Путиннинг манипулятив диктатураси: зафар ва инқироз

Владимир Путиннинг сиёсий режими 2000-йилдан бери узоқ йўлни босиб ўтди, Борис Елцин уни оммавий ахборот воситалари магнатлари, тартибсиз сайловлар ва руҳий тушкунлик ва қутбланган жамоатчилик билан нотўғри демократия сифатида мерос қилиб олди. Унинг ҳукмронлигининг дастлабки 12 йили, шу жумладан Дмитрий Медведев президентлигининг тўрт йили - бу мероснинг аста-секин ахборот ёки манипулятив диктатурага, "алдаш диктатурасига" (spin dictatorship) айланишини ифодалади.
Бизга кўпроқ таниш бўлган репрессив диктатуралардан, яъни "қўрқув диктатураларидан" фарқли ўлароқ, манипулятив диктатуралар репрессия ва террорга эмас, биринчи навбатда ахборот манипуляциясига таянади. Бунга мисол қилиб, Ли Куан Ю бошқарувидаги Сингапур ва Виктор Орбан бошқарувидаги Венгрияни келтириш мумкин. Бундай тизимларда режим минглаб сиёсий рақибларини ўлдирмайди ёки қамоққа ташламайди. Бунинг ўрнига у оммавий ахборот воситаларини назорат қилади, ҳатто рақибларига махсус нашрларда чоп этишга рухсат беради. У мунтазам сайловлар ўтказади, лекин ғалаба қозониш учун уларни яширинча бошқаради. Бу ерда сиёсий мухолифат таъқиб қилинади ва четга сурилади, лекин тўлиқ таъқиқланмаган. Бундай тузум раҳбари ўзи учун юқори малака ва давлат хизмати имиджини яратади ва бу имиджга путур этказиши мумкин бўлган тажовузкор риторика ёки ошкора репрессиялардан қочиб, фуқароларнинг юқори даражадаги розилигига эришишга интилади. Манипулятив диктаторлар Ғарб ва халқаро институтлардаги коррупциядан иттифоқчиларни танлаб олиш ва халқаро майдондаги таъсирини кенгайтириш учун фойдаланадилар.
Буларнинг барчасини Путин жамоаси жуда самарали амалга оширди. 1999 йил охиридан бери, 20 йилдан ортиқ вақт давомида унинг маъқуллаш рейтинглари 60% дан юқори бўлиб қолди. Путин шу қадар машҳур бўлдики, у ўтказган сайловлар ҳали ҳам бенуқсон бўлганига қарамай, сайловларни сохталаштиришга ҳожат қолмади. Давлат телевидениеси томошабинларга дунёнинг аксарият томошабинлар учун қизиқарли ва жозибали, миллий ғурурини олға сурадиган версиясини тақдим этди. Путин Ғарб элитаси орасида дўстлар орттирди, унинг дипломатлари ва жосуслари эса хорижда кенг тармоқларни қурдилар. Россия 2006-йилда G8 саммитини ва 2014-йилда қишки Олимпия ўйинларини ўтказишга муваффақ бўлди.
Бироқ, вақт ўтиши билан Путин бу мураккаб автократияни қуришда ёрдам берган мутахассисларга ишончини йўқотди. Андрей Илларионовдан тортиб Алексей Кудрингача бозорлар қандай ишлашини тушунган иқтисодий либераллар 2000-йилларда Россиянинг тикланиши ва нефт бумини бошқаришга ёрдам беришди. Уларнинг давлат секторидаги эҳтиёткорона чақирувларига қўшилган Путин уларнинг мулк ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ва силовиклар босқинчиларини навбатда ушлаб туриш зарурлиги ҳақидаги маърузаларини тинглашдан чарчаган кўринади. ўзлаштирилгач, бозорлар кескин кўтарилганида, улар унинг ишончини йўқотдилар. Кейинги уч йил ичида Россия акцияларининг қиймати уч баравар, тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими тўрт баробар ошди.
