Хитойнинг CRCT темир йўл корпорацияси яқинда Вильнюсгача тўғридан-тўғри контейнер поездларини бекор қилиш ҳақидаги қарори Литва ҳукумати сабаб, дипломатик жанжалнинг бевосита натижаси бўлди. Август ойининг бошларида, Литва мамлакатда Тайван дипломатик ваколатхонасини очишга рухсат берди, бу оролни ўз ҳудуди деб ҳисоблайдиган Хитой эса маслаҳатлашувлар учун Литвадаги элчисини чақириб олди ва Пекиндаги Литва элчисига ўз юртига қайтишни тавсия қилди. "Бундай қарор мамлакатларимиз ўртасидаги дипломатик муносабатлар руҳини қўпол равишда бузади ва Хитойнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигига зарар етказади... Литвани ўз қарорини дарҳол ўзгартиришга ва нотўғри йўлдан бормасликка чақирамиз", - дея вазиятга изоҳ берди Хитой ташқи ишлар вазирлиги.
Можарони икки давлат даражасида ҳал қилишнинг имкони бўлмади, чунки Қўшма Штатлар дарҳол Литвани қўллаб-қувватлаб чиқди. 22 август куни АҚШ Давлат котиби Энтони Блинкен ва Литва ташқи ишлар вазири Габриэлиус Ландсбергис телефон орқали сўзлашиб, "икки томонлама мувофиқлаштирилган ҳаракатлар" юзасидан қўшма баёнот берди. Алоҳида баёнотда Давлат департаменти "АҚШ нинг НАТО бўйича иттифоқчимиз ва Европа Иттифоқи бўйича ҳамкоримиз Литва билан Хитой Халқ Республикасининг зўравонлик ҳаракатлари олдида қатъий ҳамжиҳатлигини таъкидлади". Худди шу позицияни Европанинг етакчи давлатлари ҳам эгаллади: ўтган ҳафта Германия, Франция, Буюк Британия парламентлари, шунингдек, Европа парламенти Хитойнинг Литвага нисбатан "сиёсий, дипломатик ва иқтисодий босими"ни қоралади.
Бунга жавобан Хитойнинг Литвадаги элчихонаси мамлакат ҳукумати ўз хатосини тузатиш учун аниқ ҳаракатлар қилишига умид билдирди ва бу содир бўлгунга қадар Литва компанияларига нисбатан Хитой санкциялари татбиқ этилишини маълум қилди. Литва оммавий ахборот воситалари маълумотларига кўра, Хитой импорти аллақачон Литва ёғоч ва озиқ-овқат маҳсулотлари сотиб олишни рад қилди, Vilkyskiy pienine сут комбинати эса энг катта зарар кўрди.
Литва иқтисодиёти учун бу воқеанинг аҳамиятига ортиқча баҳо бериш керакмас. Нидерландиянинг Rabo Bank таҳлилчилари фикрича, Хитой Литва экспортининг атиги 0,9% ини – Европа Иттифоқидаги энг паст кўрсаткичлардан бирини (таққослаш учун, Германия 7,3%, Франция 4,2%) ташкил этади. Литванинг Хитой товарларига қарамлиги ҳам жиддий эмас: улар мамлакат умумий импортининг фақат 2,9% ни ташкил этади, бу кўрсаткич қўшни мамлакат Польшада эса 12% дан ошади. Аммо Литва билан можарони Хитойнинг Европа Иттифоқи билан алоқалари ёмонлашишининг умумий контекстидан ташқарида кўриб чиқмаслик керак.
