Орол денгизи деб аталган Ўрта Осиё кўли ўтган асрнинг ўрталарига қадар майдони бўйича дунёда тўртинчи ўринни эгаллаб келган. Бир неча ўн йиллар давомида Орол ўз ҳажмининг 3/4 қисмини йўқотиб, қирғоқ бўйлаб юзлаб километрларгача чекинди. Ўнлаб муваффақиятли корхоналар, болалар лагерлари ва севимли пляж курортлари ёпилди, улар бир вақтнинг ўзида Европаникидан кам бўлмаган. Кўп одамлар ҳаётнинг чеккасида қолишди, чунки бир вақтнинг ўзида бир нечта минтақаларда аҳолини иш билан таъминлаш билан боғлиқ кенг муаммолар мавжуд эди. Чўл гавҳари пахтачилик ва иқтисодий дастурларга қурбон қилинди.
60-йилларда Орол денгизи билан нима содир бўлди
Одамларнинг Орол денгизидан зарарсиз фойдаланиши 20-асрнинг ўрталаригача давом этди. Совет Иттифоқи раҳбарияти ўша даврда стратегик экин ҳисобланган қурғоқчил Осиёда намликни яхши кўрадиган пахта етиштиришга катта эътибор қаратди. 1930-йилларда у ерда пахтани боқиш учун ирригация каналлари ётқизилган. 1960-йилларга келиб, Марказий Комитет экин майдонларини икки баравар оширишга қарор қилди, бу эса кенг байрамлар билан нишонланди. Пахта сотиш орқали Осиё республикалари суғориш учун интенсив сув олишни йўлга қўйиб, асрий қашшоқликдан халос бўлмоқчи эди. Бу жараёнлар денгизда сувнинг кескин камайишига, шу билан бирга унинг шўрланишининг ошишига олиб келди. Марказий Осиё иқтисодиётни ривожлантириш билан боғлиқ ҳар қандай лойиҳалар тарафдори эди. Ҳеч ким экологик муаммоларни ўйламаган. Фақат молиялаштириш, бойиш ва фаровонлик хавф остида эди. Янги плантацияларни суғориш учун намлик Амударё ва Сирдарёдан олинди - бу икки дарё Орол денгизини озиқлантирди. Дарё ирмоқларини йўқотиб, денгиз тезда қуриди.
Орол денгизининг йўқолишининг иқлим учун аҳамияти
Орол қирғоқларидан чиқиши билан Орол денгизининг қиши совуқроқ, ёзи иссиқ бўлиб, ёғингарчилик миқдори камайган. Балиқлар ва сув ости ўсимликлари нобуд бўлди. Аммо энг, эҳтимол, даҳшатли оқибат шундаки, пахта далаларида пестицидлар билан ювилган улкан туз конлари пайдо бўлди. Қум бўронлари туз бўронлари билан алмаштирилди, чунки янги ташкил этилган чўл энг кучли шамол оқимида эди. Кейинчалик Антарктида пингвинларида Орол денгизи тубидан пестицидлар топилган. Зарарли чанг жанубий ва шимолий қутбларга этиб борди, Гренландияга, Европа тоғ музликларига, Россиянинг Волгоград, Свердловск, Саратов вилоятларига жойлашди.
Орол денгизининг қуриши қирғоқ аҳолисининг аҳволига салбий таъсир кўрсатди. Дарё оқимининг камайиши билан Амударё ва Сирдарёнинг қуйи оқимини чучук сув билан таъминловчи баҳорги тошқинлар бўлмаган. Натижада - қишлоқ хўжалиги фаолияти тўхтатилади.
Оролбўйида сув сатҳи кескин пасайгунга қадар 2 та йирик порт мавжуд бўлиб, уларнинг ўрнида тез орада фақат занглаган кема скелетлари қолган. Шўрланиш ортиб бораётган балиқ овлашнинг тўхтатилиши бутун минтақавий инфратузилмага жиддий таъсир кўрсатди. Саёзлик ер ости сувларини ҳам қисқартирди, бунинг натижасида ўша жойларда одатий бўлган зич кўкатлар йўқолди. Сутемизувчилар ва қушлар сони кескин камайиб, чорва молларининг камайиши кузатилди.
Иттифоқнинг қулаши
Муаммо қайтиб келмайдиган нуқтага яқинлашганда, Сибир дарёларининг ҳаёти эвазига Орол денгизини сақлаб қолиш ғояси пайдо бўлди. Улар 2,5 минг км узунликдаги канал қуришни режалаштирдилар, у орқали Иртиш ва Об сувлари ўлаётган денгизга ўтади. Келажакда Енисей ва Лена билан ҳам худди шундай қилиш керак эди. Мутахассисларнинг таъкидлашича, бундай қарор бутун Сибир учун даҳшатли фалокатга олиб келиши мумкин эди. Осиё номенклатураси ушбу лойиҳаларни энг фаол илгари сурди. Олимлар юқоридан келган реаксиядан қўрқиб, жим туришди. Энергия вазирлари, ҳарбий-саноат комплекси генераллари, Марказий Осиёнинг партиявий элитаси дарёларни айлантирмоқчи эди.
Косигиннинг дарё масаласидаги позицияси билан тарихда эҳтирослар бўрони қопланади. Сиёсий бюро аъзоларининг юзига очиқ айтилган лойиҳага кескин салбий баҳо бергани учун уни ҳеч қачон кечирмади. Дарёларни айлантириш тўғрисида қарор қабул қилинди ва улкан давлат маблағлари режалаштирилди. Лойиҳага энг яхши илмий-тадқиқот институтлари, юқори мартабали амалдорлар, аппаратчилар уланди. Дунёга машҳур геолог Александр Яншиннинг саъй-ҳаракатлари билан ақлдан озган ҳаракатлар секинлашди. У Фанлар академиясининг вице-президенти лавозимида ишлаганида унинг атрофида нуфузли иқлимшунослар, географлар, биологлар ва математиклар бирлашдилар. Дарҳақиқат, бу одамлар мустақил экологик эксперт сифатида ҳаракат қилишган.
Биргина илмий туртки билан улар ўзларига қарши мафкуравий машина кўтарилишини билиб, ўз ватанларини сақлаб қолишга қарор қилишди. Олимларнинг таъкидлашича, канал ётқизилиши ҳайвонларнинг кўп асрлик миграция йўлларини тўсиб қўяди ва буғулар биринчи бўлиб нобуд бўлади. Олтой сувсиз қолади, Шимолий Муз океанининг шўрлиги чучук сув оқимининг пасайиши туфайли кўтарилади, кейинчалик абадий музлик чегаралари Россияга чуқур кириб боради. Барча Сибир дарёлари балиқларнинг қисқариши билан таҳдид қилинарди, бу эса ўз навбатида кичик шимолий халқларнинг очликка олиб келиши мумкин дейилди. Ғарбий Сибир ботқоқларининг қуриб кетиши билан кенг ҳудудларда кенг торф ёнғинлари ва сув тошқини ўтлоқларида Сибир чорва моллари учун озиқ-овқат таъминоти йўқолиши билан сув тошқини башорат қилинган.
Яхшиямки, қайта қуриш жараёнлари билан СССРдаги иқтисодий вазият янада мураккаблашди ва лойиҳани амалга ошириш имконсиз бўлиб чиқди. Совет Иттифоқи қулади.