Глеб Павловский ва Владислав Сурков каби парламент, сайловлар ва ички жамоатчилик кун тартибини назорат қилган сиёсий технологлар ҳам Медведевга ҳаддан ташқари содиқлик кўрсатиб, 2011-2012 йиллардаги оммавий норозиликларни олдиндан айтиб бера олмагани учун Путиннинг ишончини йўқотдилар. Ушбу норозиликлардан сўнг, Путин винтларни маҳкам сиқиб, уларни четга сура бошлади ва бир неча йил ичида уларни Сергей Кириенко каби бемаъни техникларга алмаштира бошлади. 2017-йилда яна норозилик намойишлари бошланганидан кейин Путин хавфсизлик хизмати ва полиция ёрдамига кўпроқ мурожаат қилди. Кейинги тўрт йил ичида қатағон таҳдидлари кучайиши билан Кремл ўзи илгари қурилган манипулятив диктатурани янада анъанавий “қўрқув диктатураси”га самарали ўзгартирди.

Режимларнинг фарқланиши: модернизация ва элита ичидаги мувозанат

Нега Путин узоқ вақт давомида яхши ишлаган мураккаб усулларга ишончини йўқотди? Қисман, чунки жамиятни назорат қилиш тобора қийинлашиб борарди. 2012-йилда Кремлга қайтган Путин президентликка қайтишига қарши норозиликларга сабаб бўлган модернизация жараёнларини музлатиб қўйишга уринди. Бироқ, жамият музлаб қолишдан бош тортди. 2012-йилда олий таълим муассасаларига қабул қилиш 76 фоизни ташкил этган бўлса (Жаҳон банки методологияси бўйича), 2019-йилга келиб эса 86 фоизга ўсди. Интернет устидан назорат кучайтирилганига қарамай, унинг аудиторияси ўсишда давом этди. Сўнгги ўн йил ичида ҳар куни интернетдан фойдаланадиганлар улуши 40 фоиздан 74 фоизга ўсди. 2021 йил охирига келиб Россия аҳолисининг 75 фоизи youtube’дан фойдаланади.
Буларнинг барчаси ахборот маконини монополлаштириш вазифасини ниҳоятда қийинлаштирди. 2021-йилда респондентларнинг атиги 42 фоизи мамлакатдаги воқеалар ҳақида асосий маълумот манбаи телевидение эканлигини айтди. 45% улар учун бу ролни Интернет - ижтимоий тармоқлар, блоглар, мессенжерлар ёки янгиликлар сайтлари ўйнайди, деб жавоб берди. Алексей Навалнийнинг 2022-йил бошида 6,4 миллион обуначи бўлган youtube канали каби ҳукуматга қарши веб-сайтлар ва блогларга рекорд миқдордаги одам ташриф буюрди.
Левада маркази ўтказган сўровлар либерал қадриятлар соҳасида босқичма-босқич тараққиётни кўрсатмоқда. Қайси ҳуқуқ ва эркинликларни энг муҳим деб билиши ҳақида сўралганда, тобора кўпроқ россияликлар сўз эркинлиги (2021-йилда 61 фоиз, 2017-йилдаги 34 фоизга нисбатан), маълумот олиш ҳуқуқи (25 фоизга нисбатан 39 фоиз) ва эгалик қилиш эркинлигига ишора қилишган. Тинч намойишлар (13% га нисбатан 26%). Ҳатто 2014-йилда Қрим бўйича можародан сўнг авж олган Ғарбга нисбатан адоват ҳам сўнгги йилларда сусайган. Украинага бостириб киришдан олдин, етти йил давомида АҚШ ва Европага нисбатан ижобий муносабат ўсиб борди ва 2021 йил охирига келиб, Ғарбга ижобий муносабатда бўлган фуқаролар улуши яна салбий мойиллар нисбатидан ошиб кетди.