Шинжон муаммоси
Бу муносабатларда жиддий инқирознинг биринчи белгиси Европа Иттифоқининг март ойида АҚШ, Буюк Британия ва Канаданинг ХХР Шинжон-Уйғур районидаги вазият билан боғлиқ Хитойга қарши санкцияларига қўшилиш ҳақида қарор қабул қилиши бўлди. Аслида бу АҚШ дипломатияси учун ғалаба бўлиб, ниҳоят европаликларни Хитойнинг узоқ йиллик туркий тилли уйғурлар ҳуқуқларини кенг миқёсда бузганликда айблашларига ён босишга муваффақ бўлди. Аслида, бу Америка дипломатиясининг ғалабаси эди, у охир-оқибат Хитойни туркий тилда сўзлашувчи уйғурларнинг ҳуқуқларини оммавий равишда бузганликда айблаб, европаликларни ўз тарафига оғдиришга муваффақ бўлди.
Бунгача Европа Хитойга қарши узоқ 1989 йил Тяньаньмэнь майдонидаги воқеалардан сўнг санкциялар жорий қилган эди, лекин бу чоралар амалий натижа бермади ва тезда бекор килинди. Энди эса, вазият анча жиддий. Шинжон санкциялари оқибатида Европарламент бир неча йил давомида тайёрланган ХХР билан инвестицион битимни ратификация қилишни рад этди. Ўтган йил охирида томонлар Хитой ва ЕИ биринчи шахслари иштирокида барча масалалар бўйича, аввало, Европа компанияларининг Хитойга кириши борасида келишиб олган эди, лекин энди янги савдо уруши фронти очилгани ҳақида бемалол гапирсак бўлади. Хитой симметрик чора-тадбирлар билан Европа санкцияларига жавоб берди, кейин кескинлик кучайиб, июлнинг ўрталарида Европа Иттифоқи хитойлик хакерлар томонидан Microsoft серверларига кибер ҳужумларни қоралаб, АҚШ томонини олди.
Rabo Bank таҳлилчиари яқинда тақдим этган ХХР ва Европа Иттифоқи ўртасидаги муносабатларнинг истиқболлари ҳақидаги ҳисоботида келажакда уларни муносабатларнинг янада кескинлашуви кутаётганлиги риски катта эканлигини тан оладилар. Бу Европа компанияларинниг савдо ва инвестицияларига зиён етказади, уларнинг ишлаб чиқариш харажатларини оширади, шунингдек, бутун ЕИ «яшил» энергетикага ўтишини хавф остига қўяди. Алоҳида мамлакатлар даражасида бу жараёнлар Германияга энг салбий таъсир кўрсатади, чунки унинг экспорти ва чет эл инвестицияларидан келадиган даромадлари Хитой билан қаттиқ боғлиқ.
Қарама-қаршиликларнинг ошиб бориши ҳақида ҳар икки томон томонидан қабул қилинган бир қатор сўнгги қонун ҳужжатлари далолат беради. Европа парламенти март ойида корпорацияларни ҳар томонлама текшириш тўғрисидаги қонунни тасдиқлади, бу қонун Европа Иттифоқининг йирик компанияларига уларнинг таъминот занжирида атроф-муҳитга зарар етказиш ва инсон ҳуқуқлари бузилиши учун катта жавобгарлик юклайди. Хитой учун бу Шинжон маҳсулотлари - пахта, нодир элементлар ва қуёш энергияси учун бутловчи қисмлар - Европа бозорига кириш учун жиддий қийинчиликларни енгиб ўтиши лозимлигини англатиши мумкин.
Ўз навбатида, ХХР июн ойида Хитой ташкилотлари ва фуқароларига нисбатан камситувчи ва чекловчи чораларга алоқадорликда гумон қилинаётган хорижий давлатлар, ташкилотлар ёки шахсларга нисбатан Хитойга жавоб чораларини кўриш имконини берувчи қонун қабул қилди. Ушбу қонун, шунингдек, Европа Иттифоқи компаниялари ва банклар кўп бўлган Гонконг учун амал қилади.
