалвелл сингари кишиларга табиий тарафдорларни кўпайтириб берди. Ёзувчи Френсис Фицжералдга кўра:

Фалвелл мутасаддилик қилаётган ибодатхонага келувчилар янги ўрта синф (эҳроми)нинг учида туради. Улар хизматчилар, техниклар, кичик бизнесменлар ҳамда янги заводлардаги малакали, чала малакали ишчилардир.

Фалвеллнинг ўта сафарбар, аммо шу билан бирга, нисбатан тортинчоқ муҳандислар ва технология талабаларидан иборат издошларининг ҳаёти ислом уйғониши фаолларининг ижтимоий келиб чиқишини ёдга солади. “Морал Мейжорити”  ва ваҳҳобийларнинг пешқадам вакиллари “аксиласлзодалар”ни яратишга уринмоқда. Уларга кўра, “аксиласлзодалар” дунёвий зодагонга қарши бориб, кўпинча идеаллаштириладиган ўтмишнинг трансцендент  қадриятларига зудлик билан қайтиш орқали ислоҳот юритишни таклиф этади.

Албатта, бу ўринда ўхшашлик мутлақ бўлиши мумкин эмас. Фалвеллнинг издошлари доимий сиёсий бузғунчилик йўлидан бормагани ва системани куч ишлатиш йўли билан ағдариб ташлаш учун ҳаракат қилмаганини ҳам қайд этиб ўтиш керак бўлади. Мен унинг сабабини демократик танлов имкони мавжудлигида кўраман, бу ҳол Пэт Робертсон ва унинг диндор республикачиларига ҳокимиятга тинч йўл билан эришиш йўлларини ахтаришга имкон беради. Афсуски, мусулмонларнинг аксарияти бундай танлов имкониятидан маҳрумдир. Бироқ шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки,  христианларнинг манфаати  бир масалада мавжуд қонун билан тўқнаш келади, у ҳам бўлса, аборт масаласидир. Баъзи бир христиан экстремистлари қонунга бўйсунмай, аборт қилинадиган шифохоналарга ҳужумлар қилган, баъзи ҳолларда эса бу ишга қўл урган шифокорларни  ўлдирган ҳам эди. Хуллас, ал-валаъ вал-бараъга ишониш фақатгина мусулмон ваҳҳобийларининг эксклюзив мулки эмас.
Иудаизмга назар ташлар эканмиз, унда ҳам худди шунга ўхшаш манзарани кўришимиз мумкин. Фақат Торага мувофиқ яшаб келган ортодоксал ва ўта ортодоксал яҳудийлар – ҳаредимлар 20-асрнинг 60-йилларига қадар кичик ва инқирозга юз тутаётган бир жамоа эди. 19-асрнинг дастлабки пайтларида яҳудий маърифати – ҳаскала ёш яҳудийларнинг аста-секин ортодоксал турмуш тарзидан воз кечиб, маълум маънода ташқи дунёга қўшилишига сабаб бўлди. Яҳудийлар эргашиши мумкин бўлган учта стратегия мусулмонлар олдидаги танлов имкониятини эсга солар эди. Ўша учта стратегия ҳам  енгиб бўлмас Ғарбнинг дунёвий оламига қарши қаратилган эди.   Ислоҳотчи яҳудийлар Торадан узоқлашиб қолган ва ассимиляция сўқмоғини танлаган эди. Консерватив яҳудийлар урф-одатларнинг кўрсатмалари ва тақиқлари – митсвотга содиқ қолди, аммо яҳудий бўлмаган жамият билан алоқа қилиб яшашга ҳаракат қилди. Ортодоксал ҳаредимлар гетто  муҳитини сақлаб қолиш учун дунёга дарчани ёпиб қўйди. Бундай тураржойлар Шарқий Европада узоқ вақт сақланиб қолди.  
Бироқ ҳаредимлар эндиликда Шарқий Европада яшамайди. Улар асосан АҚШ ва Исроилга кўчиб кетишган. Шу тариқа ўз илдизидан узилиб қолгач, уларнинг кўпчилиги ўтишнинг консерватив раввинлар маъқулламаган ғалати жараёнини бошидан кечиришди, аммо улар ҳозирги кунда ўзларини иудаизмнинг ёрқин, уйғонишга хос ва фундаментал шакллари вакили деб билади.
