«Диний экстремизм» тушунчасининг моҳияти ва аломатларини тушунтириб, унинг энг муҳим шарт-шароитларини, сабаблари ва оқибатларини очиб берганимиздан сўнг, бир савол қолди: «Қандай қилиб даволаниш мумкин, даво нимада ва бу билан ким шуғулланади?»
Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, даволашни сабаблардан ажратиб бўлмайди ва агар сабаблар, биз изоҳ берганимиздек, хилма-хил ва жуда кўп бўлса, даволаш ҳам ҳар томонлама ва глобал бўлиши лозим.
Битта сеҳрли тегиниш экстремизмни даволаши ва экстремистларни мўътадил йўлга қайтаришини тасаввур қилиш ҳам қийин. Одамларнинг руҳлари ва онглари билан боғлиқ касалликлар уларни бундай осон усул билан даволаш учун жуда мураккаб ва чуқурдир. Сабаблари орасида мафкуравий, психологик, ижтимоий ва сиёсий муолажалар мавжудлигини ҳисобга олиб, уни худди шу йўналишда олиб бориш керак: мафкуравий, психологик, ижтимоий ва сиёсий, буларнинг барчаси Исломда ўз ибтидосини топиши ва Ислом нуқтаи назаридан олиб борилиши керак, чунки муаммонинг асоси бор.
Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мен ўтмишдаги жабарийлар (фаталистлар) уларни шамолда патлар, деб билишгани сабабли ёшларни уларнинг хатти-ҳаракатларида айбламасдан, барча сабабларни жамиятда ёки иқтисодий муаммоларда, деб кўрадиган фаталистлардан эмасман.
Шу билан бирга, ҳамма нарсада фақат ёшларни айбламаслик, жамият, ҳукумат ва жамиятнинг бошқа институтлари, хусусан,  тарбия ва ташвиқот учун масъул бўлганларни айбсиз, деб ҳисобламаслик керак – бу ҳам адолатдан бўлмайди.
Бинобарин, жавобгарлик барчанинг зиммасига тушади ва ҳамма ўз ролини ўйнайди: «Сизларнинг ҳар бирингиз васийсиз ва ҳар бирингиз ўз фуқаролари учун жавобгарсиз».
Бу ерда муҳим бир савол пайдо бўлади: «Агар жамият мўътадиллик экстремизм устидан ғолиб чиқишини истаса, у нима қилиши керак?» Ёшлар экстремизмга жалб қилишга қаршилик кўрсатиш учун нималар қилиши керак?
Бу саволларга қуйидаги саҳифаларда жавоб беришга уриниб кўрамиз.

Жамиятнинг роли

Олдинги тадқиқотлардан маълум бўлдики, экстремизм муаммоси пайдо бўлиши ва унинг ривожланишида жамиятимиз қарама-қаршиликлар, манфаатлар тўқнашуви, Исломдан узоқлашиш билан муҳим роль ўйнаган. Шу сабабли ушбу муаммони даволашда ҳам муҳим роль ўйнаши керак.
Бу роль муҳим нуқтадан бошланади: жамият уларнинг Исломга тегишли эканликларини ва бу мансубликдан келиб чиқадиган ҳамма нарсани тан олишидан бошланади, чунки Ислом шунчаки қуруқ даъво ёки баланд кўтарилган байроқ эмас ва конституцияда давлатнинг дини Ислом эканлиги ҳақидаги қуруқ матнлар эмаски, улардан кейин ҳаёт Исломга бегона бўлиб, ўз-ўзидан оқадиган бўлса. Ислом - бу ибодат ва ахлоқ бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлган мукаммал йўлдир, бу чегара ва белгилар билан белгиланадиган, якуний мақсадга боғланган, йўлдан адашиш, чорраҳаларда чуқурликларга тушиб кетишдан сақлайдиган тўғри йўлдир.
Шу сабабли Ислом фикрни тўғрилайдиган дин, қалбни поклайдиган ибодат, руҳни поклайдиган ахлоқ, адолатни тасдиқловчи қонун, ҳаётни гўзал қиладиган урф-одатлар ва маданиятдир.
Жамият чинакам мусулмон жамияти бўлиши учун Исломга тўлиқ амал қилиши ва Тавротнинг баъзи қоидаларини қабул қилган ва бошқаларини қабул қилмаган ва Аллоҳ уларни қуйидаги сўзлар билан қоралаган Исроил ўғиллари жамияти каби бўлмаслиги керак: «Ёки китобнинг баъзисига иймон келтириб, баъзисига куфр келтирасизми? Сизлардан ўшани қилганларнинг жазоси бу дунёда фақат расво бўлишликдир, қиёмат кунида эса, энг шиддатли азобга қайтарилурлар» (Бақара, 85)
Жамият мусулмонлар жамияти бўлиши учун ҳаётнинг барча масалаларида - ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва мафкуравий жиҳатдан Аллоҳ ва Унинг Расули қонунларидан мамнун бўлиши керак. Бу иймоннинг зарурий шартидир: «Йўқ, Роббингга қасамки, сени ўз ораларида чиққан келишмовчиликларга ҳакам қилмагунларича, кейин, чиқарган ҳукмингга дилларида танглик топмасдан, бутунлай таслим бўлмагунларича, зинҳор мўмин бўла олмаслар!» (Нисо, 65)
«Албатта, мўминларнинг Аллоҳга ва Унинг Пайғамбарига ораларида ҳукм чиқариш учун чорланганларидаги гаплари: «Эшитдик ва итоат қилдик», демоқларидир. Ана ўшаларнинг ўзларигина нажот топгувчилардир» (Нур, 51)
Жамият бизнинг замонавий ҳаётимиздаги Аллоҳнинг қонуни сифатида Ислом динига эътиқодимиз ва унинг қонунларини ғарб цивилизацияси таъсирига асосланиб, Ислом маданияти ва шариат чегараларини бузиш орқали унинг қонунларини музлатиб қўйиш ўртасидаги бу қарама-қаршиликларни бартараф қилиши керак. Шундан кейин ҳам биз ўзимизни мусулмон деб даъво қилаяпмизми?!