Ҳозирча савдо урушининг Европа фронтидаги вазият албатта Американикига ўхшаб кескинлашмади. Июл ойи охирида Европа Иттифоқининг ташқи сиёсат бўлими раҳбари Жозеп Боррел октябрь ойида Европа Кенгашига Хитой бўйича амалдаги стратегияни қайта кўриб чиқиш масаласи борасида Европа комиссияси билан қўшма ҳисобот тақдим этишини билдирди. Баррелнинг дастлабки шарҳларига қараганда, у кескин қарорларга йўл қўймаслик кераклигига ишонишга мойил. Пекиннинг расмий позициясидан фарқ қилувчи Гонконг ёки Шинжондаги вазият ҳақидаги фикрларга қарамай, Доналд Трамп руҳидаги Хитой билан иқтисодий узилиш Европанинг режалари доирасидан ташқарига чиқади ва унинг манфаатларига зид келади, деб ҳисоблайди Европа дипломатияси раҳбари.
Афтидан, Европа Иттифоқи Хитой билан тўла миқёсли савдо можароси Европа иқтисодиётини тубдан "яшнатиш" режалари учун қандай якун топиши мумкинлигини яхши тушунади. Европа яқин йилларда мисли кўрилмаган ҳажмларда керак бўладиган электромобиллар учун батареялар ва энергия сақлаш қурилмалари учун зарур бўлган кобальт ва литий каби металлар асосий ишлаб чиқарувчи Хитой ҳисобланади. 2030 йилга келиб, Европа Иттифоқи башоратларига кўра, унинг ҳудудида кобальт истеъмоли 5 баравар, литий истеъмоли эса 18% ўсади ва Хитой таъминотининг ўрнини босиш жуда қийин бўлади. Худди шу фикрни нодир элементларга нисбатан ҳам айтиш мумкин – бу ерда деярли тўлиқ қарамликни қайд этиш мумкин, чунки ЕИ га ушбу гуруҳдаги металларнинг 98%и Хитойдан етказиб берилади.
Хитой ва Европа Иттифоқи ўртасида тўлақонли савдо уруши жиддий сиёсий оқибатларга олиб келиши мумкин, деб огоҳлантиради нидерландиялик экспертлар: Хитой ўзининг таъсир соҳасини яратиши мумкин ва Европа ундан ташқарида қолиб кетади.
Бу Европа Иттифоқи экспортининг пасайиши ва жаҳон иқтисодиётининг Европага ачинарли тажриба олиб келган социалистик лагернинг қулаши олдидан бўлгани каби, янги бўлиниши билан таҳдид солади. Ҳозирги геосиёсий конфигурацияда Европа Иттифоқи нима қилиб бўлса ҳам АҚШ томонини олишига тўғри келади – ўз армияси бўлмаган ва экспортга қарамлик юқори бўлган ҳолда Европа янги технологиялар ва "яшил" ўтишда автоном ролни муваффақиятли ўйнай олмайди, деб ҳисоблайди Rabo Bank.
Бой берилган Австралия
Алоҳида олинган мамлакат иқтисодиёти учун Хитой билан сиёсий муносабатларнинг бузилиши нималарга олиб келишига яқинларгача ХХРнинг энг муҳим савдо ҳамкорларидан бўлган Австралия яққол мисол бўла олади. Охирги ўн йилликнинг бошида Хитой Австралияга 2008 йилги глобал инқирозининг энг ёмон оқибатларини бартараф этишда ёрдам берган эди. Кейинги уч йил ичида улар ўртасида савдо ҳажми деярли икки баробар ўсиб, 121 миллиард долларга етди, бунда унинг баланси Хитойга турли хом ашё - кўмир, темир рудаси, газ, шунингдек, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари – гўшт, дон, шароб, денгиз маҳсулотлари ва ҳоказо етказиб Австралия фойдасига бўлди. Австралия экспорти учун 2015 йилда Хитой билан эркин савдо шартномаси имзоланиши яна бир стимул бўлди, лекин кейин ишга сиёсат аралашди.
