2. Душманни ўзи келишга мажбурлай олиш, уни фойда билан жалб қилиш демакдир; душманни ўтиб кетишининг олдини олиш, уни зарар билан тийиш демакдир. Шунинг учун, ҳатто кучга тўла душманни чарчатиш; ҳатто қорни тўқни ҳам оч қолдириш мумкин; ҳатто маҳкам ўтирганни ҳам қимирлата олиш мумкин.
3. У албатта борадиган жойга йўлга чиқиб, ўзи у кутмаган жойга бориш. Минг чақирим йўл босиб, чарчамаган қўшин одамлар йўқ жойлардан ўтади.
4. Ҳужум қилиш ва муқаррар олиш - бу ўзини ҳимоя қилмайдиган жойга ҳужум қилишни англатади; мудофаа қилиш ва муқаррар сақлаб қолиш, у ҳужум қила олмайдиган жойни ҳимоя қилишдир. Шунинг учун, қандай ҳужум қилишни билганнинг душмани ўзини қаерда ҳимоя қилишни билмайди; ҳимоя қилишни билганнинг душман қаерга ҳужум қилишни билмайди. Ажойиб санъат! Ажойиб санъат! - уни тасвирлайдиган шакл ҳам йўқ. Илоҳий санъат! Илоҳий санъат! Буни ифодалашга сўз ҳам йўқ. Шунинг учун у душман тақдирининг ҳокимига айланиши мумкин.
5. Қачонки олдинга борилса ва душман бунга қаршилик кўрсатишга қодир бўлмаса, бу улар унинг бўшлиғига зарба беришларини англатади; орқага чекинганда ва душман таъқиб қила олмаганда - бу тезлик шунчалик юқори еканлигини англатадики, у ета олмайди {23}.
6. Шунинг учун, агар мен жанг қилмоқчи бўлсам, ҳатто душман баланд истеҳкомлар қурса ҳам, чуқур ариқлар қазиса ҳам, у барибир мен билан жангга киришмаслиги мумкин эмас. Бунинг сабаби, мен у албатта қутқариши керак бўлган жойга ҳужум қиляпман. Агар мен жанг қилишни истамасам, ҳатто жойни эгаллаб, уни ҳимоя қилсам ҳам, душман мен билан жанг қила олмайди. Чунки мен уни кетаётган йўлидан қайтараман.
7. Шунинг учун, агар мен душманга бирон бир шаклни кўрсатсаму, лекин менда бу шакл бўлмаса, мен бутунликни сақлайман, душман эса бўлакларга бўлинади. Бутунликни сақлаб, мен бир бўламан; қисмларга бўлинган, душман ўн бўлади. Кейин мен ўнлигим билан унинг бирлигига ҳужум қиламан. Шунда биз кўп бўламиз, лекин душман оз бўлади. Кўпчилик бўлиб камчиликни уришни биладиган, у билан курашадиганлар кам ва уларни енгиш осон {24}.
8. Душман қаерда жанг қилишини билмайди. Ва у буни билмагани учун, у тайёр бўлиши керак бўлган жой кўпдир. У тайёр бўлиши керак бўлган жойлар кўп бўлса, мен билан курашадиганлар кам бўлади. Шунинг учун, агар у олдинда тайёр бўлса, унинг орқасида озгина куч бўлади; агар у орқада тайёр бўлса, унинг олдида озгина куч бўлади; агар у чап томонда тайёр бўлса, ўнгда озгина кучга эга бўлади; агар у ўнгда тайёр бўлса, у чапда озгина кучга эга бўлади. Тайёр бўлмаслиги керак бўлган жойи бўлмаган одамнинг кучи кам бўлиши мумкин эмас. Ҳамма жойда тайёр бўлиши керак бўлган кучлар камдир; бошқасини ҳамма жойда тайёр бўлишга мажбур қиладиган қўшин жуда кучли.
9. Шунинг учун, агар сиз жанг жойини ва жанг кунини билсангиз, минг чақиримдан ҳам олдинга силжишингиз мумкин. Жанг жойини билмасангиз, жанг кунини билмасангиз, чап томонингиз билан ўнг томонни ҳимоя қила олмайсиз, ўнг томонингиз чап томонни ҳимоя қила олмайсиз, орқа томонни олд томонингиз билан ҳимоя қила олмайсиз, олд томонингизни орқа томонингиз билан ҳимоя қила олмайсиз. Айниқса катта масофада - бир неча ўнлаб чақирим ва яқин масофада - бир неча чақиримда.