Ёшларнинг  ўз ортодоксал ўтмишидан воз кечишига сабаб бўлган нарса сионизм билан боғлиқ зиддият экани яққол кўзга ташланади. Ортодоксал раввинлар анъанавий тарзда Исроил давлатини тан олмай келар эди: ҳатто Қуддусда бугунги кунда ҳам Натурей Карта яҳудийлари ҳар сафар Мустақиллик куни мотам рамзи бўлмиш қора байроқни осиб қўяди. Ортодоксал яҳудийлар наздида, муқаддас заминни яҳудий нажоткори дан бошқа  ҳеч ким қутқариши мумкин эмас. Унинг фаолиятига йўл қўймасликка уриниш яҳудийлик таълимотининг асл моҳиятига қарши қаратилган худосизликдир.
Аммо 20-асрнинг 60-йилларидан бери Исроил шаҳарларининг ўтмишидан бехабар, яқинда кўчиб келган  аҳоли яшайдиган чеккаларида Торани янги, фундаментал ўқиш асосида ушбу ақиданинг ҳақиқат эканига шубҳа билдирила бошлади. “Неокараизм” деб аташимиз мумкин бўлган ушбу ақидапарастлик  давлатнинг динсизлигидан ҳафсаласи ниҳоятда пир бўлган куч сифатида ислом ва христианликдаги янги ақидапарастликларни эсга солади. 1977 йили сионистлар Бегиннинг (Миср президенти) Садат билан музокара қилишга қарор қилганини эшитиб, саросимага тушиб қолганида айни ёзғириш сиёсий иудаизмнинг янги бир кўринишини пайдо қилди. Бу сиёсий куч ўз мақсадига эришиш учун ҳеч қандай бузғунчиликдан тап тортмас эди.
Ушбу ҳаракатнинг кашшофи Шабтай Вен Дов деган киши эди. Бен Дов ижтимоий келиб чиқишига кўра дунёвий эди, бироқ у бир думалаб, яҳудий давлатининг қонунийлигини тан олмайдиган ақидапарастга айланиб қолди. Бундай ақидапарастлар табиатан Исроил давлатини аксилсионистларча тан олмаслиги билан эмас, аксинча, Исроил яҳудийларга хос бўлмаган урф-одатлар ва қонунлардан тозаланганда Масиҳнинг қайтиб тушишига ишониши билан ортодоксал эди. У, давлат бу жараёнга халал бермаслиги керак, деб ёзган эди. “Давлат қонунлари  бизнинг унга қарши инқилобий курашда нима қилишимиз зарурлиги ёки зарур эмаслигини белгилаб берадиган қонунлар бўлиши керак эмас. Бундай қонун фақат Исроил Тораси бўлиши мумкин”.
Бен Довнинг шогирдларидан бири Йеҳуда Этзион диний, аммо “Гуш Эмуним” деб аталган раввин Каҳан раҳбарлик қилган сионистлар ташкилотининг аъзоси эди. “Гуш”нинг асосий  мақсади араблардан тортиб олинган ерларда  янги тураржойлар барпо этиш эди. Улар бир гуруҳ, асосан, муҳандислардан иборат (ижтимоий келиб чиқишига эътибор беринг)  дўстлари билан бирга Тоғ ибодатхонаси, яъни Ал-Ақса масжидини ва Қуббат уш-Шахраҳ (Умар масжиди)ни “ифлос нарсалардан тозалаш” режасини тузади. Улар раввинлар билан шу масалада маслаҳатлашади, бироқ раввинлар намунали яҳудийлар сифатида Учинчи ибодатхона биносига инсон қўл урмаслиги ва Масиҳнинг қайтишини  кутиш кераклигини айтади. Аммо фитначилар, ўтакетган ақидапарастлар ўлароқ, раввинлар ҳокимиятини тан олмасдан, Тавротнинг илоҳий матнларини ўзлари қандай тушунса, шундай иш тутишга қарор қилишди.
Кишилар динамит жойлаштириш мумкин бўлган жойларни кўздан кечириб чиқди, хавфсизлик тизимини ишдан чиқаришга уринди ва зарур портловчи моддаларни сотиб олди. Яхшиямки, улардан бир нечаси ҳибсга олинди ва фаластинликларнинг ўлимига сабаб бўлган бошқа бир  жиноят учун сўроқ қилинди, оқибатда фитна барбод бўлди.
Йеҳуда Этзион режасининг амалга ошмасдан туриб ошкор бўлиши дунёвий яҳудийларни қаттиқ ташвишга солиб қўйди. Исроиллик академик Гидеон Аран бундай деб ёзган эди:

Хуфя ташкилот бошлиқларининг ҳисоб-китобига кўра, мабодо ибодатхона портлатиладиган бўлса, бу ҳол юз миллионлаб мусулмонларни жиҳодга чорлаши, оқибатда бутун инсониятни кескин қарама-қаршиликка мубтало этиши мумкин эди. Улар буни самовий аҳамиятга эга бўлган Яъжуж-Маъжуж уруши деб талқин қиларди. Исроилнинг ушбу узоқ кутилган оловли синовдан ғолиб бўлиб чиқиши Масиҳнинг бу ерга келишига йўл ҳозирлаб бериши керак эди.

Гарчи Ғарб матбуоти бу кўнгилсиз воқеани билинар-билинмас эслатиб ўтган бўлса-да,  олимлар ва ўша ердаги мутахассислар ҳам хавотирга тушиб қолди. Ҳарварднинг Халқаро ишлар маркази портлаш рўй берганида бундай бузғунчилик учинчи дунё урушини бошлаб юбориши ҳамда минтақада ядро қуролини ишлатиш эҳтимоли бор қарама-қаршиликка сабаб бўлиши мумкин эди, деб ҳисоблайди. Лекин олиймақом яҳудий раввинларининг жавоби ҳам бундан кам бўлмаган аҳамиятга эга эди. Қуддус шаҳрида Йонатан Бласс “ҳақиқат яҳудий қонунчилиги ва тафаккурининг ушбу ва олдинги авлодларга мансуб улкан алломаларига эмас, фақат бизга зоҳир бўлди”, деб ҳисобловчи фитначиларнинг  жоҳиллигини кескин танқид қилади.  
Ғарбнинг учта динидаги диний радикализм ҳодисаси ҳам худди шунга ўхшашдир. Яна шуни ҳам қайд этиш керакки, айни ҳол кейинги пайтларда ҳиндуизмда ҳам кузатилмоқда. Ақидапарастлик  сомийлар тушунчасидаги ваҳий қилиб юборилган битикларнинг мавжудлигини назарда тутади. Ушбу тушунча, Ҳиндистонда фундаменталистик ҳаракатлар йўқ, деган хулосага сабаб бўлади. Лекин улар мавжуддир. 1998 йили  Ҳиндистоннинг БЖП (Ҳиндистон халқ партияси) уйғониш партияси ҳокимиятни қўлга киритади ва Неру тарафдорларининг ярим асрлик  диний индифферентизм сиёсатини бекор қилади. Унинг радикал қанотида ҳиндуларнинг  шовинистик партияси бўлган “Шив Сена” 1995 йилнинг бошларида Маҳараштра штати ва Бомбай шаҳрида ғалабага эришиб, ҳокимиятни қўлга киритади. Унинг раҳнамоси  Бал Тҳаккерай Бомбайда истиқомат қилаётган кам сонли 15 фоиз мусулмон аҳолини  “ғайри-фуқаролар” ва “сотқинлар” деб атайди. Шаҳардаги ғалаёнлар юзлаб мусулмонларнинг ёстиғини қуритади.
Тҳаккерейнинг устози М.С.Голвалкар деган кимса эди. У ҳиндуизмнинг Ғарб динлари ва немисларнинг “халқ” – “volk» деб аталган  романтик ғоялари  таъсирида пайдо бўлган янги йўналишини тарғиб қилади. Голвалкер наздида, ҳиндуизм анъаналари чин маънодаги ҳинду миллатчилиги – ҳиндутва  учун етарли асос бўлиб хизмат қила олмайди. Шу тариқа у ҳинд битикларининг эркин асосини ғарбликлар тушунчасидаги мўътабар битикларга айлантириш учун “сомийлаштиради”. Рам олий худо деб тан олинади. Черковга бориб ибодат қилишга ўхшаш ибодат тури жорий этилади. Голвалкар ва “Шив Сена”  партияси ҳиндуизм ислоҳотини ҳаётга жорий этади ва ҳинду ақидапарастлигига йўл очиб беришади. Аслида Ғарбга хос бўлган ақидапарастлик тез орада бу ерга ҳам етиб келди: бегоналашган иккинчи авлодга мансуб муҳожирлар  ўз  тақдиридан норози бўлиб, сиёсийлашган мужодала воситасида давлатга ҳамда гўё ўзларининг бадбахтлигига сабабчи бўлган камсонли этник ва диний гуруҳларга қарши курашга отланишади. Анъанадан сўнгги Ҳиндистонда ёнғин хавфи ҳар қачонгидан реалроқдир ва баъзи бир кузатувчиларнинг фикрича, Босниядаги уруш бунинг олдида ҳеч гап бўлмай қолади.
Менинг мусулмон бўлмаган ўлкалардаги мана шу тамойилларни нима учун батафсил келтираётганим ўз-ўзидан равшан бўлса керак. Ваҳҳобийлик ва шовинистик либосдаги  ислом уйғониши фақат исломгагина хос бўлган нарса эмас. У дунёнинг турли динларида юз бераётган ўтиш даврининг исломдагига ўхшаш зуҳур бўлиши, холос. Токио метросида содир бўлган воқеалар буддизм сингари  тинчликпарвар дин ҳам бундан мустасно эмаслигини кўрсатиб берди. Юз бераётган воқеалар ўртача маълумотга ва ақлга эга бўлган кишиларнинг дунёдаги кескин ўзгаришларга  қаршилик кўрсатиш нуқтаи назаридан ўз норозилигини билдириш воситаси сифатида анъанани мафкурага айлантираётгани натижасидир. Раҳнамоларининг интеллектуал қашшоқлиги, ўзининг эса саводсизлиги ва бадиий жиҳатдан бепуштлигига қарамасдан, ушбу ҳаракатлар катта кучга эга ва 21-асрда муҳим аҳамиятга эга бўлишини ҳозирдан кўрсата бормоқда. Ҳиссиётларга тўла оммавий маданият ва мутаассиб сиёсатдонлар қаршилигига дуч келаётган бир пайтда нима қилишимиз мумкин? Биз бу ҳаракатларни ўша динларнинг  ҳақиқий овози бир пулга қиммат, деб атаётганини эсда тутишимиз лозим. Биз ҳукмрон тамойилни бир ҳовуч эсини еб қўйган кишиларнинг қилмишлари сифатида баҳоламаслигимиз керак.

Тимоти Ж. Уинтернинг
"21-асрда ислом
Постмодерн дунёда қиблани топиш" китобидан