Замонавий жамиятни манипуляция орқали бошқариш жуда қийин. Шунга қарамай, Сингапур раҳбарлари муваффақиятга эришдилар. Россия режимининг жамиятни модернизация қилишга жавоб вариантларидан бири янада мураккаб манипуляция бўлиши мумкин. Бироқ, Путин тескари йўл тутди. Сиёсий назорат янада шафқатсиз ва ошкора репрессив бўлди.
Бу Кремл кадрлари эволюциясининг аллақачон қайд этилган траекториясига тўғри келди. Иқтисодиёт мутахассислари ва сиёсий технологлар чегаралангани сари Путиннинг атрофидагилар унинг режимининг учинчи асосий фраксияси – хавфсизлик кучлари вакилларидан иборат бўлди. Ва Путин танловни уларнинг фойдасига қилган бўлса-да, албатта, ўзи, бу танлов, ўз навбатида, Путиннинг дунёқараши ва бошқарув психологиясига тобора кўпроқ таъсир қилди. У ҳар куни сиёсий мухолифатга қарши қаттиққўлларнинг ва бунга шубҳа қилганлар ёки ҳеч бўлмаганда бундай шубҳаларни айтиш учун ўзини жасорат билан ҳис қилганларнинг далилларини тингларди.
Ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари раҳбарлари, ажабмас, ягона самарали усуллар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларининг ўзлари ихтисослашган усуллардир. Юмшоқ чора-тадбирлар нотўғри маҳаллий тартибсизликларга қарши ишлаган бўлиши мумкин, аммо хорижий агентларнинг қасддан қўпорувчилик фаолиятига қарши эмас. Ва Путиннинг яқин ёрдамчилари - Хавфсизлик кенгаши котиби Николай Патрушев ва ФСБ директори Александр Бортников ўз бошлиқларини Москвадаги намойишлар хориждан уюштирилганига ишонтиришган. Полициянинг намойишларни бостириши кескинлашди.
Путиннинг Украинага бостириб кириш қарори, эҳтимол, ички сиёсий мулоҳазалар билан боғлиқ эмас. Агар у шунчаки ўз рейтингини кўтармоқчи бўлганида, ДНР ва ЛНРни ўша пайтда россияпараст кучлар назорати остида бўлган чегараларга қўшиб олиш йўли билан камроқ таваккал қилган бўларди. Россия жамоатчилиги бундай "ғалабалар" атрофида тўпланишга тайёр эди, аммо 2021 йилда ҳақиқий урушни жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватлаш заиф кўринди. Гарчи уруш кейинчалик ички қатағонни кучайтириш учун баҳона бўлиб хизмат қилган бўлса-да, бунинг учун бу зарур эмас эди. Босқиндан олдин репрессия камида тўрт йил давомида кенгайиб борди.
Катта эҳтимол билан, аксинча, ички сиёсатнинг кескинлашуви ташқи сиёсатдаги ҳарбий саргузаштларни режалаштириш учун қулай шарт-шароитларни яратди. Бу режалар, ўз навбатида, Путиннинг деярли фақат хавфсизлик ходимларидан иборат бўлган яқин доираларида танқидий муҳокамаларга дучор бўлмади ва натижада унинг улкан тарихий лойиҳалари ривожланиб, воқелик билан алоқани йўқотди.

Уруш ва қўрқув диктатурасига қайтиш

Ташқи сиёсатдаги агрессия “айёрлик диктаторлари”га хос эмас. Ушбу турдаги автократлар уруш ёки ҳарбий тўқнашувларни "қўрқув диктаторлари" га қараганда камроқ бошлайдилар. Малайзия раҳбарлари Сингапурга бостириб кирмадилар, Венгрия раҳбари Орбан эса тарихий адолатсизликдан тез-тез шикоят қилса-да, бир вақтлар Венгрияга тегишли бўлган ҳудудларни қайтариб олиш учун қўшин юбормади. Аммо Путин ядровий қуролга эга, буни у тез-тез таъкидлайди. Унинг хавфли ҳарбий саргузаштларга бўлган иштаҳаси кучайиб борди, чунки Грузиядан Қримгача, Суриягача - қатъий куч ишлатиш унга ҳар сафар керакли натижага эришгандек туюлди.
