Шундай қилиб, ярим даражага қадар аниқлик билан, Ер меридианининг ҳолати ҳисоблаб чиқилган. Ушбу ҳисоблаш замонавий ҳисоб-китобларга жуда яқин. Амалиёт усуллари ва ҳисоб-китобларнинг муфассал тавсифи Ибн Халликаннинг (1212–1293) китобида - Муҳаммад ибн Мус ал-Хоразмийнинг таржимаи ҳолида келтирилган. Ушбу усуллар санскрит тилидан Муҳаммад Иброҳим Фазарий (математик ва астроном, математика ва астрономияга оид қадимий ҳинд китобларининг араб тилига илк таржимони) «Сендҳанд» астрономия китобининг таржимаси, шунингдек, ал-Хоразмийнинг асарлари туфайли маълум бўлди. Астрономик ҳисоб-китоблар шу вақтдан бошлаб мусулмонлар томонидан фойдаланила бошланди. Мусулмонларнинг савдо-сотиқни ривожлантиришдаги фаол фаолияти бу билимларни Европада тарқатишга хизмат қилди.
Ал-Хоразмий алоҳида математик фан сифатида алгебра асосчиси сифатида қаралади. Математиканинг ушбу йўналиши бўйича биринчи китоб Ал-Жабр Вал-муқобала (Алгебра ва таққослаш) айнан у томонидан ёзилган. Ушбу олимнинг номи «Алгоритм» кўринишида қатъий белгиланган қоидаларга мувофиқ қўлланиладиган янги математик тизимнинг номи бўлиб қолди ва унинг юқорида кўрсатилган ишининг номи энг муҳим математик фанлардан бири - алгебра («Алгебра») номини олди. Ўрта асрларда Европада ал-Хоразмийнинг «ал-Жабр» китоби жуда машҳур эди ва француз математики Франсуа Вьетанинг асарлари пайдо бўлгунга қадар (1540-1603) бу алгебрани ўрганиш учун энг муҳим манба ҳисобланарди. Ал-Хоразмий ҳинд ва юнон математикалари ўртасида ёзишмалар тизимини яратди ва мусулмонлар орасида ҳиндларнинг ўнлик ҳисоблаш тизимини киритди. У Ўрта асрларнинг барча олимларидан кўпроқ математик фаннинг ривожланишига ҳисса қўшган деб ҳисобланади. Абу л-Вафа Бузжоний (901 йилда вафот этган) тригонометрияни ривожлантириш бўйича қатор ишларни якунлаган. Шундай қилиб, у саккиз хонали касрнинг аниқлиги билан 30 даража синус (Sin 30) қийматини чиқарди. Ушбу олим ўз кашфиётларини мусулмонлар орасида тарқатиш учун катта ҳаракатлар қилди.
Умар Хайём (1048-1122) ўрта асрларда алгебра соҳасидаги энг йирик олимлардан бири эди. Унинг асарлари, лотин тилига таржималари йўқлиги сабабли, Европа математикасининг ривожланишига бевосита таъсир кўрсатмади. У биринчи, иккинчи ва учинчи даражали алгебраик тенгламалар бўйича тўғридан-тўғри ва самарали тадқиқотларни бошлаган. Умар Хайёмнинг алгебра ҳақидаги рисоласи ўрта асрларнинг ушбу соҳадаги энг яхши илмий тадқиқотлари ҳисобланади. Умуман олганда, алгебра илмий фан сифатида математикага ислом олимлари томонидан киритилган. Худди шу тарзда, геометрик муаммоларни ҳал қилишда алгебрадан фойдаланиш ва аксинча, алгебрада геометрик баёнлардан фойдаланиш биринчи бўлиб ислом математиклари томонидан амалга оширилган. Бу ҳолат, ўз навбатида, аналитик геометриянинг ривожланишига ёрдам берди.
Аммо мусулмонларнинг математик фанларни такомиллаштиришдаги хизматлари бу билан чекланмайди. Маъмун ҳукмронлиги даврида, мусулмонлар Птоломей, Эвклид, шунингдек, Сендҳанд китобларини таржима қилиш, тузатиш ва такомиллаштириш билан шуғулланган бир пайтда бутун Европада фақат битта таниқли математик бор эди – Буюк Карлнинг устози ва унинг саройидаги бош олим Флакк Албин Алкуин (735–804) . Унинг асарлари бошланғич математикага оид асосий маълумотлар билан чекланган. Бутун Ўрта асрларда математика ўзининг ривожланишига мусулмон тафаккури олдида қарздор эди. XV асрнинг биринчи ярмида, мусулмонлар ўша даврлар учун энг қийин бўлган геометрия муаммолари билан шуғулланишган, конус кесимлари ёрдамида учинчи даражали алгебраик тенгламаларни эчишган ва сферик тригонометрия соҳасида изланишлар олиб боришган бир пайтда Европада математик тадқиқотлар тақвим ҳисоби ва кундалик савдо эҳтиёжларида «абак» ҳисоби билан чекланган.
