Ушбу воқеадан сўнг Гитлер рейхсканцлери лавозимини эгаллади, ҳукуматни тарқатиб юборди ва янги сайловларни эълон қилди ва унда НСДАП сўзсиз ғалаба қозонди. Кейинчалик, бошқа барча партиялар тақиқланди ва нацистлар Германияни тўлиқ қўлга олдилар.
Шу билан бирга, Рейхстагни ким ёқиб юборганлиги ҳақидаги савол мунозарали мавзу бўлиб қолди.
Голландиялик пироманьяк Маринус ван дер Луббе Веймар Республикаси Рейхстагини ёқиб юборишга қарор қилган, деб ишонилади. Ҳар холда, у ёнғин содир бўлган жойга этиб келган Гитлер ва унинг шериклари томонидан ўз вақтида қўлга олинган. Ван дер Луббе коммунистлар билан алоқадор бўлганлиги сабабли, гарчи у анархо-синдикалистик қарашларга амал қилган бўлса-да, нацистлар дарҳол Рейхстагнинг ёқиб юборилиши коммунистик тўнтариш бошланиши учун сигнал эканлигини эълон қилдилар. Олов билан ўйнашни яхши кўрган голландиялик судланган ва кейин ҳукмга мувофиқ гильотина ёрдамида боши танасидан жудо қилинган.
Америкалик тадқиқотчи Бенджамин Картер Хетт Central European History илмий журналида эълон қилган мақолада бу тахминни Маринус ван дер Люббенинг мотивацияси билан биргаликда шубҳа остига олади.
Тарихчининг эслашича, Рейхстагни ёқиб юбориш ҳақидаги мунозаралар Абвернинг собиқ ходими ва Гитлерга қарши фитнанинг фаол иштирокчиларидан бири Ханс Бернд Гизевиус Нюрнберг жараёни вақтида, шунингдек, бир қатор китоблар саҳифаларида бўлган воқеада айблаган шахсга қарши судда мағлуб бўлганидан кейин яна давом этган. Бу одамнинг исми Ханс Георг Гевер эди ва 1933 йилда у НСДАП штурмчи аскарларидан бири бўлган.
1962 йилда Гевер Гисевиусга қарши судда ғалаба қозонди, аммо у ўз сўзларини инкор қилмади. Айтганча, мажлислар давомида судьялар Гевернинг Польша ва СССРдаги жанговар ҳаракатлардаги фаол иштирокини эътиборсиз қолдирди.
Рейхстагнинг ёлғиз пироманьяк томонидан ёқиб юборилиши версияси бир қатор немис тарихчилари томонидан фаол қўллаб-қувватланди, уларни Бенжамин Картер Хетт бир неча бор Гитлер ва унинг қуролдошини нацистларнинг ўтмиши туфайли қайта тиклашга уринишда айблаган. Энди тарихчи нацистларнинг ўт қўйиши ҳақидаги версия нацистлардан жабр кўрганларнинг саъй-ҳаракатлари самараси эканлигини тасвирлаб, нацистлар билан тўғридан-тўғри алоқа қилган одамлар содир бўлган воқеада ван дер Луббени айблаб, ўзлари четда қолиш учун қандай ҳаракат қилганликларини кўрсатиб, баҳсларга чек қўйишга қарор қилди.
1933 йилнинг қайноқ ёзи
1933 йилда голландиялик пироманьякнинг айбдорлиги Адолф Гитлер, Германн Геринг ва Йозеф Геббелс томонидан фаол равишда таъкидланди, улар ван дер Луббенинг ҳаракатларини немис коммунистларининг амбициялари билан боғлашга ҳаракат қилишди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, Рейхстагга ўт қўйиш бўйича жиноий иш юритаётган комиссарлар бошиданоқ голландияликнинг ёлғиз ҳаракат қилганига ишонч ҳосил қилишди ва улар ҳатто коммунистик фитна версиясини ҳам ҳисобга олишмади.
1990-йилларнинг ўрталарида бир қатор архив ҳужжатлари махфийликдан чиқарилганда, бундай эмаслиги маълум бўлди. Аниқланишича, терговчилар ван дер Луббега коммунистлар ёрдам берган деган версияни ишлаб чиқишган.
