Ўтган йилнинг жиддий ғалаёнларига дуч келган одамлар динга мурожаат қилдими ёки биз бунинг ўрнига "диний пасайишга" далил кўряпмизми?
Бир қатор олимлар — Қодир Йилдирим, Тарек Масуд ва Питер Мандавилнинг янги тадқиқотлари дин қийин пайтларда алоҳида рол ўйнашини исботлайди. Тадқиқот муаллифлари бу ҳақида The Washington Post даги янги мақоласида ёзишмоқда. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, пандемия туфайли даромад йўқотилиши туфайли психологик стрессни бошдан кечирган одамлар кун кўриш учун воситалар билан кўпроқ таъминланганларга қараганда кўпроқ динга мурожаат қилишган. Бундан ташқари, улар диндорлик даражаси юқорилиги улар сўров ўтказган мусулмонлар орасида камбағалроқ шахслар орасида кучлироқ эканлигини аниқладилар.
Пандемия руҳий соғлиққа қандай таъсир қилди?
Ноябр ва декабр ойларида онлайн ўтказилган сўровда Миср (2018), Саудия Арабистони (2018), Туркия (2041), Покистон (2043) ва Индонезияда (1213) 9000 дан ортиқ катталар иштирок этди. YouGov глобал тадқиқот фирмаси томонидан танланган намуна эркаклар ва аёллар ўртасида тенг равишда тақсимланган ва респондентларнинг ўртача ёши 31,2 ёш (аёллар – 29,9 ёш, эркаклар – 32,6 ёш).
Пандемиянинг таъсири бир неча йўллар билан ўлчанди. Биринчидан, АҚШ рўйхатга олиш Бюроси томонидан ўтказилган коронавирус бўйича уй хўжаликларида сўров ўтказилганидан кейин, тадқиқотчилар респондентларнинг руҳий саломатлиги ҳақида савол беришди, хусусан, улар қанчалик тез-тез асабийлашиши, асабийлик, лоқайдлик ёки депрессия, ёки сўровдан етти кун олдин ташвишланишни тўхтатишга қодир эмаслик ҳақида сўрашди. Натижалар шуни кўрсатадики, сўровдан олдинги ҳафтада ўртача респондентлар ҳар бир ҳиссиётни бошдан кечирганлар.
Тадқиқотчилар ишончсизликнинг моддий манбалари ҳақида ҳам сўрашди. Кўпчилик тадқиқот иштирокчилари улар даромад ва бандлик беқарорлигини бошидан кечирагани ёки кутгани ҳақида айтди. Сўров иштирокчиларининг қарийб 58 фоизи улар ёки уларнинг оиласида кимдир 2020 йилнинг март ойидан бери ишда даромад йўқотганини айтган. Респондентларнинг қарийб ярми - 50,7 фоизи эса кейинги тўрт ҳафта ичида коронавирус пандемияси туфайли ишдан даромад йўқотишни кутаётганини айтган. Бундан ташқари, респондентларнинг тахминан 41 фоизи ҳар иккала саволга ҳам «ҳа» деб жавоб берди.
Даромад йўқотиш ва психологик қайғу ўртасида аниқ боғлиқлик бор. Пандемия бошланганидан бери ишдан даромад йўқотишини хабар қилган респондентлар пандемия натижасида даромад йўқотмаслигини билдирмаганларга қараганда асабийлашиш, ташвиш, лоқайдлик ва тушкунлик ҳис-туйғуларини билдиришлари мумкин эди.
Мусулмон жамиятларида иймон туйғуси кучайди
Тадқиқотар шуни кўрсатадики, пандемия мусулмон жамиятларда диндорлик туйғусига кучли таъсир кўрсатган. Ўртача респондентлар ҳар куни ибодат қилгани, Қуръон ўқигани ёки тинглагани, диний китоблар ўқигани ёки диний дастурлардан фойдалангани пандемиядан олдинги даврдан кўра анча кўпроқ бўлганини айтди.
Респондентларнинг хабар беришича, улар ҳозир масжид ва диний доираларга аввалгидан камроқ ташриф буюришади, гарчи бу диний амалиётга қизиқишнинг пасайиши эмас, балки карантин тадбирлари, комендант соати ва чекловларнинг аксидир.
Тадқиқотга киритилган бешта мамлакат учун бирлашган натижалар асосан ушбу мамлакатларнинг ҳар бири учун амал қилади. Мамлакатлар ўртасидаги фарқларни ўрганиш учун диндорлик индекси ишлаб чиқилди: кундалик ибодатлар, Қуръон ўқиш/тинглаш, диний китобларни ўқиш ва диний дастурларни тинглаш ёки томоша қилиш. Миср, Саудия Арабистони, Покистон ва Индонезияда пандемия даврида респондентларда ўртача диндорлик анча кучайди.
Бироқ, бу диндорликнинг ўртача даражаси Туркияда пандемиядан олдинги кунларда қандай бўлган бўлса, шундайлигича қолди. Туркиянинг нисбий дунёвийлик ва турклар ҳаётида дин нисбатан паст аҳамиятини бир нарса билан тушунтириш мумкин: турк респондентларнинг 75 фоизи дин уларнинг ҳаётида "бир оз" ёки "жуда муҳим" деб кўрсатган бўлса, бошқа мамлакатларда респондентларнинг 90 дан ортиқ фоизи дин ҳақида шундай фикр билдирган.
Дин омон қолиш механизми сифатида
Хабар қилинганидек, диний амалиётда ўсиш коронавирус пандемияси туфайли янада кескинлашган дунёда фаровонлик манбаи топиш учун одамларнинг хоҳиш-истаклари функциясими? Барча маълумотлар шундан далолат беради.
Будан ташқари, аниқланишича, пандемия бошланганидан кейин динга қаттиқроқ амал қиладиган одамлар эмоционал стресс сезиларли даражада пастроқ эканлиги ҳақида хабар қилдилар. Содда қилиб айтганда: пандемия бошланганидан кейин кўпроқ ибодат қилиш ва Қуръон ўқишни бошлагани ҳақида айтган одамлар хавотир, депрессия ва апатияни камроқ ҳис қилганлар.
Гарчи пандемиянинг узоқ муддатли ижтимоий оқибатлари ҳақида кўп маълумот олишимиз лозим бўлса-да, мусулмонлар аҳолининг кўпчилигини ташкил қиладиган мамлакатларнинг маълумотлари – бошқа минтақавий ва диний контекстларда аввалроқ олинган анкеталар билан бир қаторда – COVID-19 диний ҳаётга сезиларли таъсир кўрсатмоқда, деб тахмин қилишга имкон беради. Қолаверса, диндорликнинг кузатилаётган белгилари соғлиқни сақлаш инқирозига вақтинчалик жавоб берадими ёки улар янада барқарор тенденцияни англатадими, ҳали номаълум.
Бу ўзгаришларнинг сиёсий оқибатлари ҳам узоққа чўзилиши мумкин. Сўнгги йилларда режимнинг қатағон қилиниши ва дунёвийликнинг юксалиши, хусусан ёшлар орасида Мисрдаги Мусулмон-биродарлар ёки Покистондаги Жамоат-и-Исламия каби исломий сиёсий партиялар ва гуруҳларнинг заифлашуви кузатилмоқда. Пандемия фуқароларни янада диндор ва ҳукуматларга нисбатан танқидий қилиб қўйиши сабабли маятникнинг бошқа йўналиша тебрана бошлаганига гувоҳ бўлишимиз мумкин.
