Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти дунёда исталган вақтда янги пандемия пайдо бўлиши мумкинлигидан огоҳлантирмоқда. Кейинги хавфли касаллик қандай бўлиши мумкин ва дунё мамлакатлари унга қандай тайёргарлик кўрмоқда?
Янги пандемия ковидга қараганда 20 баробар кўпроқ одамни ўлдиришга қодир экан.
Олимларнинг башоратига кўра, келажакда инсоният COVID-19 дан 20 баробар кўпроқ одамни ўлдиришга қодир бўлган янги пандемияга дуч келади. ЖССТ бош директори Тедрос Гебреесус Женевада бўлиб ўтган ҳукуматлараро музокаралар органи йиғилишида сўзга чиқиб, ўз башоратларини H5N1 парранда гриппи авж олиши билан боғлаб, дунёда янги пандемия хавфини яширмади.
Жорий йилнинг июл ойида ЖССТ «Патогенларга устуворлик бериш: эпидемиялар ва пандемияларга тайёргарликни қўллаб-қувватлаш бўйича илмий асос» ҳужжатини эълон қилди, унда глобал патогенлар устуворлигини аниқлаш жараёнининг натижалари кўрсатилган. Ишда 50 дан ортиқ мамлакатлардан 200 дан ортиқ олимлар иштирок этди ва 28 вирусли оила ва 1652 патогенни ўз ичига олган бир асосий бактериялар гуруҳига оид далилларни баҳолади. Тадқиқот асосида ташкилот яна бир пандемия келтириб чиқариши мумкин бўлган бактериал вируслар рўйхатини янгилади. Жорий даволаш усуллари юқумлилик ва иммунитет мезонлари асосида танланган 30 та патогенга қўшимча равишда грипп А, дан ва маймунчечак (mpox) вирусларини ўз ичига олади.
Грипп вируси тез орада янги пандемияга олиб келиши мумкин
The Guardian нашрининг хабар беришича, олимлар яқинда янги пандемия грипп вирусини келтириб чиқариши мумкинлигини башорат қилишган. Халқаро сўров натижаларига кўра, илмий респондентларнинг 57 фоизи грипп вируси штамми ўлик инфекциянинг навбатдаги глобал эпидемиясини келтириб чиқаришига ишонишади.
Кёлн университети тадқиқотчиси Жон Салмонтон-Гарсиянинг сўзларига кўра, «грипп катта глобал пандемия таҳдидини келтириб чиқаради» деган ғоя унинг доимий ривожланиш ва мутацияга учраганлигини кўрсатувчи кўп йиллик тадқиқотларга асосланган.
“Грипп ҳар қишда содир бўлади. Буни мини-пандемия деб аташ мумкин. Улар кўпроқ ёки камроқ назорат қилинади, чунки уларни келтириб чиқарадиган турли хил штаммлар этарлича вирулент эмас", деди Салмантон-Гарсия.
Тадқиқот иштирокчиларининг 21 фоизи гриппдан кейин пандемиянинг кейинги эҳтимолий сабаби фанга ҳалигача номаълум бўлган «Х касаллик» номли вирус бўлишини таъкидламоқда. Улар яна бир пандемияга COVID-19 пандемиясини келтириб чиқарган SARS-CoV-2 вирусига ўхшаш, ҳали номаълум микроорганизм сабаб бўлишини башорат қилишмоқда. Яъни, у йўқ жойдан пайдо бўлади.
Баъзи олимлар ҳанузгача SARS-CoV-2 таҳдид бўлиб қолаётганига ишонишади. Тадқиқотда сўралган олимларнинг 15 фоизи буни яқинлашиб келаётган пандемиянинг энг эҳтимол сабаби деб аташган. Lassa, Nipah, Ebola ва Zika вируслари каби ҳалокатли микроорганизмлар респондентларнинг атиги 1-2 фоизи томонидан глобал таҳдид сифатида баҳоланган.