Ўт қўювчининг ватанига бориб, ўт қўйишни тергов қилишга раҳбарлик қилган штурмбаннфюрернинг матбуот анжумани билан боғлиқ вазият ҳам ғалати тарзда ривожланди. Голландия ва Германия газеталарида ван дер Луббенинг ҳаракатларига нисбатан мутлақо қарама-қарши иқтибослар келтирилди. Хусусан, Голландияда ван дер Луббенинг ёлғиз ўзи ҳаракат қилгани ҳақида гапиргани айтилган. Аслида, тергов кўриб чиққан асосий версияга кўра коммунистлар ўт қўювчига сўз билан ва амалда ёрдам беришган.
Коммунистлар содир бўлаётган воқеалардан четда турмадилар: 1933 йилнинг ёзига келиб улар Рейхстагга ўт қўйишни нацистларнинг провокацияси деб атаган кучли тарғибот кампаниясини бошладилар. Ушбу версия Германиядан ташқарида ҳамма учун яхши эди. Шу билан бирга, нацистлар Германияда НСДАПдан ташқари барча партияларни аллақачон тақиқлаб қўйганларида, улар кичик муросага келишлари керак эди ва ван дер Луббе ёлғиз ҳаракат қилган версияси асосий бўлди. Бундан ташқари, юзага келган вазиятда у нацистлар манфаати учун ўйнади.
Pro et contra
1934 йил январ ойида Маринус ван дер Луббе қатл этилгандан сўнг, Германияда ва чет элда Рейхстагнинг ёқиб юборилиши билан боғлиқ воқеа муҳокама қилишни тўхтатди. Мавзуга қизиқиш Иккинчи Жаҳон урушидан бир неча йил ўтгач яна пайдо бўлди. Хусусан, ишни текшираётган комиссарлар эътиборни ўзларидан чалғитиш учун ёлғиз ўт қўювчининг версиясидан фойдаланганлар. Гап шундаки, барча "қаҳрамонлар" - Гейнрих Шницлер, Ҳелмут Гаисиг ва Рудолф Гесс - гестапо билан фаол ҳамкорлик қилишган, яҳудийларни депортация қилишда ва урушдан кейинги даврда суд қилиниши мумкин бўлган бошқа кўплаб ишларда қатнашган.
Шу сабабли, улар биринчи бўлишга уринишди ҳамда Гитлер ва унинг шерикларидан халос бўлиш учун ўзларини ҳаётни хавф остига қўйган нацистлар режимига қарши ҳақиқий жангчилар сифатида ўзларини автобиографияларини нашр этдилар. Шу билан бирга, китоблар чиқарилишидан олдин иккаласи ҳам нацистларнинг ўзлари Рейхстагни ёқиб юборганликларини айтишди.
Кейин эса "детективлар" яна ван дер Луббени содир бўлган воқеада айбладилар ва уларга ишонишди. Уларнинг ниятлари ҳақидаги ҳақиқатни кўп йиллар ўтгач, архивлар тарихчиларга ўз эшикларини очгандан кейингина билиш мумкин бўлди. Ҳатто Гаисиг ва Гесс ўртасида нашр этилган ёзишмалар мавжуд бўлиб, уларда Рейхстагнинг ёқиб юборилиши ҳақидаги ҳикояни қандай қилиб энг яхши тарзда тақдим этишни муҳокама қилинган. 1951 йилда Шимолий Германия шаҳарларида бир нечта портловчи мосламаларни ишга туширган қўпорувчини қўлга олишга муваффақ бўлган Қуйи Саксониядан келган терговчи Уолтер Цирпинс ҳам ван дер Луббе боғига тош отишга қарор қилди. Терговчи ҳатто Spiegel журналида рукн ёзиб, маҳбусни ван дер Люббега қиёслади ва Германияда нацистлар Рейхстагни ёқиб юборган деган ишончни заифлаштирди.
1961 йилда Гейнрих Шницлерни ҳатто унинг хатти-ҳаракатлари ван дер Луббенинг қатл этилишига олиб келганлиги учун судга тортмоқчи бўлишди. Архивда аниқланган ёзишмалар шуни кўрсатадики, 1948 йилда Гесс, Гаисиг, Шницлер ва уларнинг ҳамкасби Рудолф Дильс Герингнинг собиқ матбуот котиби Мартин Зоммерфелд билан Рейхстагга ўт қўйилиши ва бунда голландиялик анархистини қандай айблашлари ҳақида почта орқали гаплашишган.