Мусулмонлар геометрия соҳасида юнон математикларининг изланишларини давом эттирдилар. Улар Евклиднинг математик усуллари ҳақида таржима қилдилар ва шарҳлар бердилар. Римликларнинг ўзлари бу қадимги юнон мутафаккирининг китобларини таржима қилишмаган. Унинг асарларини лотин тилига биринчи таржимаси европаликлар томонидан фақат Х асрда, яъни уч аср ўтгач, Ҳорун ар-Рашид давридаги математик Ҳожайж ибн Юсуф томонидан арабчадан таржима қилинган.
Мусулмонларнинг астрономияга оид жиддий тадқиқотлар ўтказган. Вавилонликлар, ҳиндлар ва эронликлар эришган ютуқларни ўзлаштириш ушбу фаннинг ривожланишига асос бўлди. Ўрта асрларда Европада Албумасар номи билан танилган Абу Машар Балхий (9-аср мусулмон математики ва астрономи), ҳиндлар ва Гангез расадхонаси (қадимги Эроннинг таниқли расадхонаси) маълумотлари асосида юлдузларнинг ҳаракати ҳисобланган астрономик жадваллар тўпламини тузган. Ушбу жадвалларнинг асл матни сақланмаган, аммо унинг лотин тилига таржималари кўп маротаба нашр этилган. Улар муаллифнинг исмини машҳур килган. Шунга қарамай, Абу Машар астроном-олимдан кўра мунажжим сифатида кўпроқ танилган.
Юқорида санаб ўтилганларга қўшимча равишда, ислом астрономиясининг ривожланиши ва гуллаб-яшнашининг яна бир муҳим омили сабийларнинг билим ва тажрибаси эди. Геометрияга қизиққан сабий ибн Қара йил узунлиги ва Қуёшнинг ҳолатини аниқлаш учун қимматли тадқиқотлар олиб борди. Сабий астрономлари маълумотларидан кенг фойдаланган Муҳаммад ал-Батоний (IX-X асрлар) астрономиянинг ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди. У Птоломейнинг Қуёш ва бошқа самовий жисмлар ҳаракати ҳақидаги гапларини таржима қилди ва аниқлаштирди. Унинг XVII асрдаги Ой тутилиши ҳақидаги фикрлари Донторн учун европалик олимлар билан баҳс-мунозараларида туртки ва қўлланма бўлди. Ал-Батоний сферик тригонометрияда кўплаб муаммоларни ҳал қилиш усулини топди. Кейинчалик бундай ёндашувлар Реггио Матус (1476 йилда вафот этган) томонидан фойдаланилган.
Математик ва астрономия соҳасидаги мусулмон мутафаккирларининг асарлари италиялик Налино, француз Карадуа ва бошқа замонавий европалик олимлар томонидан таърифланган ва шарҳланган. Ислом олимларнинг таржимаи ҳоллари ва асарлари шунингдек, Сотернинг «Араб математиклари ва астрономлари» ва Брукелманнинг «Араб адабиёти тарихи» асарларида акс этган. Мусулмонларнинг бу буюк илмий мероси тадқиқот ҳажми ва сифати жиҳатидан қизиқарли ва жозибалидир. Мусулмонларнинг астрономия соҳасидаги энг муҳим асарлари қаторида юлдуз жадваллари ва тақвимларини тузиш тўғрисидаги китобларни таъкидлаш керак. Улар орасида юқори математик аниқликда бажарилган ишлар ҳам бор.
Мусулмонларнинг астрономияга оид ноёб ва жуда аҳамиятли асарлари орасида Сартон учта асарни айтиб ўтади: Абдураҳмон Суфийнинг (Х аср) Фотимийлар халифаси ал-Ҳаким Биамриллоҳ шарафига ёзилган «Сувар ал-Кавакиб» (Юлдузлар айланиш босқичлари), Ибн Юнуснинг (ХI аср) «Зиж Ҳакими» («Ҳакем астрономик жадваллари тўплами») ҳамда XV асрнинг машҳур олимлари – Қозизода Румий ва Ғиёсиддин Жамшиддин биргаликдаги асари бўлмиш «Зижи Улуғбек»ни киритади. 1447-1449 йилларда ҳукмронлик қилган машҳур астроном ва математик, Амир Темурнинг набираси ва вориси Улуғбекнинг вафоти ислом оламида астрономик тадқиқотлар таназзули бошланганини кўрсатди.