10. Агар сиз мен каби ўйлаётган бўлсангиз, юэликларнинг {25} кўп қўшинлари бўлса ҳам, бу уларга ғалаба учун нима бериши мумкин? Шунинг учун ҳам: "ғалаба қилиш мумкин", дейилади. Душманнинг қўшинлари кўп бўлса ҳам, унга жангга киришга имкон бермаслик мумкин.
11. Шунинг учун душманга баҳо беришда унинг режасини афзалликлари ва камчиликлари билан билиб олинади; душманга таъсир қилиб, унинг ҳаракати ва дам олишини бошқарадиган қонунларни ўрганадилар; унга у ёки бу шаклни кўрсатиб, унинг ҳаёти ва ўлими жойини билиб оладилар; унга дуч келганда, қаерда ортиқча ва қаерда камчиликлари борлигини билиб оладилар.
12. Шунинг учун, қўшинга шакл беришнинг чегараси ҳеч қандай шакл йўқлигига эришишдир. Шакл бўлмаса, ҳатто чуқур кириб борган айғоқчи ҳам ҳеч нарсани кўра олмайди, ҳатто донишманд ҳам ҳеч нарсани муҳокама қила олмайди. Бу шаклдан фойдаланиб, у ғалаба қозониш вазифасини омма олдига қўяди, лекин омма буни била олмайди. Ҳамма одамлар мен қандай шаклда ғалаба қозонганимни билишади, лекин ғалабани қандай шаклда ташкил қилганимни билишмайди. Шунинг учун жангдаги ғалаба бир хил шаклда такрорланмайди, бу шаклнинг ўзи битмас-туганмаслигига мос келади.
13. Қўшиннинг шакли сувга ўхшайди: сувнинг шакли баландликдан қочиш ва пастга интилиш; қўшиннинг шакли тўлиқликдан қочиш ва бўшлиққа зарба беришдир. Сув ўз йўлини жойига қараб белгилайди; қўшин ўз ғалабасини душманга қараб белгилайди.
------- Изоҳлар -------
23. Сўрай талқинига амал қилган ҳолда шарҳда айтилган бу жой тушунчасига тўхталиб ўтаман (асарлар тўплами 120-122-бетлар). Дарҳақиқат, Сорай бу иборанинг ибтидоий тушунчасини рад этганда мутлақо ҳақ, гўё Сун Цзи бу ерда чекиниш шунчалик тез кетаётгани ҳақида гапиряптики, улар ҳатто унга етиб ҳам ололмайдилар. Сўрай шундай мулоҳаза юритади: «Саркарда илдам қадамли бўлса ҳам, лекин унинг зобитлари, аскарлари оддий одамлардир. Ўз аскарлари ва душман аскарларининг юриш тезлиги бир хил. Шунинг учун, гап юриш тезлиги ҳақида эмас, балки чекинишнинг тезлиги ва душмани учун кутилмаганлиги ҳақида боради». Сорай, шунингдек, Ду Мунинг талқинини муваффақиятли рад этади, у Сун Цзининг иккала иборасини биттага бирлаштириш керак, шунда қуйидаги маъно олинади: душман ҳужум пайтида қаршилик кўрсатолмаса, бу унинг «бўшлиғига», энг заиф жойига зарба берилган, деб ҳисоблайди. Шунда кейин зарба берилган ва чарчаган душман, албатта, ортга чекинган ғолибни таъқиб қилишга қодир бўллмайди.
Сорай зарба еган душманнинг орқага чекинаётган ғолиб ортидан йўлга чиққани ва уни мағлуб этгани ҳақида тарихий мисоллар келтиради. Цао Гун урушларидан бир эпизод жуда машҳур. Цао Гун унинг душмани Чжан Сю қамалиб олган қалъани қамал қилди. Қалъа яхши ҳимояланарди ва Цао Гун уни эгаллаш умидини йўқотди. Шундай қилиб, у қамални ташлаб, орқага чекинди. Чжан буни кўриб, чекинаётган душманни таъқиб қилишга киришди. Унинг маслаҳатчиси Цзя Сю уни бундай қилмасликка кўндира бошлади. Бироқ, Чжан Сю қулоқ солмади ва барибир таъқиб қилди. Унинг учун воқеалар жуда ёмон бўлди. Таъқиб қилишларини олдиндан билган Цао Гун пистирма қўйди ва таъқибчиларни мағлуб этди. Шунда Чжан Сю Цзя Сюга шундай сўзлар билан мурожаат қилди: "Сиз менинг мағлуб бўлишимни олдиндан билардингиз. Мен қандай ғалаба қозонишимни ҳам билишингиз керак". У жавоб берди: "Мағлубиятга учраганингдан кейин таъқиб эт ..."Чжан Сю маслаҳатга қулоқ солди ва омон қолган кучлар билан яна Цао Гуннинг орқасидан қувди. У эса ҳозиргина мағлубиятга учраган душмандан бошқа хавф-хатарни кутмасдан, ҳеч қандай эҳтиёт чораларини кўрмасдан юрди, ғафлатда қолди ва мағлуб бўлди.