Можаронинг авж олишига яна шу Шинжон «тепкини босиб берди»: 2019 йил июл ойида Австралия Хитойдан қайта таълим лагерларини ёпишини талаб қилиб, уйғурлар ва бошқа миллий озчиликлар билан муомала қилиш борасида Хитой усулларини қоралаган 22 мамлакатдан иборат гуруҳга қўшилди. Ўтган йил баҳорида эса Австралия коронавирус пандемияси сабаблари бўйича мустақил халқаро тергов ўтказишга чақириб, кейин Гонконг Миллий хавфсизлик Қонунига очиқ қарши чиқди. Бундан ташқари, Хитой раҳбарияти Австралия ҳукумати Huawei компаниясини 5G тармоқларини ривожлантиришни тақиқлаганидан норози бўлди. Бу эпизодларнинг барчасида австралияликлар ҳозирги шароитда Пекин учун камроқ маъқул бўлган Вашингтоннинг сиёсий курсига эргашди.
Хитойнинг Австралияга берган жавоби Пекин қабул қила оладиган расмий ва норасмий чораларнинг кенг доирасини намойиш этди. Расмий чоралар қаторига турли тартибга солувчи даъволар ва Австралия товарларини импорт қилиш учун божхона тартибларининг мураккаблашуви, норасмий чораларга эса – Хитой компанияларига улардан харидларни камайтириш бўйича тавсиялар киради.
Бунга Австралия иқтисодиётининг Хитой билан энг кучли боғлиқ бўлган тармоқларига қаратилган жиддий мақсадли зарбалар қўшимча бўлди. Мисол учун, ўтган йил августида ХХР да бошланган Австралия шаробларига қарши антидемпинг текширувлари тезда уларга импорт божини сезиларли, моҳиятан уларни тақиқловчи 212% гача оширишга олиб келди. Натижада, ўтган йилнинг охирги чорагида Хитойга Австралия шароб маҳсулотлари экспорти 98%га қулади, бу эса ташқи бозорга етказиладиган маҳсулотнинг учдан бир қисми айнан Хитойга тўғри келадиган соҳага жиддий зарба берди.
Халқаро узум ва вино ассоциацияси маълумотларига кўра, Хитойнинг вино импорти ўтган йили 31% га пасайган бўлса, Австралияда ишлаб чиқариш беш йиллик ўртача кўрсаткичдан 16% га камайди. Ҳозирги вақтда Австралиянинг Хитой вино импортидаги улуши 6% гача тушиб кетди - хитойликлар уни Чили ва Европадан келган маҳсулотлар билан алмаштирдилар. Камситувчи чоралар деярли фақат Хитойга экспорт қилинган австралиялик лобстерларга ҳам қўлланилган. Умуман олганда, ўтган йили Австралия экспорти 8 фоизга камайиб, 245 миллиард долларни ташкил этди, Хитойнинг Австралиядаги инвестициялари 61 фоизга камайди.
Бу йил мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар ёмонлашишда давом этди. Биринчидан, Австралия ҳукумати Хитойнинг "Бир камар - бир йўл" интеграция ташаббуси доирасида Виктория штатининг келишувларини мамлакатнинг ташқи сиёсий манфаатларига мос келмайдиган қилиб бекор қилди. Бунга жавобан Пекин Хитой-Австралия стратегик иқтисодий мулоқотининг барча чора-тадбирлари номаълум муддатга тўхтатилишини эълон қилди.
Австралиялик мутахассислар вазиятни жуда маъюс оҳангда баҳоламоқда. "Австралияни мисол қилиб, Хитой бошқа давлатларга уларнинг баёнотлари оқибатларини кўрсатмоқда", деди яқинда Австралия миллий университети халқаро хавфсизлик профессори Жон Блекленд CNBC телеканалига берган интервьюсида. Унинг фикрича, бундай ёндашув ўзига хос янги одатий ҳолатдир ва Австралия ҳукумати энди АҚШга нисбатан сиёсий йўналиш ва Хитой билан иқтисодий шериклик ўртасидаги мувозанатни топа олмайди.