Мусулмон олимларининг энг муҳим фаолиятларидан бири тақвимни такомиллаштириш ва ислоҳ қилиш эди. Салжуқийлар амири Жалол-ад-Даул Маликшоҳ (1093-1133) даврида Умар Хайём бир неча астрономлар билан бирга тақвимни ислоҳ қилиш устида иш олиб борган. Ушбу қўшма фаолиятнинг натижаси «Тақвими Жалоли» бўлиб, у аниқлик ва амалий жиҳат бобида Европада тузилган кўплаб тақвимлардан ўзиб кетди.
Птоломейнинг астрономик қарашларини илмий танқид қилган ислом олимлари Галилей, Кеплер ва Коперникнинг илмий кашфиётларига йўл очишди. Ислом оламининг мутафаккирлари ҳатто баъзи юнон олимлари бир пайтнинг ўзида қарши чиққан Ернинг ҳаракати масаласини кўриб чиқишган. Хусусан, X асрда яшаган Абу Саййид Сежзи астролябияни ихтиро қилди ва Ернинг ҳаракатини ва осмоннинг ҳаракатсизлигини таклиф қилди. Сежзи ҳақиқатан ҳам Ернинг ҳаракатланаётганига ишонганми ёки у ўзи ихтиро қилган астролябияни ишлатиш учун бу тахминни илгари сурдими ёки йўқми номаълум. Юқорида айтиб ўтилган «Сежзи» астролябиясини таърифлаган Беруний, Ернинг ҳаракат қилиш эҳтимолини рад этган Ибн Сино ва Розий каби олимларнинг фикрига зид бўлиб, унинг ишончлилиги исботининг мураккаблигини кўрсатиб, бундай ҳодиса содир бўлиши мумкинлигини тан олди. Птоломейнинг астрономик назариясини танқид қилганлар орасида Ҳожи Носириддин Тусий (1202–1274) номи тилга олиниши керак. Бу буюк вазир ва таниқли олим-энциклопед нафақат машҳур Марага расадхонанинг асосчиси эди. У ислом олимларини хитой мутафаккирлари тадқиқотлари билан таништириш учун шароит яратди. Аламутда бўлганида (11 - 13-асрларда Хасан Саббаҳ ва унинг издошлари бошчилигидаги Исмоилийлар ҳаракатининг маркази бўлган шимолий Эроннинг шу номли тоғининг тепасида мустаҳкам шаҳар) у самовий жисмларни кузатиш ва астрономияда илмий изланишлар билан фаол шуғулланган. Носириддин Тусий бу соҳада муҳим материал ва тажриба тўплаган. Евклид назариясидаги танқидлар ва янгиланишлар билан бир қаторда, у мустақил фан сифатида астрономиядан ажралган тригонометрия соҳасидаги изланишлар билан бир қаторда ўзининг «Тазкира (Трактат)» номли китобида Носириддин Тусий Птоломейнинг астрономик таълимотларини кескин танқид қилди ва кейинчалик Коперник томонидан ишлаб чиқилган юлдузларнинг ҳаракати ҳақида янги назария шаклланишига ҳисса қўшди. Баъзи олимлар Коперник Византия орқали Тусийнинг хулосалари билан танишиш имконига эга бўлишганини рад этмайдилар, улар ҳатто бу фаразни қўллаб-қувватлайдилар.
Ўнлик касрлар тартибини кашф этиш, шунингдек, Ғиёсиддин Жамшид Кашанийнинг тахминий ҳисоблаш усуллари мусулмонларнинг математикани ривожлантиришдаги қўшган хизматларидан саналади. Қадимги математиклар учун ҳал қилиб бўлмайдиган геометриянинг кўплаб муаммолари Ибн Хайшам, Абу Саҳла Кухи (Х аср) каби ислом олимларининг асарларида ҳал қилинди. Ҳисоб-китобларни текшириш қоидаси, кетма-кетликлар охирги доимий натижага аста-секин яқинлаштириладиган тахминий ҳисоблаш қоидаси кашф қилиниши ҳам мусулмонларга тегишли эди. Катта астрономик рақамлар билан минимал хато қилинган ҳаракатлар мусулмонларнинг сонлар назарияси соҳасидаги юқори ютуқларидан далолат беради. Бундан ташқари, мусулмонлар астрономик воситаларни ихтиро қилиш, астролабияни такомиллаштири ва ҳисоблаш мосламаларини, тақвим ва юлдуз жадвалларини тузишда жуда катта ишларни бажардилар.