Мусулмон ҳукмдорлар Исломга мурожаат қилишлари керак

Ҳукмдорларимиз улар Ислом ерларида яшаётганликларини ва мусулмон халқини бошқаришларини, ҳар бир халқ ўз эътиқодлари, қадриятлари ва урф-одатларига мувофиқ бошқариш ҳуқуқига эга эканлигини тушунишлари керак. Жамият ҳаётининг барча соҳалари - иқтисодий, сиёсий, маданий ва маърифий ишлар Исломнинг талаблари ва мақсадларини ҳисобга олган ҳолда тартибга солиниши керак. Мусулмон динига тегишли деб даъво қилиш ва шу билан бир пайтда унинг қонунларига бўйсунмаслик, Қуръон ва Суннатдан жирканиш, диний урф-одатлар ва қоидаларни қоралаш на умумий маънода ва на дин томонидан қабул қилинмайди.
Аксарият Исломий мамлакатлардаги ҳукмдорларнинг мусулмонлар қадриятларига нисбатан кишининг ғашига тегадиган муомаласи чидаб бўлмас чегараларга етди. Баъзи ҳукумат аъзолари Исломни очиқчасига рад этмокдалар ва ғарб ёки шарққа эргашишга ундамоқдалар. Улар Ислом динини ҳокимият тизимини қўллаб-қувватлаш йўналиши сифатида, умумий тан олинган мавзу сифатида қабул қиладилар ва бунга қарши чиқишга журъат этганларнинг ҳолига вой!
Ҳукмрон доираларда Ислом ниқобини киядиганлар бор, лекин уларнинг Ислом улар ўз қулайлиги учун кашф қилган ва шайтон уларни безаб қўйган нарсалардир. Бундай одамлар Исломдан ўзларига ёқадиган нарсани қабул қилишади ва ёқмаган нарсаларини рад этишади. Исломда улар тан олган нарсалар ҳақиқатдир ва улар инкор қилган нарсалар гумроҳлик, улар ўтмишдаги олимларнинг фикрларини ҳам, замонавий олимларнинг огоҳлантиришларини ҳам тан олмайдилар ва улар бутун Ислом жамоасига зид бўлишидан қўрқмайдилар. Улар олимларга - Қуръон, Ҳадис ва Фиқҳ таржимонларига мурожаат қилишни зарур деб ҳисобламайдилар, чунки улар ўзлари нотиқлар ва файласуфлар - Қуръон ва Ҳадис таржимонларидир, ўтмишнинг шоири айтганидек:
«Аллоҳ учун бутун дунёни бир шахс тимсолида мужассам этиш қораланмайди ва у ўзини ягона деб билади ва бундай иккинчи зот бўлиши мумкин эмас!»
Бундай арбоб учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўрганишга ҳожат йўқ, чунки унинг фикрига кўра, Қуръон унга кифоя қилади. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам изоҳ берувчи эканлигини ва Қуръонда аслида «Ким Пайғамбарга итоат қилса, Аллоҳга итоат қилган бўлади» (Нисо, 80) дейилганини унутиб қўйган.
Ҳукумат тузилмаларида Исломга қонунчилик ва оммавий ахборот воситаларида кичик бир бурчак, масалан, Оила кодексида ёки радио ва телевидениедаги диний суҳбатларда, жума газетасининг Ислом саҳифасида озгина жой қолдириб, бошқа ғоялар ва қонунларни қабул қилганлар ҳам бор. Бу ерда шуни таъкидлашни истардимки, бу бурчак Ислом учун эмас, дин фақат ички дунё ва Худо ўртасидаги боғлиқлик саналган, жамият ҳаётига келадиган бўлсак, бу ерда Кесарники Кесарга, Худоники Худога бўлган Ғарб дунёвий жамияти моделини тушунишда дин учун ажратилган.
Бу халқнинг дини - қонунсиз иймон, давлатсиз дин даъватсиз, жиҳодсиз, амри маъруф ва наҳйи мункарсиз якка ҳолатдаги ибодат. Агар кимдир минбарда ёки газета саҳифаларида ёмонликка танбеҳ бериш ёки ёлғон ва йўлдан оғишни танқид қилиш ёки ҳақиқатга даъват қилишни қўллаб-қувватлаётганини айтса, унга шундай дейилади: «Сен сиёсатга динни киритиб, сиёсатни дин билан аралаштириб, ўз ҳуқуқларингни ошириб юборяпсан ва чегаралардан чикиб кетяпсан. Динни сиёсатлаштириш мумкин эмас!»
Ҳукмдорларимиз ўз халқлари учун халос бўлиш ва жамиятлари учун фаровонлик Исломдан ташқарида йўқлигини англаш вақти келди, Умар ибн Хаттоб айтганидек: «Биз энг аҳамиятсиз халқ эдик ва Аллоҳ бизни Ислом билан буюк қилди, бошқа қандай йўллар билан буюклик изламайлик - Аллоҳ бизни хор қилади!»
Ислом бизнинг ҳаётимизни бошқаришни бошламагунча, жамиятимиз диний ва диний бўлмаган экстремистларни юзага келтиради.

