Мусулмонлар замонавий дунёнинг икки ёқлама стандартига дуч келдилар, чунки улар жамиятда диний тамойиллар асосида яшашга ва инсон, жамият ва дунё ҳақида бир вақтнинг ўзида сиёсий ва маъмурий ёндашувлари "маърифати" билан мақтанадиган мусулмонларга зулм қилувчи давлатлар қадриятларига муқобил бўлган ғояларни ривожлантиришга ҳаракат қилдилар.
Иллюзия шундай: мусулмон киши замонавий инсон билан тенг шароитларда, бир хил асосий ҳуқуқ ва эркинликлардан фойдаланган ҳолда яшашни давом эттира оламан, деб адашади. Мусулмонлар аста-секин бу алданиш эканлигини англай бошладилар. Улар буни фақат бир мунча вақт ўтгач англашларининг иккита сабаби бор.
Биринчидан, ҳукуматнинг кучли тазйиқлари мусулмонлардан унинг фалсафий асосини тўлиқ тушунмаган "ҳуқуқ ва эркинлик менталитетини" қабул қилишни талаб қилди. Иккинчидан, маърифатпарварлик даврининг бошқа асосий фалсафий асослари билан бир вақтда вужудга келган инсон ҳуқуқ ва эркинликлари тушунчасини ислом илоҳиёти постулатлари ва асосий диний қарашлар билан уйғунлаштириш мумкинлигини тан олдилар. Бироқ, бу жуда оптимистик ёндашув эди.
Маърифат инсонга маълум ҳуқуқ ва эркинликларни берди, "Худо", яъни диний таълимот, черков догмалари ва абсолютизмга қарама-қарши бўлиб, Инсонни тарих саҳнасига олиб чиқди ва Инсон шу тариқа "ўз-ўзини асосига" айланди. Бошқача айтганда, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари тамойиллари шакллантирилган фалсафий-маданий муҳит дин доирасидан ташқарида эди, бундан ташқари, у диний таълимотларга қарши бўлиб, диннинг инсонга йўл кўрсатувчи ролини инкор этди.
Шундай қилиб, инсон ҳуқуқлари назарияси мусулмон контекстидаги Қуръон ёки Суннат каби диний манбаларга эмас, балки Инсоннинг ўзига асосланади. Маърифатпарварлар кўкларга кўтариб, ўз бутига айлантирган инсон онги ҳар қандай диний таълимот ва таъсирлардан холи бўлиб, ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлган инсон дунёвий шахс эканлигини билдиради. Маълум бўлишича, ҳаётида диний йўл тутган одамнинг ҳуқуқ ва эркинликлари бўлмайди.
Инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини белгилашда диний, метафизик ёки илоҳиёт манбалари эмас, балки инсон онги якуний сўзни айтади ва бу ҳуқуқ ва эркинликларнинг инсонга берилиши шунчаки унинг одамлар лагерига мансублиги туфайли содир бўлади ва инсон ўз диний бурчига бўйсуниши керак эканлигини англатмайди, аксинча, уни бажаришдан озод бўлади. Шунга кўра, ҳуқуқ ва эркинликлар диний матнларда эмас, балки конституция ва қонун кодексларида мустаҳкамланган. Конституция ва қонунларни диний манбалар эмас, балки одамлар ёзади.
Демак, инсоннинг ҳақ-ҳуқуқлари нима еканлигини Аллоҳ таоло ҳам, Унинг пайғамбарлари ҳам, муқаддас китоблар ҳам белгиламайди, деб фараз қилинади – буни инсоннинг ўзи, дунёвий киши белгилайди. Бу шахс ўз ихтиёрига кўра, кечагина ўзи бундай деб ҳисобламаган нарсани ҳуқуқ ва эркинликларга киритиши, уларнинг ҳаракат доирасини кенгайтириши ёки торайтириши, айрим ҳуқуқ ва эркинликларни қўшиши ёки бекор қилиши мумкин. Ғарбнинг кўплаб қадриятлари негизида ётган ва умуман Ғарб демократиялари ва хусусан, Европа Иттифоқига аъзо давлатлар томонидан қатъий ҳурмат қилинадиган дин ва виждон эркинлиги черков ва давлатни ажратиш, динни оммага эътиборсиз қолдириш, соҳа ва унинг ролини катта ва муҳим маданий-сиёсий тизимга нисбатан оддий шахсий ёки оилавий даражага камайтириш тамойилига асосланади.
Шундай қилиб, диннинг жамоат ҳаётини тартибга солиш ҳақидаги даъвоси Ғарб демократияси ва Европа Иттифоқи томонидан белгиланган Ғарб қадриятлар тизими шароитида амалга ошириш мумкин бўлмаган талабдир. Шунга кўра, динга асосланган ҳуқуқ ва эркинликларга бўлган ҳар қандай талаб, шунингдек, ижтимоий ва жамоат соҳаларининг диний қарашлари бу тизимда ўз ўрнини топа олмайди.
Инсон ҳуқуқлари бўйича Европа суди диний сабабларга кўра деярли барча даъволарни рад этишининг асосий сабаби ҳам шу: ҳижоб билан боғлиқ шикоятлар, иккинчи хотин ва болалар муаммолари, ҳижобли муслима аёлларни давлат идораларида ишга жойлаштириш ва ҳоказо. Рад этишлар, ҳижоб кийиш зарурати инсоний қадриятлар билан боғлиқ эмаслиги, яъни унинг орқасида дунёвий сабаблар эмас, балки муайян хатти-ҳаракатлар меъёрларини назарда тутувчи диний кўрсатмалар борлиги билан изоҳланади. Диний ҳуқуқ ва эркинликлар Ғарб контекстида ҳақиқий "инсон ҳуқуқлари" сифатида қабул қилинмагани учун ғарбликлар уларга фақат "бағрикенглик" билан муносабатда бўлишлари мумкин.
Агар ҳижобга бўлган эҳтиёж "инсон ҳуқуқлари" билан боғлиқ бўлмаса, у "бағрикенглик" соҳасида ётади ва бу эҳтиёж, афсуски, жамиятнинг дунёвий қисмининг "бағрикенглиги" даражасида қондирилиши мумкин.
Абу Муслим тайёрлади
