Эслатиб ўтамиз, биз Туркия раҳбари Ражаб Тойиб Эрдўғаннинг мусулмон мамлакатлари ўртасидаги ҳисоб-китобларни долларлардан миллий валюталарга алмаштириш ҳақидаги таклифига асосланиб, биз буни ягона валюта - Ислом динорини жорий этиш бўйича олдинги таклифларга нисбатан регресс деб таърифлаган эдик.
Аммо, маълум бўлишича, янада дадилроқ таклиф - умумисломий криптовалютани ишга тушириш - муҳокамага қўйилди. Тўғри, аксарият мусулмонлар кўришни истайдиган ташаббускор томонидан эмас. Келинг, ҳаммасини бир четдан бошлаймиз.
Қанчалик жалб этувчан бўлмасин, мусулмонлар криптовалютаси ғояси кўплаб - ҳам доктринал, ҳам амалий жиҳатдан саволлар туғдиради.
Асосий доктринал савол  - бу унинг рухсат этилиши ёки этилмаслиги асосан унинг эмиссия тамойилларига ёки аниқроғи, ишлаб чиқилишига боғлиқ. Бошқача айтганда, потенциал фойдаланувчиларининг унга бўлган муносабати бу валютани ким ва қайси тамойилларда чиқаришига боғлиқ бўлади.
Юқоридаги саволнинг ечимига амалий жиҳатлар ҳам боғлиқ - бу криптовалютани қўллаш соҳаси қандай бўлади. Охир оқибат, унинг ғояси асосан биткоин ва шунга ўхшаш кўплаб криптовалюталар машҳурлигини тушунтириб берадиган, давлат томонидан тартибга солинмаган ҳолда пул оқимларини максимал даражада оширишни истаган мустақил, кўпинча кичик бўлган ўйинчилар ўртасидаги ҳисоб-китобларга қаратилган. Давлат ёки миллий криптовалютаси бу маънода аллақачон криптовалюта ғоясига зид келади, аммо агар биз давлат экспортчилари ва импортчиларининг бундай "криптовалюта"да ҳисоб-китоблари ҳақида гапирадиган бўлсак, бу оддий нақдсиз тўловлардан қандай фарқ қилиши аниқ эмас.
Шу муносабат билан ислом динига қизиқувчи иқтисодчилар томонидан бир неча мусулмон мамлакатлари ҳукумати томонидан таклиф қилинган Ислом динор, дирҳам ва фулус лойиҳасининг моҳиятини эсга олмасак бўлмайди. Бу аниқ бир дунё ёки давлатлараро бюрократик бирлашма билан эмас, балки объектив аҳамиятга эга бўлган дунёдаги оддий мусулмонлар ўртасида ҳисоб-китоблар валютасини яратишдан иборат эди. Нақд тўловлар учун бундай объектив қиймат асрлар давомида олтин ва кумуш билан шартланган - шу сабабли тарихий Ислом оламининг пул бирлиги бўлган олтин динор ва кумуш дирҳам ғоясидир. Бугунги кунда ҳисоб-китобларнинг аксарият қисмини қамраб оладиган нақд пулсиз ҳисоб-китоблар билан бу жуда қийин. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун электрон ҳисоб-китоблар ва тўлов тизимлари бўлган махсус омборларда электрон ҳисоб-китоблар олтин захираларига боғланган электрон динорни жорий этиш таклиф қилинди.
Аммо ушбу лойиҳа доирасида криптовалюта ғоясидан устунлик қилган бир ғоя бор эди, фарқи шунда эдики, иккинчисидан фарқли ўлароқ, у амалга оширилмади ... Бу фулус ғояси - томонлар ўзлари бу сифатда қабул қилишга рози бўлган ҳар қандай нарса бўлиши мумкин эди (албатта, яққол тақиқланган нарсалардан ташқари). Мана энди блокчейн каби платформаларда жорий этилган ушбу тамойил, умуман, криптовалюта ғоясига тўғри келади.
Тўғри, барча бу янги ғоялар асосий тўсиққа - уларни амалга ошириш мумкин бўлган бозорнинг йўқлигига боғлиқ эди. Яъни, бундай бозор бор - глобал молиявий бозор. Аммо мусулмонлар, гарчи уларда ҳамма имкониятлар бўлса-да, бу инқилобни бошламаганлари учун глобал бозорда улар ўзлари жорий қилган дунё криптовалютаси истеъмолчилари бўлиб қолишди. "Мусулмон бозори" шаклидаги муқобил вариантга келсак, исломий "криптовалюталар" талаб қилиниши мумкин бўлган иқтисодий ва ижтимоий инфратузилмани яратиш, мусулмон давлатларининг етакчи сиёсий ва иқтисодий доиралари манфаатларига зид бўлган интеграцион лойиҳаларни амалга оширишни ўз ичига олади.
Шундай қилиб, биз мусулмон мамлакатлари раҳбарларини илғор, бирлаштирувчи ташаббуслар йўқлигида танқид қилишда хато қилганимизни тан олишимизга қарамай, аслида биз ҳақиқатдан йироқ эмасдик - ҳатто амалга оширилган тақдирда ҳам, "мусулмон криптовалютаси" ғояси нақд пулсиз ҳисоб-китобларга ўхшаш бўлиши мумкин эди.
Хўш, энди ваъда қилингани - ёқимсиз нарсалар ҳақида. Афсуски, саммитда қатнашган кўплаб сунний давлатлардан бири эмас, Хумайний Эрони ҳам бундай ташаббус билан чиқди. Бу ерда муаммо фақат Яқин Шарқдаги бир қатор мамлакатларда мусулмон кўпчиликка қарши уруш олиб борувчи сектант давлат томонидан келиб чиқадиган бирлаштирувчи ташаббусларни жиддий қабул қилинмаслигида эмас.
Муаммо шундаки, Эрон кўп жиҳатдан Форс тамаддунининг интеллектуал меросига асосланган (у фақат Сафавийлар даврида шиа бўлган), элиталари сиёсий фанлар ва сиёсий тафаккур ривожига етарлича эътибор бермайдиган сунний мамлакатлардан бир қадам олдинда бормоқда.