ЖССТ, шунингдек, H5N1 парранда гриппининг тарқалишидан хавотирда, бу эса одамлар ўлимининг »жуда юқори" даражасига эга. 2020 йилдаги касалликнинг авж олиши ўн миллионлаб уй қушларининг нобуд бўлишига олиб келди. Яқинда вируснинг сутемизувчиларнинг бир неча турларига, жумладан, Қўшма Штатлардаги чорва молларига тарқалиши унинг одамларга тарқалиш хавфини оширди.
БМТ Соғлиқни сақлаш агентлиги бош олими Jeremi Farrar H5N1 вируси штамми «ҳайвонлар орасида глобал зоонотик пандемия»га айланганини таъкидлади. Олимнинг сўзларига кўра, ҳозирда H5N1 га қарши ваксиналар ва терапевтик препаратлар ишлаб чиқилмоқда.
ЖССТ маълумотларига кўра, 2003 йилдан 2024 йилгача дунёнинг 23 давлатида H5N1 вируси билан касалланган 889 та ҳолат қайд этилган ва ундан 463 киши вафот этган. Ўлим даражаси 52% ни ташкил этди. 2024-йилнинг март ойида АҚШнинг Техас штатида чорва ҳайвонларидан H5N1 парранда гриппи вируси билан касалланган одамнинг лаборатория томонидан тасдиқланган биринчи ҳолати қайд этилган эди. Шу билан бирга, парранда гриппининг одамдан одамга юқиши билан боғлиқ бирорта ҳам ҳолат қайд этилмаган.
А гриппи вируслари одатда ҳайвонлар орасида тарқалади, лекин одамларга ҳам юқади. Одамларда инфекция асосан касал ҳайвонлар ёки ифлосланган муҳит билан бевосита алоқа қилиш орқали содир бўлади. Бирламчи ташувчига қараб, А гриппи вируслари парранда гриппи, чўчқа гриппи ёки бошқа турдаги ҳайвонлар гриппи вируслари сифатида таснифланиши мумкин. Одамларда парранда гриппи вируси инфекцияси юқори нафас йўлларининг енгил ва потенциал ўлимга олиб келиши мумкин.
Ҳозирги илмий далилларга кўра, глобал пандемия фақат ҳайвонларнинг кўп турларида учрайдиган А типидаги вируслар сабаб бўлиши мумкин. Одамларга юқадиган ва доимий равишда одамдан одамга юқадиган грипп А штаммининг пайдо бўлиши грипп пандемиясини келтириб чиқариши мумкин. Ёввойи сув қушлари грипп А вирусининг кўплаб кичик турларининг асосий табиий ташувчилари ҳисобланади.
Дунё бўйлаб Covid-19 билан касалланганлар сони ортиб бормоқда
Қозоғистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, мамлакатда коронавирус билан боғлиқ вазият барқарор. 2024-йил бошидан буён 1290 та CVI ҳолати қайд этилган. Ўлим ҳолатлари қайд этилмаган. Кўпгина CVI ҳолатлари енгилдир. Сўнгги кетма-кетлик маълумотларига кўра, Omicron штаммининг турли хил версиялари дунёнинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби Қозоғистонда ҳам тўлиқ айланмоқда.
Эпидемия мавсумида мамлакатимизда коронавирус инфекциясига қарши санитария-профилактика, санитария-эпидемияга қарши тадбирлар амалга оширилмоқда. Тиббиёт ташкилотларида киришда филтрлар ишлайди, тиббиёт ходимлари учун ниқоб режими жорий этилган. Тиббиёт муассасаларига ташриф буюрувчиларга ниқоб ва антисептиклардан фойдаланиш тавсия этилади.
Роспотребнадзор маълумотларига кўра, сўнгги беш ҳафта ичида Россияда COVID-19 билан касалланганлар сони босқичма-босқич ўсган. 32-ҳафтада 10200 та CVI ҳолати қайд этилган, ўтган ҳафтага нисбатан касалланиш даражаси 29,1% га ошган. Касалликнинг ўсиши мавсумий шароитлар билан боғлиқ. Умуман олганда, ҳозирда вазият барқарор.