Шундай қилиб, хитойлик саркардаларнинг ҳаракатлари Ду Мунинг талқинини рад этади.
Шунингдек, Ли Цюаннинг талқини ҳам қабул қилиниши мумкин эмас, унга кўра, гап шу қадар тез чекиниш ҳақида кетяптики, душман етиб ололмайди ва гап орқага чекинувчи таъқибчидан тезроқ юришида эмас, балки чекинувчилар ўзларининг бор араваларини олдиндан жўнатиб қўйгани ва шу тариқа уларнинг ҳаракатини осонлаштирганида. Лекин биринчидан, бундай талқин матндан емас, балки шарҳловчининг тахминидан келиб чиқади; иккинчидан, чекиниш тезда амалга оширилса, бу зарурат туфайли юзага келади ва кейин сизнинг араваларни олдиндан жўнатиш имкониятини кутиш қийин; учинчидан, ортда тўлиқ ҳимояланган орқа қисмини қолдирган таъқибчилар, уларнинг олдинга силжишини секинлаштирадиган араваларни ортидан судраб юришлари шарт эмас. Бошқа шарҳловчилар жуда тор ёки қисман талқин қиладилар. Шунинг учун мен Сорайнинг талқинига тўхтадим, чунки у Сун Цзининг ушбу ибораларини ушбу бўлимнинг умумий контекстига киритганлиги билан бошқалардан устундир.
24. Мен бу сўз маъно жиҳатидан "шао" сўзига тенг, деб ҳисоблайдиган кўпчилик шарҳловчиларга (Ду Ю, Ду Му, Хе Ян си, Мэй Яо чэнь) .ргашиб, хитойча "йо" сўзини рус тилига "мало (оз)" деб таржима қиляпман. Таржима қилганда, бу тавтологияга ўхшайди: табиийки, мен камчиликка ҳужум қилсам, мен билан курашадиганлар кам бўлади. Кўринишидан, бу ҳолат Чжан Юни бу сўзни душманга эмас, балки ўзига нисбатан қўллашга мажбур қилади. У шундай дейди: «Кўп сонли ва кучли қўшин билан кам сонли ва заиф душман қўшинига зарба берганда, ғалаба учун кам куч сарфланади, натижа эса ажойибдир». Аммо бу талқин (моҳиятига кўра жуда тўғри) бизни "йо" сўзини душманга эмас, балки ўзига қаратишга мажбур қилади. Бироқ, бу грамматик жиҳатдан мумкин эмас, чунки гап тузилишидан кўриниб турибдики, у "мен билан жанг қилган", яъни душман кўзда тутилган "чже" сўз бирикмасига нисбатан кесим ҳисобланади. Сорай бу сўзни душман учун "муҳим нуқта", бу нуқта унинг учун муҳим аҳамиятга эга маъносида талқин қилади. Аммо бу талқин ҳам худди шу грамматик сабабга кўра рад этилиши керак: бу маънода бу сўз "чже" учун кесим бўлиб хизмат қила олмайди. Назаримда, бу сўзни Ду Ю енг тўғри талқин қилгандек, у икки сўз: "шао" ва "и шен", яъни "оз" ва "ғалаба қозониш осон" маъносини қамраб олади, деб ҳисоблайди. Мен бу талқинда тўхтадим.
25. Сорай назарда тутган фикр борки, "юэжен" иборасини "юэликлар" - Юэ князлиги аҳолиси сифатида эмас, балки "бошқа одамлардан устун" ибораси сифатида тушуниш керак. Бироқ, барча шарҳловчилар бир овоздан бу иборани аҳоли номи сифатида қабул қиладилар ва рисоланинг ушбу қисмида у яратилган ўзига хос тарихий вазиятнинг аксини кўрадилар. Сун Цзи ўз рисоласини у хизматда бўлган шаҳзода Холюй учун ёзган деб ҳисобланади. Ўшанда У князлиги қўшни Юэ князлиги билан уруш ҳолатида эди. Шунинг учун бу иборада "У" рисола муаллифи, яъни Сун Цзининг ўзини ўзи белгилаши сифатида талқин қилинади.