Уларга оталик ва биродарлик руҳида муносабатда бўлинг

Даволашда иккинчи қадам шу бўлиши мумкинки, биз ёшлар билан улардан юқори турган ва улардан воз кечган ҳолда, фил суягидан ясалган миноралардан туриб гаплашишни тўхтатамиз. Бу орамиздаги жарликни кенгайтирарди, улар бизга ишонмасди, биз эса уларни тушуна олмасдик ва уларнинг муаммолари моҳиятини англаб етолмасдик.
Уларнинг салбий томонларини ошириб кўрсатиш ва бўрттириш, ниятларига шубҳа қилиш ва қилмишларини қоралаш, уларга нисбатан энг қаттиқ жазоларни танлаш учун уларга қарши айбловчилар позициясини эгалламаслигимиз керак.
Аввало, биз уларга меҳрибон ота-оналар ва биродарлар руҳида муносабатда бўлишимиз, улар биз билан бир эканлигини, улар бизнинг юракларимизнинг хазинаси, ҳаётимиз ва жамиятимиз келажагининг умиди эканлиги ҳис қилишлари керак. Шу сабабли биз уларга меҳр-муҳаббат ва ҳамдардлик эшиклари орқали киришимиз керак. Биз уларнинг ҳимоячилари позициясини эгаллашимиз керак, чунки уларга олд ва орқа томондан, ўнгдан ва чапдан ҳақиқат ва ёлғон билан, яхши ва ёмон ниятлар билан айблов ўқлари отилмоқда.
Агар бирон сабабга кўра биз уларнинг адвокати позициясини эгаллай олмасак, унда биз фақат аниқ далиллар билан ҳукм чиқарадиган ва даъвогарга ҳам, айбланувчига ҳам холис бўлган адолатли ҳакам позициясини эгаллашимиз шарт.
Шошма-шошарлик билан ҳукм чиқариш, умумлаштиришга, шикоятга ўрин бўлмаган охирги ҳукмлар чиқаришга интилиш бизнинг айбимиз ва бу адолатсиздир. Кекса авлоднинг кўплаб вакиллари ёшларни узоқдан, ҳатто улар билан учрашмасдан ёки улар билан мулоқот қилмасдан, уларнинг фикрларини ўрганмасдан, ҳис-туйғуларини, хатти-ҳаракатларининг ҳолатларини тушунмасдан ҳукм қиладилар. Кўпчилик ёшларнинг ҳаммасига бир неча кишининг қилмиши билан ҳукм қилади, лекин озчиликка қараб кўпчиликка баҳо бериш мумкин эмас. Ҳуқуқшунос олимларимиз айтадики: «Кўпчилик учун - умумий қоида, аммо алоҳида ҳолатлар учун қоидалар йўқ».
Бошқалар эса, одамни бунга фавқулодда сабабларга кўра қўзғатиш мумкин бўлган, уларни билиб олганларидан сўнг, айбловчи уни рад этадиган битта ҳаракати билан ҳукм қиладилар. Қандай бўлмасин, битта ёки иккита ножўя иши туфайли одамни маънавий ҳалокатга ҳукм қилиш мумкин эмас. Инсон барча қилган ишлари билан баҳоланади. Кимда-ким қилган яхши ишлари унинг барча қабиҳликлардан устун турса – демак, у яхши одамлардан. Аллоҳ Ўз бандаларига шундай муносабатда бўлади: «Кимнинг мезонлари оғир келса, бас, ана ўшалар, ўзлари нажот топгувчилардир» (Мўминун, 102).
Баъзилар ёшларни ўзларининг субъектив позициялари, диндорлик ва диндор одамлар ҳақидаги қарашлари нуқтаи назаридан баҳолайдилар. Уларнинг фикрига кўра, бу ёшлар ғайритабиий ёки касал бўлиб, руҳий комплекслар ёки яширин иллатлардан азият чекишади. Ушбу ёндашувни алоҳида бирликлар учун оқлаш мумкин, лекин аксарият ҳолларда бу ёшлар энг соғлом руҳ ва хатти-ҳаракатларда энг самимий бўлиб, ичидаги ва ташқаридаги нарсалар ўртасида энг катта мувофиқликка эга, улар эътиқод ва хатти-ҳаракатлар ўртасидаги қарама-қаршиликлардан анча йироқда.
Мен кўплаб Ислом мамлакатларида ушбу ёшлар билан мулоқот қилганимдан ва улар билан бевосита танишлигимдан гувоҳлик бераман. Мен уларда диннинг мустаҳкамлигини ва қатъий ишончни, сўзлардаги ростгўйликни, амалдаги самимийликни, ҳақиқатни севиши ва ёлғонни ёмон кўриши, Аллоҳга мурожаат қилишни исташи ва Тоғутга даъватдан воз кечишни, маъруфга даъват ва мункарни тақиқлашда қатъиятлиликни, Аллоҳ йўлида курашишга ва Унинг сўзларини улуғлашга қаттиқ интилишни, мусулмонларнинг ишлари ҳақида қайғуришни, қаерда бўлмасин, одоб-ахлоқни ҳурмат қилиб, иймонга асосланган ва шариат бўйича ҳукм юритган ҳолда мукаммал Исломий ҳаёт кечирадиган жамиятнинг сабрсиз кутишини кўрдим. Бу ёшларда мен анъанавий ўлик Исломни эмас, балки янги тирик Исломни кўрдим, бизда мерос бўлиб ўтган совуқ эътиқодни эмас, фидокорона ва қайноқ руҳдаги иймонни, бизнинг маст қиладиган иродамизни эмас, балки хайрли ишлар учун қатъий иродани кўрдим. Мен уларда ёлғиз Аллоҳдан қўрқиш ва Унга бўлган муҳаббат билан тўлган қалбларни топдим, Аллоҳни тинимсиз зикр қилаётган ва Унинг Китобини ўқиётган тилларни кўрдим. Мен уларнинг ичида тунда ибодат қилаётганларини ва кундузи рўза тутаётганларини, эрталаб тавба қилаётганларни, эзгу амалларда рақобатлашаётганларини ва уларга шошаётганларини кўрдим ва эртанги Ислом уларнинг қўлларида равнақ топади деган умид билан қалбим исиди.
Мен ҳар доим Мисрда энг муҳим ва энг катта нарса бу ҳозирги кунда одамнинг бойлиги, уни ҳеч қандай моддий баҳолаб бўлмайди, деб айтаман. Мен бунда Аллоҳга итоат қилиш ва Унинг динини тарғиб қилишда ривожланаётган бу ёшларни назарда тутаман.