ЖССТ маълумотларига кўра, бутун дунё бўйлаб COVID-19 билан касалланиш даражаси ортиб бормоқда. Америка, Европа ва Тинч океанининг ғарбий қисмида инфекциянинг янги тўлқинлари қайд этилган.
Сўнгги ойларда, мавсумдан қатъи назар, кўплаб мамлакатларда ковиднинг кўпайиши кузатилди. Улар орасида камида 40 нафар спортчи Париж Олимпиадасида юқтирган.
Вирус ривожланишда ва тарқалишда давом этар экан, янада оғирроқ штамм хавфи ортиб бормоқда. Бу мумкин бўлиши мумкин. Кузатув тизимлари томонидан аниқланмайди ва тиббий аралашувга жавоб бермайди. ЖССТ миллий ҳукуматларни юқори хавфли гуруҳларни ҳар 12 ойда бир марта эмлашни таъминлаш орқали эмлаш кампанияларини кучайтиришга чақиради. Сўнгги 12-18 ой ичида вакциналарнинг мавжудлиги сезиларли даражада ёмонлашди, чунки ишлаб чиқарувчилар сони камайди. ЖССТ 2021 ва 2022 йилларга нисбатан талаб камайганига қарамай, ҳали ҳам COVID-19 вакциналарига эҳтиёж борлигини таъкидлади.
Маймун чечаги дунёнинг 116 та давлатида қайд этилган
14 август куни ЖССТ Конго Демократик Республикасида авж олгани ва касаллик қўшни давлатларга тарқалиши ортидан икки йил ичида иккинчи марта маймунчечакни глобал фавқулодда ҳолат деб эълон қилди. Африка мамлакатларида касалликдан ўлганлар сони ҳар йили барқарор ўсиб бормоқда. Бир ҳафта ичида 2000 дан ортиқ янги инфекциялар қайд этилди. Қайд этиш жоизки, вирус қўшни давлатларга тарқала бошлади ва бу халқаро хавотирга сабаб бўлди ва шу сабабли «Халқаро аҳамиятга молик жамоат саломатлиги фавқулодда ҳолати» (PHEIC) деб эълон қилинди.
ЖССТ раҳбари Тедрос Гебреесус касалликни тўхтатиш ва ҳаётни сақлаб қолиш учун халқаро миқёсда мувофиқлаштирилган ҳаракатлар зарурлигини таъкидлади.
Чечак қўзғатувчиси касал одам билан яқин алоқада бўлади. Одатда касаллик енгил кечади, лекин баъзи ҳолларда йирингли яралар касал одамнинг бутун танасига тарқала бошлайди, натижада ўлимга олиб келади.
Йил бошидан буён Африканинг 13 давлатида маймун чечак билан касалланган 17 мингга яқин ҳолат аниқланган ва 517 нафар ўлим қайд этилган. Бу 2023 йилнинг мос даврига нисбатан 2,5 баробар кўпдир.
Африкадан ташқарида янги, ўта юқумли mpox штаммининг биринчи ҳолати Швецияда қайд этилди. Бемор Африкага ташриф буюрганидан кейин касалликка чалинган. Швеция расмийлари беморга керакли муолажалар олиб борилгани ва кузатув остида эканлигини тасдиқлади. ЖССТ глобал ҳаракатчанлик ва халқаро саёҳатни ҳисобга олган ҳолда, вируснинг Африкадан ташқарида тарқалиши хавфи юқори эканлигини таъкидлайди.
Африкадан ташқарида иккинчи ва Осиёда биринчи ҳолат Покистонда аниқланган. Касаллик яқинда Яқин Шарқдан Покистонга қайтган Хайбер-Пахтунхва вилоятининг Мардан шаҳрида яшовчи фуқарода аниқланган.
