Ўзбекистон энергетика вазирлиги 2020 йилнинг 1 ноябридан кафе ва ресторанлар учун табиий газдан фойдаланишга чекловлар жорий қилди. Вазирлик матбуот-релизида таъкидланганидек, куз-қиш даврида, аввало, турар-жой бинолари, хонадонлар, мактаблар, мактабгача болалар муассасалари ва шифохоналарга газ етказиб берилади.
Ҳозир Тошкентда ҳаво нисбатан илиқ, кундузи 20 даража атрофида, кечаси 5-8. Шундай қилиб, кундалик ҳаётда ёқилғи етишмаслиги, эҳтимол, алоҳида сезилмайди. Аммо совуқ ҳавонинг бошланиши билан вазият кескин ёмонлашиши мумкин.
Пекиннинг Марказий Осиё бўйича стратегияси
Мутахассисларнинг фикрича, ҳозирги кунда республика энергетика балансининг 90 фоизигача газ ташкил қилади. Бироқ, унинг тасдиқланган захиралари ҳажми жуда катта эмас. Оммавий ахборот воситаларида "Ўзбекнефтгаз" бошқаруви раиси Баҳодир Сидиқовнинг келтиришича, ўтган йили «тасдиқланган газ захиралари 20 йилдан 30 йилгача етади». Бундан ташқари, ўтган икки йил ичида газ қазиб олиш башорат қилинганидан икки баробар кам бўлди.
Инқирозли вазиятлар тадқиқотлари маркази (CSRC) россиялик эксперти Наталья Харитонова Ўзбекистонда газ қазиб олиш сўнгги йилларда молиялаштириш етишмаётганини ҳис қилаётганини таъкидламоқда. Бунинг сабабларидан бири Россия ва Хитойда газга бўлган талабнинг камайишидир. Ўзбекистоннинг Хитой билан тузган шартномаларининг ўзига хос хусусиятлари бу ерда алоҳида ўрин тутади.
"Пекиннинг стратегия шундаки, у олдиндан қувурлар қурилишини молиялаштиради, лекин кейин қаттиқ шароитларда "жонли" ёқилғи ва бошқа имтиёзлар билан харажатларини қайтаради. Туркманистон бу тузоққа бутунлай тушиб қолди, ҳозир эса Хитойда газга талаб пасайгани сабабли Ўзбекистон ҳам оғир аҳволда", - дейди Наталья Харитонова.
Қандай қилиб коронавирус газ билан боғлиқ вазиятга таъсир кўрсатди
Тошкентлик сиёсий таҳлилчи Юрий Черногаев бу борада Ўзбекистоннинг Хитойга натура шаклида, яъни газ билан тўланадиган қарзи 2022 йилгача "Gazprom" га сотишни учдан бир қисмга камайтиришга мажбур бўлганини аниқлаштиради. Ўзбекистондан Хитойга етказиб бериш экспорт имкониятлари чегарасига оширилди. Хитой учун ҳам, Gazprom учун ҳам ёқилғи етарли бўлмасди.
Аммо 2020 йилнинг ёзида Пекин пандемия оқибатида юзага келган иқтисодий инқироз туфайли газ харидларини кескин камайтирди. Ҳозир Пекиндан Хитой харидларнинг аввалги ҳажмларини тиклаш ниятида бўлган сигналлар бор, аммо аниқ рақамлар айтилмади, дея қайд этади Юрий Черногаев ва Ўзбекистондан Хитойга газ қувурининг тўртинчи линиясини ишга тушириш номаълум муддатга қолдирилганига эътибор қаратади.
"Ўзбекистонни АҚШ ва Хитой ўртасидаги савдо уруши гаровларига қаторига киритиш мумкин. АҚШ хитойликларни улардан кўпроқ суюлтирилган газ (СПГ) сотиб олишга мажбур қилди. Бундан ташқари,- дейди Юрий Черногаев, -Хитойда пандемия туфайли нафақат газга бўлган талаб тушиб кетган, балки қувур газининг СПГга бўлган қиймати нисбати унинг фойдасига ўзгарган".
Шу муносабат билан, эксперт 2020 йилнинг августида Хитойда бозор вазиятидаги ўзгаришлар туфайли ўз компанияси томонидан Ўзбекистонда газ қазиб олишни мажбуран босқичма-босқич қисқартириш ҳақида гапирган "ЛУКОЙЛ" вице-президенти Павел Жданов билан суҳбатни эслайди. Шундай қилиб, Ҳисорда газ қазиб олиш бутунлай тўхтатилди ва умуман, Ўзбекистонда "ЛУКОЙЛ" нинг кундалик ишлаб чиқариш ҳажми лойиҳавий қувватнинг 20 фоизини ташкил этди.
Эскирган инфратузилма ва миллий кадрлар етишмаслиги
Лекин нафақат жаҳон газ бозоридаги вазият ва Ўзбекистоннинг экспорт имкониятлари, балки Республика ичидаги муаммоларни ҳисобга олиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Черногаев, хусусан, маҳаллий газ узатиш тизимининг эскирганлигига ишора қилмоқда.
Унинг ҳисоб-китобларига кўра, магистрал ва маҳаллий тармоқлардаги йўқотишлар 25 фоизга етади. Натижада нисбатан "илиқ" Республикада аҳоли жон бошига газ истеъмоли глобал ўртача кўрсаткичдан уч ярим баравар юқори.
Яна бир муаммо - геология-қидирув ишлари бўйича миллий кадрларнинг йўқлиги. 2020 йилнинг июнида Ўзбекистон Президенти Шавкат Мирзиёев геология фанлари Университетини ташкил этиш тўғрисида фармон чиқарди. Бироқ, талабалар ушбу ўқув юртига шошилиш-шошилмасликлари ҳали аниқ эмас, дея қайд этади Юрий Черногаев. Наталья Харитонова эса Россиядаги ўқув тажрибасига таянган ҳолда ўзбекистонлик талабалар геологлардан кўра менежерликка ўқишга кўпроқ тайёр эканликларини таъкидлайди.
Марказий Осиёнинг "энергетика хаби" лойиҳасининг келажаги борми?
Эътиборлиси, Ўзбекистондаги кўплаб ижтимоий тармоқ фойдаланувчилари газ экспортининг қисқариши ҳақидаги хабарларга ижобий муносабат билдиришди. Улар энди кўпроқ газ ички тармоқларга ўтиши ва кимё саноатида кўпроқ юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун фойдаланилади, деб умид қилмоқда.
Дарҳақиқат, жорий йилнинг январ ойида бош вазир Абдулла Ариповнинг айтишича, 2025 йилга бориб Ўзбекистон табиий газ экспорт қилишни бутунлай тўхтатади ва қазиб олинган ёқилғининг бутун ҳажми ички бозорга, жумладан, кимёвий қайта ишлаш корхоналарига юборилади. Шу нуқтаи назардан Наталья Харитонова Марказий Осиёнинг "энергетика хаби" лойиҳасини эслайди. Мазкур лойиҳа минтақада энергетика линиялари тизими бўйлаб юқори технологик тармоқларни ривожлантиришни кўзда тутади.
Юрий Черногаев бунга эҳтиёткорроқ баҳо берди. У, жумладан, полимерлар ишлаб чиқарувчи Устюрт газ-кимё мажмуаси ҳам газсиз қолиши мумкинлигини истисно қилмайди. Аммо бу мажмуа "мустақил Ўзбекистоннинг фахри" ҳисобланади, деб эслатади у.