Экстремизм нуқтаи назаридан ҳаддан ташқари кескин бўлманг

Мен ушбу муаммони ҳал қилишга ёрдам беришга жазм этган кўнгиллиларнинг ҳар бири учун адолатли, холис ва ҳукмда мўътадил бўлиш, экстремизмни таърифлашда ва уни даволаш усулларида экстремист бўлмасликни бурч деб биламан,
Бу ерда мўътадилликнинг биринчи шарти шундаки, биз экстремизмни тасвирлашда пашшадан фил ясаб, ундан қўрқмаслигимиз ёки қўрқитмаслигимиз керак! Ҳаддан ташқари кескинлик бу ерда жуда зарарли, чунки у ҳақиқатни бузиб кўрсатади ва одамни вазиятга эҳтиёткорлик билан баҳо беришга халақит беради, нотўғри муҳокамалар сабаби бўлади.
Афсуски, мусулмон ёшларининг ҳокимият билан тўқнашуви ва «диний экстремизм» тушунчасининг пайдо бўлишидан кейин айтилган ёки ёзилган нарсаларнинг аксарияти ҳаддан ташқари кескинликддан ва муҳокама қилинаётган мавзуларда бўрттиришдан холи эмас, шу ёшлар атрофида яратилган муҳит таъсир қилмай қолмайди.
Ушбу ҳодисани кузатган социология профессори, доктор Саъдуддин Иброҳим, Қоҳирада босиб чиқариладиган «Ал-Аҳрам» газетасида Қуръон илми ва кўрсатмаларисиз диний экстремизм муаммоси ҳақида ёзадиганларга норозилик билдирди.
Бундай бемаъни ёзувчилар учун жим бўлиш ёки ҳаққоний ва адолатли гапириш, муаммога хушёр нигоҳ билан қараш яхшироқ бўларди.
Кўпинча экстремизм динга бўлган кескин муносабат, ундан халос бўлиш ёки уни таҳқирлаш истагига жавоб сифатида пайдо бўлади. Бундай ҳолда, диний экстремизм - бу ҳаракатга реакция қонунига бўйсунадиган табиий ҳодисадир. Ҳаётда тажовузкор ва ҳимоя қилувчи кучлар ўртасида тарозининг палласи мувозанатга келмагунга қадар душман экстремизмга қарши курашиш учун қайсидир маънода кичик бир улушда «экстремизм»га зарурат туғилади, ахир аччиқни аччиқ кесади. Буни одамлар ўртасида бир-бирини тийиб туриш қонуни талаб қилади: «Агар Аллоҳнинг баъзи (одам)ларни баъзиларига дафъ қилиш бўлмаса эди, ер юзи бузиларди. Лекин Аллоҳ оламлар устидан фазл эгасидир» (Бақара, 251)
Таажжубки, диний чегаралардан қутулиш ва унинг қадриятлари ва фазилатларини узоқлаштириш тарафдорлари бўлган экстремистлар дин тарафдорлари бўлган ва унга ҳокимлик ато этиш истагида бўлган экстремистлар каби қаршилик ва оммавий тазйиққа дуч келмайди, ваҳоланки, иккала экстремизм тенг даражада қораланиши керак. Ислом дини учун яшайдиган ва унинг тамойилларига амал қиладиган, ибодат қиладиган, ёмон нарсалардан, бузуқликдан, ғийбатдан ва туҳматдан қочадиган, рухсат берилганларни қидириб, тақиқланганларни рад қиладиган, Исломнинг маданияти деб билган нарсаларини сақлаб, соқол қўядиган ва шимини калталатадиган, оғзини «мисвок» билан тозалаб, унинг фикрича, Аллоҳ рози бўлган барча ишларни қилаётган йигитни танқид қилиш ва айблаш адолатданми? Аллоҳга итоаткор бўлиб улғайган бу одамни биз қанчалик қаттиққўл бўлмасин ҳукм қиламиз ва шу билан бирга нафсларига берилиб кетган, намозларини ўқимаган, йигитларни қизлардан ажратиб бўлмайдиган, яхшиликни билмайдиган ва ёмонни қораламайдиган, ўзига хослигини йўқотган, фикрлаш ва ҳаракатларида ғарбга эргашган ёшлар ҳақида сукут сақлаймизми?! Баланд овоз билан бақириш ва «диний экстремизм»ни қоралаш ва бутун жамият бўлиб «Ғарб экстремизми» тўғрисида жим туриш тўғри бўладими?! Аллоҳ розилиги учун ёпинчиқ тутиб, юзларини ёпган қизларни ҳукм қилиш ва улар устидан кулиш, бўянган, ярми яланғоч ва яланғоч ҳолда кўчаларда ва пляжларда юриб фильмлар ва сериалларда яланғоч бўлган бошқа қизларни тинчгина томоша қилиш – бу конституция томонидан кафолатланган «шахс эркинлиги» эканлиги сабабли – хотиржам томоша қилиш адолатдан бўладими?! Нима энди, Конституция танани беҳаёлик билан яланғочлашда шахс эркинлигини кафолатлайди-ю, лекин одоб-ахлоқ доирасида танани яширишда бу эркинликни олиб қўядими?!
Агар жамият динни ҳақорат қилган ва ундан халос бўлишни хоҳлаган ва унинг салбий томонларини тузатганларга нисбатан тўғри позицияни эгаллаган бўлса, унда динда экстремизм бўлмаган бўларди ва агар бирон бир сабабга кўра мавжуд бўлганида ҳам, ҳозиргидан камроқ намоён бўлган бўлар эди.
Замонавий дунё диний, сиёсий, мафкуравий ёки хулқ-атворга оид бўлган турли хил экстремизм турларини билади. Диний экстремизм дунёнинг исталган мамлакатида, шарқда ва ғарбда, шимолда ва жанубда бўлиши мумкин, бошқа динларга мансуб диний экстремистлар ўзларини баъзан зўравонлик ва шафқатсизлик билан бирга келадиган сўзлар ва хатти-ҳаракатлар билан намоён қиладилар. Бироқ, дунё ҳамжамияти уларни мусулмон экстремистларини қоралаганлиги каби қораламайди ва уларнинг давлатлари ҳукуматлари уларга Ислом давлатлари ҳукуматлари мусулмон экстремистларига бўлган муносабатдай муносабатда бўлишмайди. Биз сионизм давлатида – Исроилда яҳудий экстремизмининг намоён бўлишини кўрмоқдамиз. Бу ўзларининг мақсадлари ва тамойилларини баланд овозда, ҳеч қандай қўрқув ва хижолатсиз эълон қиладиган партиялар ва оқимларда намоён бўлмокда, ҳатто босқинчилар давлатининг ўзи экстремизмга асосланган, бунга йўл-йўриқлар ва ваколатларни улар ўзларининг қадимий китоблари ва Талмуддан олган бўлиб, бу ерда улар Худо томонидан танланган халқ эканликлари, барча одамлар уларга хизмат қилишлари кераклиги ва бошқа халқларнинг қони, мулки ва ерларига ўз режалари ва мақсадларини амалга оширишлари учун рухсат берилганлиги таъкидланган.
Биз Ливандаги насронийлар экстремизмини, «полковниклар» ва уларнинг шериклари мусулмонларни ўлдирганларида, жинсий аъзоларини кесиб, оғзига солиб, жасадларининг расвосини чиқарганда, мусулмон аёлларни шафқатсизларча зўрлаганларида, Қуръон ва диний китобларини ёндиргани ва топтаганида, Исломнинг ўзига хослигини ва унинг моҳиятини кўрсатадиган ҳар нарсани таҳқирлаганларида кўрдик. Буларнинг барчаси насронийлик байроғи остида, севги ва тинчлик хабарчиси бўлган, ўз издошларига: "Душманларингизни севинг, сизни лаънатлаганларга барака беринг ва чап ёноғингизга урганга ўнг ёноғингизни тутинг!" деб айтган Мессия номи билан юз бергани ажабланарли.
Биз Ливандаги, Кипрдаги мусулмон туркларга қарши, Эфиопияда эритреялик мусулмонларга қарши, Филиппинда мамлакатнинг жанубидаги мусулмонларга қарши экстремизмнинг намоён булиши ҳақида, католиклар, православлар ва протестантларнинг экстремизми ҳақида биламиз. Биз ҳиндулар мусулмонларга зулм ўтказган ва бирон-бир йил ҳинд мусулмонларига нисбатан қонли қирғинсиз ўтмаган ҳинд мушрикларининг экстремизми ҳақида биламиз. Руҳи борлиги учун товуқ ва сигирларни ўлдиришни тақиқлаганлар одамларни қорамол каби осонгина ўлдирганлари ажабланарли! Шунингдек, улар ҳашаротларга қарши пестицидлардан фойдаланишмайди, чунки ҳашаротларнинг ҳам руҳи бор! Уларнинг нигоҳида мусулмонлар кемирувчилар ва ҳашаротлар жонлари каби қимматга эга бўлган руҳи йўқ деб ўйлашингиз мумкин!
Биз материализм мафкураси даврида яшаяпмиз, бунда инсон барча ақлга сиғадиган ва сиғмайдиган моддий манфаатларга эришган, аммо руҳий жиҳатдан ўзини йўқотган. Бир вақтлар Ғарбда бир нечта анти-материалистик оқимлар пайдо бўлди, масалан, хиппилар цивилизациянинг барча неъматларидан воз кечган, ўзларининг қалбларини топишга ва ҳаётнинг маъносини топишга ҳаракат қилганлар, чунки замонавий цивилизация одамларнинг: «Мен кимман? Менинг мақсадим нима? Қаерга ва қаёққа кетяпман?» каби оддий саволларига жавоб беришга қодир эмас.
Бизнинг мамлакатларимиздаги кўплаб ёшлар бу саволларга Исломда жавоб топадилар ва унга ғайрат билан қайтадилар, қалбларида иймон оловини, баъзида ёритиб турадиган, баъзида эса ёқиб юборадиган оловни қайта тирилтирадилар.
Катта ўзгаришлар даврида тинчлик ва жимликни излаш, ҳаддан ташқари кескинликлар ва экстремизм дунёсида мўътадилликни излаш, илҳомланган ёшлардан қариялар донолиги ва мулойимлигини талаб қилиш мантиққа тўғри келмайди. Ахир, инсон ўз муҳити ва даврининг маҳсулидир.