ЖССТ маълумотларига кўра, 2022-йил январидан 2024-йил июнигача 116 мамлакатда 99 мингдан ортиқ тасдиқланган маймунчечак ҳолатлари қайд этилган ва 208 киши вафот этган.
Ҳозирги маълумотлар mpox вирусининг бутун дунё бўйлаб тарқалишини кўрсатади. Жорий йилнинг июн ойида лаборатория томонидан тасдиқланган 934 та янги ҳолат ва 4 та ўлим ҳолати қайд этилган. Африка минтақасида 567 та, Америкада 175 та, Европа минтақасида 100 та, Тинч океанининг ғарбий минтақасида 81 та ва Жануби-Шарқий Осиёда 11 та ҳолат аниқланган.
Mpoxга қарши курашда давлатлар нима қиляпти?
Европада қизамиқ билан касалланиш ҳолатлари тез-тез қайд этилган бўлсада, Касалликларнинг олдини олиш ва назорат қилиш бўйича Европа маркази, агар бу ҳолатлар тезда аниқланса ва даволанса, кейинги тарқалиш хавфининг олдини олиш мумкинлигини таъкидлайди. Африкадан ташқарида қайд этилган биринчи ҳолат Швецияда қайд этилгани маълум.
ЖССТ Европа минтақавий бюроси директори Ханс Клюге ЖССТ Европа минтақасининг 53 давлатини маймунчечакни аниқлаш чораларини кучайтириш, аҳолига зарур тавсиялар бериш ҳамда ваксиналар ва вирусга қарши дори воситаларидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтиришга чақирди.
Британия зудлик билан маймунчечакка қарши ваксина сотиб олади. Мутахассислар вируснинг энг хавфли штамми Британия қирғоқларига етиб келганини ишонч билан башорат қилмоқда. НҲС ходимлари Буюк Британия соғлиқни сақлаш бошқармасидан Mpoxclade 1 аломатларини тан олишларини таъминлаш учун кўрсатмалар олдилар.
Покистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги маймун чечак касаллигининг тасдиқланганидан сўнг, чегара ўтиш пунктлари ва аэропортларга чет элдан қайтган ҳар қандай йўловчини қаттиқ назорат қилиш ва синовдан ўтказишни таъминлаш учун расмийларни йўналтирди.
Хитой ҳукумати мамлакатга маймунчечакнинг кириб келишининг олдини олиш мақсадида назорат-ўтказиш пунктларида санитария-эпидемиология назорати чораларини кучайтирмоқда. Маймунчечак эпидемияси авж олган мамлакатлардан Хитойга келган, аломатлари бор ёки беморлар билан алоқада бўлган одамлар кириш вақтида божхонага хабар беришлари керак. Божхона хизмати зарарланган транспорт воситалари ва юкларни тиббий кўрикдан ўтказиш, синовдан ўтказиш ва қайта ишлашни амалга оширади. 15 августдан кучга кирган чора-тадбирлар олти ой давом этади.
Туркия Соғлиқни сақлаш вазирлиги маълумотларига кўра, mpox билан касалланиш ҳолатлари аниқланмаган. Агентлик мамлакатда ҳеч қандай чекловлар ёки қўшимча чоралар талаб қилинмаслигини таъкидлади.
Бугунги кунда Қозоғистонда маймунчечак касаллигига шубҳа қилинган ҳолатлар кузатилмаган. Қозоғистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги маймунчечак касаллиги сабабли хорижга кетаётган Қозоғистон фуқароларига бир қатор тавсиялар берди. Мамлакатга инфекция кириб келишининг олдини олиш мақсадида кучайтирилган профилактика чоралари, жумладан, давлат чегараларида санитария назорати ва эндемик ҳудудлардан келаётган йўловчилар устидан назорат кучайтирилган.