Агар дастлаб уларнинг мақолалари ва китоблари фақат немис тилида нашр этилган бўлса, кейинчалик улар деярли барча Европа тилларига таржима қилинган. Рейхстагни нацистлар эмас, балки Маринус ван дер Луббе ёқиб юборган деган тахмин шу тариқа устунлик қила бошлади.
Бенжамин Картер Хеттнинг сўзларига кўра, ўша пайтдаги вазиятга бошқача қарашимизга икки омил тўсқинлик қилган – архивларнинг аксарияти ГДРда бўлган ва тарихчилар унга кириш имконига эга бўлмаган. Шунингдек, кўплаб собиқ нацистлар Германия Федератив Республикасида жуда юқори лавозимларга эга бўлишлари ва терговга тўсқинлик қилишлари, шунингдек, содир бўлган воқеалар ҳақидаги ўз версияларини лобби қилишлари мумкин эди. Бундан ташқари, вақт ўтиши билан Ҳанс Бернд Гизевийга қарши Ганс Георг Гевер тарафида бўлган одамлар "детективлар" билан яқин алоқада бўлиб, собиқ штурмчининг айбсизлиги ва ван дер Луббенинг айбдорлигини таъкидлаган бошқа гувоҳлар билан ўз позицияларини синхронлаштиргани маълум бўлди.
Маълум бўлишича, худди шу одамлар бир қанча тарихчиларнинг фаолиятини ҳам молиялаштирган, улар кимдан пул олаётганликларини билмаган ҳолда, воқеаларни тергов қилишда қатнашган собиқ нацистлар билан ҳамма нарса ҳақиқатда қандай содир бўлганлиги ҳақида суҳбатлашган. Хусусан, бу Фриц Тобиас, Ханс Моммзен ва Свен Феликс Келлерхофга алоқадор.
Буларнинг барчаси урушдан кейинги 15 йил ичида Рейхстагни ван дер Луббе ёқиб юборганлиги ҳақидаги тахмин асосий вариантга айланишига ёрдам берди. Ганс Бернд Гисевиус каби одамлар озчиликда қолишди.
Ҳар кимнинг ўз ҳақиқати бор
Бенжамин Картер Хеттнинг сўзларига кўра, нацистлардан у ёки бу тарзда жабр кўрган одамларнинг тахминлари кўп жиҳатдан ҳақиқий фактларни ҳиссиётлар билан алмаштиради. Мисол сифатида тарихчи бир нечта китобларни келтиради, уларда ёнғин ва унинг терговига ҳеч қандай алоқаси бўлмаган одамлар нацистлар Рейхстагни ёқиб юборганлиги ҳақидаги тахминни эслатиб ўтадилар.
Тадқиқотчининг фикрига кўра, асосий муаммо шундаки, манба ёки ҳеч бўлмаса адабиёт сифатида тан олинган китоблар муаммога нохолис ёндашган одамлар, яъни нацистлар ёки уларнинг қурбонлари томонидан ёзилган.
Умуман олганда, Бенджамин Картер Хетт нацистларни оқлашга уринишларни уларни рейхстагни ёқиб юборишда айблашга уринишлар билн тенглаштиради – иккала ҳолатда ҳам холислик ва аниқлик йўқ. Унинг ишончи комилки, охирги пайтларда Рейхстагни ван дер Люббе ёқиб юборганлиги ҳақидаги тахмин яна оммавийлигини йўқотмоқда, у мазкур муаммони янгича ва ҳис-туйғуларсиз ўрганишга ҳаракат қилаётган ёш немис тарихчиларининг фикрларини келтириб ўтади.
Тарихчининг таъкидлашича, голландиялик ёлғиз ҳаракат қилган ва фашистлар содир бўлаётган воқеаларга ҳеч қандай алоқаси йўқ, деган версия "детективлар" нинг урушдан олдинги махфий кўрсатмаларига асосланади, бу уларнинг уруш пайтида айтганлари билан умуман мос келмайди. Бундан ташқари, тарихчи ўтган асрнинг 60-йилларида айнан мана шу “детективлар” билан яқин ҳамкорликда ёнғинни “текширган” тарихчиларнинг мотивларини шубҳа остига қўяди.
Рейхстагни ким ёқиб юборганини, воқеа иштирокчиларига ҳам, резонансли ёнғинни тергов қилганларга тегишли ҳужжатларнинг кейинги қисми ошкор этилгач, эҳтимол, 2016 йилдан кейин тушуниш мумкин бўлади.