Озодлик нафаси кириши учун ойналарни очинг

Биз кўпинча экстремистик гуруҳ аъзоларига зўравонлик ва жисмоний таъсир кўрсатадиган турли хил тергов органлари ва хавфсизлик идоралари томонидан экстремистларни таъқиб қилишнинг анъанавий усулларидан воз кечишимиз керак. Демократия ва ошкоралик қонунларига риоя қилиш, динда панд-насиҳат руҳи ва танқидни олқишлаш керак. Биз Умар (розиаллоҳу анҳу) гапирганидек гапиришимиз керак: «Ҳамма вақтлар панд-насиҳат қилувчи хуш келибсиз, эрталаб ва кечқурун панд-насиҳат қилувчи хуш келибсиз ... Менга иллатларимни кўрсатган кишига Аллоҳ раҳм қилсин!» Шундай қилиб, Умар ибн Хаттоб унинг хулқ-атворини танқид қиладиган ёки панд-насиҳат берадиган ҳар қандай кишини қўллаб-қувватларди. Бир куни бир эркак унга: «Аллоҳдан қўрқ, эй мўминларнинг пешвоси», деганида одамлар унга танбеҳ бера бошлашди, аммо Умар уларга деди: «Унга танбеҳ берманг, чунки агар менга бундай сўзларни айтмас экансиз, сизда ҳеч қандай яхши нарса йўқ, агар биз бундай сўзларга қулоқ солмасак, бизда ҳеч қандай яхши нарса йўқ!»
Кунларнинг бирида, хутба давомида Умар: «Эй одамлар, агар сизлардан бирортангиз менинг тўғри йўлдан адашганимни кўрсангиз, менга насиҳат берсин», деди. Бир киши жавоб берди: «Аллоҳга қасамки, агар сиз йўлдан озаётганингизни кўрсангиз, буни қиличларимиз тиғи билан тўғрилаймиз!» Умар ғазабланмади, уни қамашга ёки қийноққа солишга буюрмади, балки мулойимлик ва хотиржамлик билан деди: «Мусулмонлар орасида Умарнинг оғишларини қиличи билан тўғрилай оладиган кимсаларни яратган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин!».
Ошкоралик муҳитида онг эркин ва олимлар томонидан муҳокама қилиш учун энг мақбул ғояларни илгари суришга қодир. Агар бундай ғоялар соғлом танқидга бардош бера оладиган бўлса, унда улар тарғиб қилинади, акс ҳолда улар аҳамиятсиздир. Сўз эркинлиги бўлмаган тақдирда, ғоялар яширин равишда ва муҳокама қилинмасдан қабул қилинади, жамият бундай ғояларга, кўпинча розиликсиз бўйсунишга мажбур бўлади.
Эсда тутишимиз керакки, ғоялар экстремизмнинг манбаи ва шунинг учун ғоялар экстремизмнинг давоми ҳисобланади. Ахир, аччиқни аччиқ кесади.
Бундай ғоялар ва уларни тарқатувчиларга қарши куч ишлатиш усуллари билан курашиш энг қўпол хатодир. Бундай ҳолатларда экстремизм алангаси фақат бир мунча вақтга ўчади, аммо йўқолмайди ва ҳар қандай қулай вақтда кутилмаган портлаш юз бериши мумкин.
Эркин ғоялардан халос бўлиш, улар билан ўзаро конструктив мулоқот олиб бориш, улар билан ўзаро ишончни қозониш ва барча шубҳаларни йўқ қилиш учун экстремистларнинг онгига очиқ мурожаат қилиш керак.
Бир томондан, фаоллар ва инқилобий мулоқотлар, бошқа томондан эса, давлат хавфсизлик идоралари ходимлари кураш услубларида бир-биридан унчалик фарқ қилмайди. Жисмоний зўравонлик мафкурани йўқ қилмайди, уни янада чуқурлаштиради ва йўқ қилинган битта экстремист ўрнига иккитаси пайдо бўлади.
Экстремистлар билан ишлашда энг муҳим вазифа - дин асосларини тушунишга асосланган Исломий онгни шакллантиришдир. Бу тушунча чуқур бўлиши керак, юзаки эмас, у иккиламчи билан асосий, қисмни умумий билан, тахминларни аниқлик билан боғлаши ва бошланғич манбалардан келиб чиқиши лозим.
Бундай онг ва тушунишни шакллантириш осон вазифа эмас. Ахир одамнинг ҳаётга бўлган қарашларини, унинг фалсафасини ўзгартириш энг қийини. Бу вазифани амалга ошириш учун кўп сабр-тоқат керак.
Ҳукумат идоралари бу вазифани бажариш осон деб билишади. Уларнинг фикрига кўра, оммавий ахборот воситаларида тезкор равишда оммавий онгни ўзгартиришга олиб келадиган тегишли дастурларни киритиш кифоя қилади ва одамлар ўз қарашларини итоаткорлик билан ўзгартирадилар. Ушбу ҳукмдорлар бу вазифани ҳал қилишда ўзларининг бефойда эканлиги ва ёрдам бера олмаслигини англамайдилар, чунки уларнинг сўзлари узоқ вақт давомида одамлар томонидан жиддий қабул қилинмаган. Баъзи бир давлатлар тажрибасидан биз ҳукумат тарафдори бўлган олимлар ва маърузачиларнинг омманинг онгига таъсир қилиш борасида муваффақиятсиз уринишларидан хабардормиз. Уларнинг барча меҳнати ва саъй-ҳаракатлари гард ҳам бўлмайди ва кўпчилик орасида фақат масхаралашга сабаб бўлди.
Одамларнинг зарурий онгини шакллантириш билан ҳокимият таъсиридан узоқ бўлган, таҳдидлардан қўрқмайдиган ва тан олинишга интилмайдиган, илғор Исломий ёшларнинг ахлоқий меъёрларига жавоб берадиган, ўзларининг билимлари ва динларининг мустаҳкамлиги билан эркин олимлар томонидан олиб борилиши керак. Бундай иш кўп вақтни талаб қилади, уни фақат томонлар бир-бирларини тинглайдиган ва тушунадиган конструктив мулоқот шароитида ўтказиш мумкин.