Ҳозирда Қирғизистонда маймун чечак билан касалланиш ҳолатлари аниқланмаган. Маҳаллий Соғлиқни сақлаш вазирлиги Касалликларнинг олдини олиш ва мемсан эпидемиясини назорат қилиш бошқармаси маълумотларига кўра, мамлакатда маймунчечакни ташхислаш учун тест тизимлари мавжуд. Профилактика мақсадида бошқарма чет элга чиқишда шахсий профилактика чораларига риоя қилишни тавсия қилади.
Ўзбекистонда маймун чечак касаллиги қайд этилмаган.
Санепидемия қўмитаси раҳбари Рустамжон Икромовнинг айтишича, мамлакатга маймун чечак касаллигининг кириб келиши ва тарқалишининг олдини олиш чоралари кўрилмоқда. Бундан ташқари, вирусолог-мутахассислар қайта тайёрланди, ПCР тестлари жойларга тарқатилди. Бошқа халқаро ташкилотлар инфекцияни тўхтатиш ва унинг кейинги тарқалишининг олдини олиш бўйича фаол ишламоқда. ЖССТ эпидемиологлар ва антропологларни ўз ичига олган қўшимча мутахассисларни жўнатиб, эпидемияга жавоб чораларини тезлаштириш учун дастлабки маблағ билан таъминлаш орқали жабрланган мамлакатларни қўллаб-қувватлашни кучайтирмоқда.
Янги пандемияга қандай тайёргарлик кўриш керак
Мутахассисларнинг фикрича, янги пандемия хавфи мавжуд бўлганда ундан қочиш керак. Н.Ф. Гамалей номидаги Миллий эпидемиология ва микробиология илмий-тадқиқот маркази директори, Россия Фанлар академияси академиги Александр Гинзбургнинг айтишича, фақат профилактика чоралари орқали ижобий натижаларга эришиш мумкин.
“Асосий профилактика чораси пандемия характеридаги қўзғатувчига қарши ваксина олишдир. Олимлар ўтмишдаги пандемияларнинг асосий топилмаларини ҳисобга олдилар ва пандемияга сабаб бўлган патогенни номлаш мумкин эмаслигини тушунишди. Аммо асосий аломатлар олдиндан айтиб бўлади. Буни молекуляр белгилар даражасида башорат қилиш мумкин. Бу бизга маълум бўлган юқумли касалликларнинг потенциал патогенларини чеклаш имконини беради. «Биз аллақачон синовдан ўтган технология асосида ваксина препаратлари прототипларини яратишимиз мумкин», деди олим.
Мутахассислар мамлакатларга вируслар ва вактсиналарнинг халқаро кутубхонасини яратишни ва мунтазам равишда тадқиқот натижаларини бир-бирлари билан баҳам кўришни тавсия қилади. Ушбу ташаббус дори воситаларининг ривожланишини сезиларли даражада тезлаштиришга ва тахминий патогеннинг тарқалишини олдини олишга ёрдам беради. Агар бундай маълумотлар базасига сунъий интеллект орқали кириш мумкин бўлса, эҳтимолий таҳдидларни аниқлаш ва олдини олиш осонроқ бўлади.
Кўпгина экспертлар пандемиянинг олдини олиш учун илмий тадқиқотлар ва тиббий ишланмаларга кўпроқ вақт сарфлаш керак деб ҳисоблайди. Фавқулодда вазиятда бу янги препаратни ишлаб чиқиш ва ишлаб чиқиш вақтини қисқартиришга ёки ҳатто хавфли патогенни олдиндан аниқлашга ва муаммо пайдо бўлишидан олдин ечим топишга ёрдам беради. Бундан ташқари, жамоатчилик фавқулодда вазиятда қандай қилиб тўғри ҳаракат қилишни тушуниши ва чекловлар ва турли эҳтиёт чораларига риоя қилиш муҳимлигини билиши керак. Бу жамоатчилик эътирозининг олдини олишга ёрдам беради ва ҳукуматнинг касалликка қарши курашдаги ҳаракатларига тўсқинлик қилади.
Абу Муслим тайёрлади (қозоқчадан)