Мусулмонларнинг изланишлари ва изланишлари физика ва механика соҳасида ҳам қизиқарли натижалар берди. Абу Машар Балхий астрономияга бағишланган ва 1130 йилда лотин тилига таржима қилинган «Ал-Мадҳал ал-Қа-бир» (Буюк кириш) китобида денгиз ва уммонлар сувининг кўтарилиши ва пасайиши (қайтиши) табиатини таҳлил қилди. Кейинчалик, Уйғониш даврида, европаликлар айнан шу китбо бўйича ушбу ҳодисанинг илмий изоҳи билан танишдилар.
Мисрнинг Фез шаҳрида, Аббосийлар халифаси Мутаваккал (847–861) даврида таниқли математик Фарғоний Нил тошқини пайтида сув сатҳини ўлчаш учун махсус поршень ихтиро қилди. Ибн Хайшам Басрий ва Ёқуб Кандий (IX аср) каби олимларнинг оптика бўйича асарлари Европада машҳур бўлган. Рожер Бекон (1214–1292) ва Кеплер Ибн Хайшамнинг асарлари олдида жуда катта қарздорлар. Ибн Хайшам Ислом оламидаги энг катта физик ва Уйғониш давригача бўлган тарихдаги энг буюк оптик эди. Ибн Хайшамнинг ёруғликка бағишланган асарлари, унинг акс эттириш, тортишиш ва аралашиш қонунлари кейинги тадқиқотлар учун асос бўлди. Ибн Хайшамнинг асарлари бўлмаганида Рожер Бекон олим ва тадқиқотчи сифатида намоён бўла олмас эди. Рожер Беконнинг ўзи китобларининг бирида Ибн Хайшамни бир неча бор эслайди ва ундан иқтибос келтиради. Кеплер ҳам ушбу ислом мутафаккирини эслатиб ўтади.
Eвропада Ибн Хайшам «Ал-Ҳассен» («Alhasen») номи билан танилган. Унинг мулоҳазалари мантиғи Декарт мантиғига ўхшайди. У Ўрта асрларда энг яхши экспериментал олим бўлганлиги ҳақида баҳслашиш мумкин.
Беруний жисмларнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш устида иш олиб борган ва 16 та модданинг солиштирма оғирлигини замонавийга яқин бўлган ажаблантирадиган даражада аниқлик билан ҳисоблаган. Абул-Фатх Ҳазенийнинг (византиялик қул, XI асрнинг таниқли олими Абу Жафар Ҳазенийга тегишли эди), «Мизан ал-Ҳикма» («Донишмандлик мезони») муаллифи суюқлик ҳажми соҳасидаги тадқиқотлари ҳам илмий аҳамиятга эга эди. У жисмлар ва қотишмаларнинг солиштирма оғирлигини аниқлаш учун тадқиқотлар ўтказди. Ҳазенининг изланишлари турли хил оғирликларни ҳисобга олиш билан чекланмайди. У масса, оғирлик маркази ва бошқа тегишли масалаларда қимматли физик-математик мулоҳазаларга эга.
Мусулмонлар турли хил вазнларнинг хусусиятлари бўйича жуда кўп тадқиқотлар олиб боришди. Улар, айниқса, «румий» (Византия) вазнларнинг хусусиятларини ўрганишган. Баъзи ислом механик олимлари, ҳатто Салиб юришлари пайтида ҳам Европа монархлари учун махсус мосламалар тайёрлаганлар. Мусулмонларнинг илмий изланишлари, айниқса назарий жиҳатдан, катта аҳамиятга эга эди.
Халифа Ал-Мустаин (862–865) топшириғи билан Кеста ибн Лука (Х аср византиялик олими, араб ва юнон тиллари бўйича таниқли мутахассис) қадимги юнон олими Герон Александрийскийнинг асарларини арабчага таржима қилган. Ушбу таржималар механика ҳақидаги билимларни мусулмонларга етказишда катта роль ўйнади. Мусулмон олимларининг ўзлари ёзган асарлар орасида Аҳмад Хоразмийнинг (Х аср) «Рисола» асарини айтиб ўтиш керак. Ушбу китобда муаллиф гидравлика билан боғлиқ баъзи масалаларни изоҳлайди. Бу масалаларга бағишланган яна бир мусулмон китоби - Бади Уз-Заман Жазрийнинг «Рисола» асари бўлиб, 1206 йилда Диярбакр ҳукмдори Кара-Арслан топшириғи билан ёзилган. Ушбу китобда тасвирланган асбоблар ва ускуналарнинг аксарияти муаллифнинг ўзи томонидан яратилган.
Мусулмонлар янги технологияар вужудга келишига асос бўлган ўзгаришларга муҳим ҳисса қўшганлар.
Ислом цивилизацияси" китобидан, Абу Муслим таржимаси