Куфрда айбловларга худди шундай сўзлар билан жавоб берманг

Мен мафкуравий экстремизмга худди шу мафкуравий экстремизм билан жавоб беришдан, яъни қўполликка қўполлик билан, кескинликка кескинлик билан жавоб қайтаришдан огоҳлантирган бўлар эдим. Ахир, айтадиларку, жавоб берувчи адолатсизроқ!
Бизни куфрда айблаганларни биз ҳам куфрда айблаймиз тамойилига амал қилган ҳолда, бошқаларни куфрда айблайдиган одамларнинг куфрда айбланишига йўл қўймаслик керак. Балки бундай ҳаракатларга йўл қўйган айрим кимсалар: “Кимки мусулмонни кофирликда айбласа, ўзи кофирдир!” деган ҳадисга асосланар. Аслида, агар биз ушбу экстремистлар сингари ҳаракат қилсак, биз, улар каби ўша тубсизликка тушиб қоламиз. У билан жанг қилган ва уни энг жиддий гуноҳларда айблаган ҳаворижларга нисбатан позицияда мустаҳкам турган мўминлар етакчиси Али розияллоҳу анҳу биз учун яхши ўрнакдир. Бу буюк одам уларга қандай жавоб берди? У барча айбловларни рад этди, лекин уларга худди шундай жавоб бермади ва уларни мусулмонлар, деб ҳисоблади, улар ҳақида ёмон ўйламади ва уларнинг аҳволини тушунишга ҳаракат қилди.
Баъзи одамлар ундан ҳаворижлар ҳақида улар кофирми деб сўрашди.  У жавоб берди: «Кофирликда айблашдан қочинглар!» Улар яна сўрадилар: «Унда улар кимлар?» У жавоб берди: «Улар бугун бизга қарши чиққан кечаги биродарларимиздир!» Шундай қилиб, уларни фитначи ва жиноятчилар, деб ҳисоблади, лекин уларни диндан чиққан кофирлар деб айтмади.
Фитначилар бу - адолатли ҳукмдорга қарши, уни адолатсиз ҳукм чиқаришда асоссиз шубҳаланган ҳолда курашадиганлардир. Бундай одамлар раҳбарга қарши қурол билан чиқишганида, улар билан урушмаслик керак, улар билан орада бўлган шубҳаларни йўқотиш, қон тўкмаслик учун улар билан энг яхши тарзда муҳокама қилиб, улар ноҳақ эканликлари ҳақида жиддий далиллар бериш керак. Агар бу одамлар ўжарлик қилиб, жанг қилишни бошласалар, уларга қарши курашиш керак. Ҳарбий ҳаракатлар пайтида, агар улар чекинишса, уларни таъқиб қилишнинг ҳожати йўқ, асирларни ўлдириш, мол-мулк олиб қўйилиши мумкин эмас, чунки улар мусулмон бўлиб, улардан фақат ўзларини ҳимоя қилиш ва йўқ қилиш учун курашиш мумкин. Агар қўзғолончилар ҳарбий ҳаракатларни бас қилсалар ва бўйсунишларини эълон қилсалар, улар ўз фикрида қолишларига қарамай, уларни тинч қолдириш керак. Ахир, ғоялар зўравонлик ёрдамида миядан чиқариб ташланмайди. Имом Али ҳақида бу биз учун ёрқин сабоқ бўлган яна бир мисол келтириш мумкин. Ҳаворижлар Али қабул қилган барча қонунларни рад этиб, «Ҳукм фақат Аллоҳники» деган машҳур сўзларини айтарди. У уларга машҳур тарихий сўзлар билан жавоб берди: «Ёлғон йўлида айтилган ҳақиқат сўзи!»
Ҳаворижларнинг Имом Али билан тўқнашувига ва унга қарши курашларига қарамай, у уларга шундай деди: «Бизнинг олдимизда учта ҳуқуқингиз бор: масжидларга боришингизни тақиқлашимиз мумкин эмас, мол-мулкингиздан маҳрум қила олмаймиз ва сиз исён бошламагунингизча сизга қарши ҳарбий ҳаракатлар қила олмаймиз». У мусулмонлар жамоат фикрига зид бўлсалар ҳам, масжидларида уларга эркинлик ва ибодат қилишни кафолатлади. У ҳаворижларнинг ҳар бири ҳар қандай вақтда жанг қилишга тайёр бўлган, яхши тайёргарликка эга жангчи бўлганлигини ҳисобга олиб, уларга мусулмон жамиятидаги мусулмонларга берилган барча ҳуқуқларни кафолатлади.
Бу ерда муҳим бир нарсани таъкидлаш керакки, барча Ислом уламолари, гарчи улар ўзлари билан бўлмаганларни ўжарлик билан куфрда айблашган, улар билан рози бўлмаган мусулмонларнинг қони ва мол-мулкини рухсат берилган деб қарашган ва уларга қарши қурол билан чиқишган бўлсада, Ислом ҳаворижларини куфрда айблашдан қўрқишган. Ҳаворижларни диндан узоқлашаётганлар сифатида таърфилайдиган ва уларга қарши жанг қилиб, уларни йўқ қилишни буюрган ҳадислар бор. Имом Шавконий ўзининг "Найл Ал Аутар" номли китобида (7-жилд, 352-353-бетлар) шундай ёзади: «Умматнинг кўпгина уламолари ҳаворижларни мусулмон деб ҳисоблашган, чунки улар диннинг иккита калимасини келтирган ва Исломнинг барча устунларини сақлаб қолишган. Улар нотўғри талқинга асосланиб, мусулмонлар билан ҳарбий ҳаракатлар қилиш мумкинлигига ишониш учун асос бор деб ҳисоблашга имкон бериши билан четга оғдилар, холос».
Ал-Хаттабий айтади: «Мусулмон олимлар ҳаворижлар, уларнинг гумроҳлигига қарамай, мусулмонлар саналади деб ҳисоблашган ва улар билан никоҳ тузишга, улар сўйган жониворларни ейишга рухсат берган ва Ислом қонунларига риоя қилар экан, улар кофир саналиши мумкин эмас деб атишган».
Ал-Ғаззолий «Иймон ва бидъат ўртасидаги фарқ» китобида айтганидек: «Куфрда айбланишдан ҳар қандай йўл билан қочиш керак, ҳақиқатдан ҳам, Далилларни тан олган мусулмонларнинг қонини тўкиш - даҳшатли хатодир. Битта мусулмоннинг қонини тўкиш хатоси минглаб иймонсизларни тирик қолдириш хатосидан жиддийроқдир».
Ибн Батал айтади: «Ҳамма олимлар ҳаворижлар мусулмон ҳисобланади деган фикрга қўшиладилар, ахир Алидан ҳаворижлар ҳақида улар кофирми деб сўрашганида у «Куфрдан қочинг» деб жавоб берган. Олимларнинг айтишича, куфрда айблаш – ундан исталган усуллар билан қочиш керак бўлган жуда хавфли иш».