2021 йил охирида Ғарб билан кескин қарама-қаршилик даври ва Россиянинг Украинага бостириб киришидан кейинги дастлабки ҳафталар Россия режимининг қўрқувга асосланган гибрид моделдан репрессияга асосланган классик моделга кейинги ўтиш имкониятини белгилаб берди. Мустақил оммавий ахборот воситаларининг сўнгги қолдиқлари – “Эхо Москви”, “Дожд” телеканали, “New Times” ва “Новая газета” йўқ қилинди, Фаcебоок ва Инстаграм каби Ғарб ижтимоий тармоқлари блокланди. Янги қонун “махсус ҳарбий операция”ни танқид қилиб, уни уруш деб атаганларни ўн беш йиллик қамоқ жазоси билан таҳдид қила бошлади. 24 февралдан кейинги дастлабки икки ҳафта ичида 13 мингдан ортиқ намойишчи ҳибсга олинган. Россияда қолган мухолифат фаоллари танлов олдида туришди - кетиш (Дмитрий Гудков ва Любов Собол каби) ёки қамоққа тушиш (Владимир Кара-Мурза ва Андрей Пивоваровлар каби).
Босқиндан етти ойдан кўпроқ вақт ўтиб Россияда кўраётганимиз классик “қўрқув диктатураси”ми? Баъзи жиҳатларда параллелликлар аниқ кўринади. Қайд этилганидек, барча мустақил оммавий ахборот воситалари бостирилган ва Кремл энди сиёсий мухолифатга тоқат қилмаяпти. Путин баъзан “нормаллик” деган эвфемистик риторикага амал қилиб, урушни “махсус ҳарбий операция” деб атаса ва жамоатчиликни “ҳамма нарса режа бўйича кетаётганига” ишонтирса, бошқа пайтларда мухолифатга нисбатан тажовузкор таҳдидларни ҳам ўртага ташлайди. Унинг русларни тупуришга чақиришида “хоинлар... оғзига бехосдан учиб кетган пашша каби. Босқиндан олдин ҳам маданият воҳаси бўлмаган давлат телевидениесидаги оммавий ток-шоулар энди ўз таклифларининг шафқатсизлиги ва тажовузкорлиги билан томошабинларни ким кўпроқ ҳайратда қолдиришини кўриш учун рақобатга ўхшайди. Полиция нафақат сиёсий фаолларни, балки норозилик билдиришга уринган ёки журъат этган ҳар қандай одамда қўрқув уйғотишга интилиб, янада кенгроқ одамларни таъқиб қила бошлади.
Ва шунга қарамай, бошқа нуқтаи назардан, уруш бошланганидан кейин Россия ўзидан олдинги сўнгги тўрт йиллик Россиянинг давоми бўлиб туюлади. Инсон ҳуқуқлари маркази Мемориал маълумотларига кўра, 2015 йилдан 2021 йил декабригача Россияда сиёсий маҳбуслар сони 36 тадан 83 тага кўпайган; 2022 йил сентябр ойи ҳолатига кўра уларнинг сони 87 тага кўпайган (улардан ташқари яна кўп, Иегова гувоҳларидан тортиб, тақиқланган ташкилот аъзоларигача. Мусулмон гуруҳлари диний эътиқодлари учун қамоққа ташланган). Минглаб одамлар ҳар қандай йирик норозиликдан сўнг дарҳол ҳибсга олинади, аммо аксарияти огоҳлантириш ёки жарима билан озод қилинади. Бу минглаб ва ҳатто миллионлаб сиёсий маҳбуслар йиллар давомида меҳнат лагерларида ўтирган 20-асрнинг кўплаб даҳшатли диктатураларидан тубдан фарқ қилади.