Ёшларнинг бурчи

Ёшлар ўйлашлари керак бўлган биринчи нарса бу динни тўғри тушуниш учун ўз қарашларини ўзгартиришдир.
Дин ҳақида ҳақиқий тушунчани шакллантиришнинг бошланғич нуқтаси бу танлов асосида диннинг моҳиятини ва ўзи ва унинг атрофидаги дунё билан муносабатларни ривожлантириш учун мақбул йўлни танлашдир.
Бунинг учун умматнинг буюк уламолари шариат матнлари ва бошқа манбаларга асосланган ҳолда динни энг яхши тушунишни ўргатиш учун зарур бўлган қоидалар ва шартларни ишлаб чиқдилар. Ушбу қоидалар ва шартларнинг барчаси битта «Фиқҳ асослари» фанида мужассам топган бўлиб, бу ерда «фиқҳ» атамаси остида уларни батафсил ва тўлиқ асослаб, қоидаларни ишлаб чиқишдаги илмий Исломий тафаккур тушунилади. Ушбу фанда «қоида», «қоида қабул қилувчи субъект», «қоида объекти» каби тушунчалар таърифланди, қоида тузиш методологияси, асосий ва иккинчи даражали далиллар тушунчалари, мажбурий ва мажбурий бўлмаган қоидалар, буйруқлар ва тақиқлар моҳияти, умумий ва махсус меъёрлар, чексиз ва чекланган қоидалар, сўзма-сўз ва мажозий маънолар ҳақида тавсия қилинди; қонун чиқариш мақсадлари ва манфаатларни ҳимоя қилиш, зарарни олдини олиш бўйича тадқиқотлар олиб борилди. Фиқҳ асослари ҳақидаги фан бошқа кўплаб тадқиқотлар билан ҳам ифодаланган бўлиб, мусулмонлар ундан фахрланиш ҳуқуқига эгалар, чунки бошқа мазҳабларда ушбу фанга ўхшаш биронта фан йўқ.
Фиқҳ асослари фанида берилган нормалардан ташқари, Қуръон ҳақида фанлар ва тафсир асослари китобларида, «Ҳадис ҳақидаги илмлар асослари» умумий номи билан бирлаштирилган ҳадис ва атамалар бўйича китобларда ёзилган бошқа нормалар ҳам мавжуд. Шариатда қонун ижодкорлигининг бошқа манбалари - диншуносларнинг илоҳиёт, талқин ва ҳуқуқшуносликнинг турли жиҳатлари бўйича асарлари мавжуд.
Шундай экан, динни тўғри тушуниш учун фундаментал диний фанлар бўйича жуда кенг ва чуқур билимлар зарур. Бу ҳар томонлама кўриш ва тушуниш каби тамойилларга асосланиши лозим:

Баъзи қоидаларни умумий тамойиллар нуқтаи назаридан тушуниш

Шариат билимлари фақат бир-бири билан боғлиқ бўлмаган шахсий матнлар билан қисман ва тизимсиз равишда танишиш орқали рўй бермайди. Умумий бир мато тўқиш ҳамда шариатнинг гўзаллиги ва мукаммаллигини кўриш учун хусусийни умумий билан, ноаниқни аниқ билан ва тахминийни қатъий билан боғлаш керак.
Бирор бир оят ёки ҳадис асосида, уларни бошқа оятлар ва ҳадислар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умумий тамойиллари ва шариат мақсадлари билан таққосламасдан шошма-шошарлик билан хулосалар чиқариш тўғри тушунишга олиб келмайди ва шариатнинг бошқа қоидаларига зид келади, бу эса динни қораловчи турли шахслар учун озиқага айланади. Шунинг учун Имом Шотибий шариатда ижтиҳод қилиш учун қуйидаги иккита шартни ажратиб кўрсатди:

1. Шариатнинг мақсадларини тўлиқ тушуниш;
2. Бу тушуниш ва дин ҳақида кенг билимлар асосида тўғри ҳукмлар чиқариш қобилияти.

Исломий конференцияларнинг бирида мен Қуръон ва Суннат нуқтаи назаридан шариатда аёл кишининг кийими ҳақида гаплашдим. Шунда тингловчилардан бири савол сўради ва шундай деди: «Аёлда жилбоб (махсус ёпинчиқ) бўлиши шарт ва у кийимининг устидан ёпиб утради». Мен унга жаоб бердим: «Ёпинчиқнинг ўзи алоҳида бир мақсад бўла олмайди, кийим қандай номланишидан ва қандай шаклда бўлишидан қатъи назар, тананинг Аллоҳ томонидан талаб қилинадиган қисмини қоплаб туриш учун бўялган, етарлича зич кийимлардан фойдаланиш муҳимдир. Вақт ёки маданий анъаналар ўзгариши билан ном ва шакл ўзгариши мумкин». Суҳбатдошим ғазаб билан қичқирди: «Лекин бу шакл Аллоҳ томонидан Қуръонда айтилган: «жилбобларини ўзларига яқин қилсинлар» (Аҳзоб, 59) ва биз уни бошқа нарса билан алмаштириш ҳуқуқига эга эмасмиз!»
Мен жавоб бердим: «Баъзида Қуръонда у нозил қилинган пайтда фойдаланилган нарсаларнинг номи берилади, лекин одамлар ҳаётда айнан шу нарсалардан доимо фойдаланиши шарт эканлиги кўзда тутилмайди. Агар одамлар яхшироқ бирор нарса ўйлаб топадиган бўлсалар қулайроқ нарсалардан воз кечиш номаъқулдир. Аллоҳнинг қуйидаги сўзларини келтириб ўтиш кифоя: «Улар учун қўлингиздан келганича куч-қувват ва эгарланган отларни тайёр қўйингиз, бу билан Аллоҳнинг душманини, ўз душманингизни ва улардан бошқа ўзингиз билмайдиганларни қўрқитасиз» (Анфол, 60). Ушбу оятда отлиқ қўшин ҳақида гапирилади, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврида у ҳарбий ҳаракатларда қўлланган энг самарали воситалардан бири бўлган. Ҳозирги кунда эса, қурол-яроғ турлари, масалан, танклар ва самолетлардан фойдаланиш маъқулроқ, агар бу воситалар оятда кўрсатилган мақсадга – Аллоҳнинг душманлари ва мусулмонларнинг душманларини қўрқитишга мос келса. Худди шу фикрни агар бу «Ана ўша уларнинг танилмоқлари ва озорга учрамасликлари учун яқинроқдир» (Аҳзоб, 59) оятида кўрсатилган мақсадга мос келадиган бўлса, бошқа бир кийим тури билан алмаштириш мумкин бўлган ёпинчиқ ҳақида ҳам айтиш мумкин.
Агар бунга унинг асоси доимийлик ва умумийлик бўлган Қуръонда рухсат берилган бўлса, Суннатда бундай мисоллар анча кўпдир, чунки ҳадислар орасида қонун чиқарувчи бор ва йўқ, қонун чиқарувчилар орасида хусусий ва умумий нарсалар мавжуд, доимий ва вақтинчалик нарсалар мавжуд. Масалан, овқатланиш, кийим кийиш одоб-ахлоқ қоидаларида мусулмон ўз хоҳишига кўра бажариши мумкин бўлган қатъий шартлар ва қоидаларни топиши мумкин. Менимча, иккинчи гуруҳга овқатланиш пайтида, масалан, қошиқ ва бошқа нарсалардан фойдаланмасдан ўнг қўлни ишлатиш тамойилини киритиш мумкин. Ислом шаклланиши давридаги арабларда шундай бўлган, аммо бу сиз қошиқдан фойдаланишингиз мумкин эмаслигини англатмайди, айниқса бу одамлар учун қулайроқ бўлганда ҳамда Исломда тақиқланган олтин ёки кумуш идишлардан фойдаланиш каби исрофгарчилик бўлмаганда. Бироқ, ўнг қўлдан фойдаланиш мажбурийдир, «Бисмиллаҳ», деб, ўнг қўлинг билан ейиш» ҳадисларда айтилган, «Ҳеч бирингиз таом ейишда ёки ичимлик ичишда чап қўли билан емасин ва ичмасин. Чунки шайтон чап қўли билан ейди ва ичади». Бундай ҳолда, шариат Ислом одоб-ахлоқини мусулмонга сингдиришни мақсад қилган, унинг тамойилларидан бири амалда чап томонга нисбатан ўнг томоннинг устуворлиги ҳисобланади.
Худди шу гапни диннинг кўплаб ёш тарафдорлари, гўёки бу Исломда мажбурийдай, ўзига ортиқча қийинчилик туғдириб, унга интиладиган «калта» кийим ҳақида ҳам айтиш мумкин. Улар ўз фойдасига шуни далил қилиб келтирадики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаларнинг кийимлари шундай бўлган ва бошқа либослар мусулмонларни ғайридинларга ўхшаш қилиб қўяди, агар кимдир бошқа бир халққа ўхшаса, у ўшалардандир. Шимни калталаш ҳақида улар ҳадис келтирадилар: «Изорнинг тўпиқдан пастки қисми дўзахдадир».
Шубҳасиз аниқки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нимага қодир бўлса, шуни кийган, кўйлак, шим, ёпинчиқ, плаш, енглари кенг, ипак билан қопланган бошқа усткийим, бошига салла ва унинг остига дўппи кийган, баъзан у бошига фақат дўппи кийиб юрарди. Кийимлар турли хил матолардан тайёрланган ва асосан Яман, Миср ва Суриянинг савдо карвонлари томонидан олиб келинган.
Биз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида одамларга маълум бўлмаган ички кийим, пайпоқ ва қўлқоп, поябзал кийганмиз ва ҳеч ким бунда бирон бир ёмон нарсани кўрмаяпти, шундай экан, нима учун шимга ёпишиш керак? Ғайридинлар билан ўхшашликка келадиган бўлсак, ушбу ҳолатда улар учунгина хос бўлган либос ёки диний атрибутика, масалан, насронийлар учун хос бўлган крест, жубба тақиқланади. Қолган, ўзига хос бўлмаган кийимлар учун эса мақсад ва ният тамойили қўлланади. Кимки бировга ўхшаб қолиш нияти билан қандайдир кийим кийса, у ўзининг ниятлари учун жавобгардир. Агарда, бирон кишига ўхшаш одамнинг хаёлига ҳам келмаган бўлса ва у ўзи яшаётган жамиятнинг урф-одатларига кўра кийинса ёки ўзи хоҳлаганича кийинса, унда гуноҳ йўқ ва ҳар бир кишига ниятларига яраша ажр берилади. Умумий фикр шунақа, гарчи мусулмон учун доимо ғайридинлардан ҳам ички, ҳам ташқи жиҳатдан фарқланиб туриш муҳим бўлсада.
Шимни қисқартириш мақсадга мувофиқдир, лекин узун шим кийиш тақиқланган эмас, агар у маълум бир жамиятда одатий бўлса ва такаббурлик ва олифталик билан амалга оширилмаса. Мен айтиб ўтган қоидалар мусулмоннинг шахсий ҳаётига тааллуқлидир ва шунинг учун улар жамоат муносабатлари ёки халқаро муносабатларга тегишли қоидалардан фарқли ўлароқ, улар учун умумий қизиқиш туфайли бу жуда қийин бўлган каби мураккаб эмас.
Замонавий Исломий ҳукумат томонидан бошқариладиган уйғун Исломий жамиятда яшаган ҳақиқий Исломий ҳаётнинг қайта тикланиши ҳақида гапирганда, биз бундай жамиятда турли хил тенденциялар пайдо бўлишини, заифлар ва кучлилар, эркаклар ва аёллар, кекса одамлар ва болалар, ўзига нисбатан адолатсизлар ва мўътадилларга дучор бўлишини тушунишимиз керак, жамиятнинг барча аъзоларининг манфаатларини қонунчилик ва бошқарувда ҳисобга олиш керак. Бирор киши, Худодан қўрқиб, жуда кўп вазиятларда ўзини чеклаб қўйиши, ўта оғир вазиятларни танлаши, ўйин-кулги, мусиқа, фотосурат ва телевидение ва ҳоказоларни рад қилиши мумкин, аммо замонавий давлат ана шундай тамойилларга асосланиши мумкинми? Матбуот фотосуратсиз ишлай оладими? Фотосуратлар шахсни аниқлашнинг асосий усули бўлган бугунги кунда Ички ишлар вазирлиги, Ташқи ишлар вазирлиги, ўқув муассасалари фотосуратсиз ишлай оладими? Замонавий давлат ўз фуқароларини телевизион дастурларни тақиқлаш орқали дунё воқеаларидан бехабар қолдиришга қодирми?
Алоҳида киши ўз ихтиёича кўп нарсаларни ўзи учун тақиқлаши мумкин, лекин бутун жамиятни бундай тақиқларга ундаб бўлмайди. Бу ерда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўгитларини ёдга олиш жоиз: «Қай бирингиз одамларга намоз ўқиб берса, енгил ўтказсин. Албатта, уларнинг ичида заифи, каттаси ва ҳожатлиси бор». Ушбу ҳадис ҳаётнинг исталган соҳасида одамларни бошқарадиган шахслар учун ҳам йўлкўрсаткич ҳисобланади.

Шайх Юсуф Қарозовий
«Исломий тафаккур: иймонсизлик ва экстремизм ўртасида» китобидан
Абу Муслим таржимаси