Юқори даражадаги бизнес доираларида бир қатор шубҳали ўлимлар ҳақида хабарлар бор эди, бу, эҳтимол, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ва уюшган жиноятчилик гуруҳлари ўртасида назорат учун яширин урушга ишора қилади. Алексей Навалний ва Владимир Кара-Мурзанинг заҳарланиши сўнгги халқаро воқеалардан олдин ҳам содир бўлган. Тўлиқ тасаввурга эга бўлмаган бўлишимиз мумкин, аммо мавжуд маълумотларга қараганда, ҳозирча сиёсий қотилликларда кескин ўсиш кузатилмаган. Бироқ, Россия режими 20-асрнинг кўплаб диктатураларига хос бўлган зўравонлик даражасига етиши мумкинлиги ҳақидаги қўрқувни рад этиб бўлмайди.
Қўрқув муҳити Украина уруши бошланишидан олдин ҳам кучайиб борди. 2017-йилдан 2021-йил охиригача “оммавий қатағонларнинг қайтиши”дан қўрққан россиялик респондентлар улуши 21 фоиздан 47 фоизга ошди. 2021 йилда эса россияликларнинг 84 фоизи бўлажак парламент сайловлари ҳақида ўз фикрларини ошкора билдирмасликларини айтди. Сўровлар Украинага бостириб киришдан кейин репрессиялардан қўрқишнинг ғалати пасайганини кўрсатмоқда. “Оммавий қатағонларнинг қайтиши”дан қўрққанлар улуши 2021-йил декабрдаги 47 фоиздан 2022-йил мартида 8 фоизга қисқарди. Бу уруш пайтида очиқ гапиришни истамасликни ёки ҳокимиятга бўлган ишончнинг чинакам тикланишини акс эттирадими, аниқ эмас.

Натижалар ва қийинчиликлар

Урушни ва айниқса унинг муваффақиятсиз йўналишини ўзгартирган нарса Кремлга яқин элита ичидаги мувозанат эди. Путин ҳозир билвосита танқидга учрамоқда, чунки қатъий тарафдорлар ҳарбий ҳаракатларда қатъийлик йўқлигини очиқчасига қораламоқда. “Лочинлар” фраксиясининг юзлари - Чеченистон раҳбари Рамзан Қодиров ва Вагнер ХҲК асосчиси Евгений Пригожин. Уларнинг иккаласи ҳам сентябр ойининг охирида Лиман шаҳридан чекингандан сўнг, энг юқори рус генераллари устига ташланмоқда. Айримларнинг фикрига кўра, Украинанинг муваффақиятли ҳарбий ҳужуми ҳақиқати билан бир қаторда, бу томондан босим Путинни истамаса ҳам, "қисман сафарбарлик" эълон қилишга ундашда ҳал қилувчи омил бўлган.
Бироқ, ҳар қандай элита гуруҳи Путинга қандай босим ўтказиши мумкин, фақат унинг ахборот оладиган медиа оқимларига таъсир қилиш ва психологик сезгирлигидан фойдаланишдан ташқари, бошқаси аниқ эмас. Путин томонидан яратилган кўплаб рақиб хавфсизлик агентликларини ҳисобга олсак, давлат тўнтариши содир бўлиши эҳтимолдан йироқ кўринади. Ва 2024 йилги президентлик сайловларидан олдин кутилаётган "конститутсиявий" бурилиш нуқтаси йўқ. Шубҳасиз, миллатчи калхатларни ҳақиқий мухолифат сифатида кўриб чиқиш керак эмас, балки фақат кун тартибига таъсир кўрсатадиган, муайян қарорлар қабул қилиш имкониятидан “қўзғалувчи” ва маълум табуларни енгиб ўтувчи гуруҳ сифатида қараш керак. Мисол учун, одамлар тактик ядро қуролидан фойдаланишни қанчалик кўп муҳокама қилсалар, бу шунчалик ақлга сиғмайди.
Уруш Россиядан инсон капиталининг чиқиб кетишини кескин тезлатди. Уруш бошланганидан бери Россия ўз фуқароларининг икки марта қочиб кетишини бошдан кечирди. Биринчиси, уруш бошланганидан сўнг, ишончли статистик маълумотларга эга эмас ва унинг реал ҳисоб-китоблари 100 000 дан 200 000 гача. Иккинчиси - "қисман сафарбарлик" эълон қилинганидан кейин - камида 250 минг кишини ташкил этди, яъни Россия ҳукумати армияга чақиришни режалаштирган рақам билан деярли бир хил. Шу билан бирга, сўровлар шуни кўрсатадики, тарк этганларнинг таълим даражаси ўртача русникидан сезиларли даражада юқори ва фаровонлик нуқтаи назаридан бу даромад даражасидан бир неча баравар юқори бўлган энг фаол истеъмолчи қатламидир.
Шундай қилиб, уруш сўнгги йиллардаги тенденцияни қўзғатди ва кучайтирди - қўрқувнинг классик диктатурасига тескари ҳаракат. Бунга ҳамроҳ бўлган ижтимоий таъсирлар, бир томондан, элитадаги энг консерватив ва милитаристик гуруҳлар - демодернизация элиталарининг кучайиши эди. Бошқа томондан, уни модернизация қилишда авангард бўлганларнинг мамлакатдан қочиши бўлди. Агар 2010-йилларда режим бу гуруҳларнинг энг сиёсий фаол вакилларига босим ўтказиш ва қолганларини ҳам ўз қўлига олишга ҳаракат қилишдек икки томонлама стратегияни амалга оширган бўлса, уруш уларни мамлакатдан сиқиб чиқариш дастагига айланди.
Юқорида тасвирланган Путин режимининг эволюцияси Уго Чавес ва кейин Николас Мадуро давридаги Россия ва Венесуела ўртасидаги ўхшашликларни кўрсатади. Ҳар икки мамлакатда муваффақиятли манипулятив диктатуралар давом этаётган модернизация, хусусан, аҳолининг олий маълумотли, космополит қисми томонидан уюштирилган норозилик намойишлари натижасида юзага келган сиёсий муаммоларни энгиш учун курашди. Ҳар икки ҳолатда ҳам амалдаги президент репрессияларни кучайтириш ва хавфсизлик хизматлари ваколатларини кенгайтириш орқали жавоб берди. Нефтдан тушган даромадлар ҳам давлатни барқарор ушлаб турди, ҳам полиция ва ҳарбийларнинг маошларини тўларди. Ҳар икки давлат ҳам иқтисодиётни модернизация қилишни тезлаштирган (Венесуела) ёки шундай қилиш билан таҳдид қилган (Россия) илғор технологияларга киришни тўхтатган Ғарб санксияларидан азият чекди. Оммавий эмиграция эса ҳар икки давлатни ёшларнинг энг билимли ва ташаббускор қисмидан маҳрум қилади. Венесуела Мадуро бундай давлатда, ҳалокатли иқтисодий ва ижтимоий таназзулга қарамай, режимлар йиллар давомида мавжуд бўлиши мумкинлигини кўрсатмоқда. Бироқ, Мадуро ва ундан олдинги Чавес урушдан қочиб қутулган бўлса, Путин ўзининг бузиб кўрсатилган тарих версиясининг асири бўлиб кўринган, муросасиз ёрдамчилари томонидан туртки бўлган ва мамлакатининг ядро арсеналига ишонган ҳолда Россияни ҳарбий саргузаштга чўмдирди.

Дэниел Трейсман
Профессор политических наук Университета Калифорнии, Лос-Анджелес (UCLA)
Абу Муслим таржимаси