Константин Рим империясини ҳукмронлик даврининг катта қисмида ягона император сифатида бошқарган. Баъзи олимларнинг таъкидлашича, унинг асосий мақсади барча табақалардан бир овоздан маъқулланиш ва ўз ҳокимиятини бўйсундириш бўлган ва шунинг учун у насронийликни сиёсий империя динига мос келадиган энг мақбул дин деб ҳисоблаган ҳолда сиёсий ташвиқот олиб боришни танлаган. Шунга қарамай, Константинлар сулоласи даврида насронийлик бутун Рим империяси давлат черкови даврида вужудга келган бутун империя бўйлаб тарқалди. Константин насронийликни чин дилдан қабул қилганми ёки бутпарастликка содиқ бўлганми деган савол тарихчилар орасида мунозарали мавзу бўлиб қолмоқда. Унинг 312 йилдаги расмий мурожаатини деярли барча тарихчилар тан олишган, гарчи у фақат Никомедиянинг ариан епископи Эвсевий томонидан 337 йилда ўлаётган пайтида чўқинитирилган бўлса ҳам, бунинг асл сабаблари номаълум бўлиб қолмоқда ва муҳокама қилинмоқда. Олбанидаги Нью-Йорк университетининг тарих профессори Ханс Полсандернинг сўзларига кўра, Константиннинг даъвати императорликни ўз қўлида ушлаб туриш учун сиёсий манфаатларига хизмат қилишга қаратилган ҳақиқий сиёсатнинг бошқа воситаси бўлган: “Константин ҳукмронлигининг асосий устунлиги консерватизм эди. Унинг насронийликни қабул қилиши ва насронийликни қўллаб-қувватлаши кутилганидан кам янгилик яратди; аслида улар мутлақо консерватив мақсадга - империяни сақлаб қолиш ва давом эттиришга хизмат қилдилар”.
Рим империясида насронийларни таъқиб қилишни тугатиш тўғрисидаги Константиннинг қарори илк насронийликнинг баъзан у «черков ғалабаси», «черков дунёси» ёки «Константин силжиши» деб номланган бурилиш нуқтаси бўлган. 313 йилда Константин ва Лициний Миландаги насронийликка сиғинишни жиноят деб ҳисобламаслик ҳақида қарор чиқарди. Император Черковнинг буюк ҳомийси бўлди ва черковда насроний императорининг ўрнини белгилаб олди ва православлик, насроний дунёси, дунё насронийлари йиғилиши ва Рим империясининг давлат черкови ҳақида 380 йилда қарор эълон қилди. У православ черковида, Шарқ черковларида ва турли хил Шарқий католик черковларидаги тенг ҳуқуқли ҳаворийлар олдида авлиё сифатида ҳурматга сазовор, у ерда у «насроний монархи» га мисол сифатида кўриб чиқилади.
Константингача бўлган давр
Рим императорлиги номидан насронийларнинг биринчи расмий таъқиб қилиниши милоддан олдинги 64 йилда қайд этилган эди, Рим тарихчиси Тацитнинг хабар беришича, император Нерон насронийларни Буюк Рим ёнғинида айблашга уринган. Черков ривоятларига кўра, ҳаворийлар Петр ва Павел айнан Нерон ҳукмронлиги даврида Римда қийноққа солинган. Аммо замонавий тарихчилар, Рим ҳукумати 96 йилда Нерва томонидан Fiscus Judaicus модификациясидан олдин насронийлар ва яҳудийлар ўртасида тафовут қилганми, деган саволга жавоб беришади, шу вақтдан бошлаб амалда яҳудийлар солиқ тўлаган, аммо насронийлар эса – йўқ
Кейинчалик, насронийлар икки ярим аср давомида спорадик ва маҳаллий таъқиблардан азият чекдилар. Уларнинг император тоғутига қўшилишдан бош тортиши хиёнат сифатида кўрилган ва шу сабабли ўлим билан жазоланарди. Энг кенг тарқалган расмий таъқиблар Диоклетиан томонидан амалга оширилди. Буюк қувғин пайтида (303-311) император насронийларнинг иморатлари ва уйларини бузиб ташлаш, уларнинг муқаддас китобларини йиғиш ва ёқиш тўғрисида буйруқ берган. Насронийлар томошабинларни хушнуд этиш учун ҳибсга олинган, қийноққа солинган, майиб қилинган, ёқиб юборилган, оч қолган ва гладиаторлар жангларига ҳукм қилинган. Катта қувғин расман 311 йил апрелда, Тетрархиянинг катта императори Галерий диний бағрикенглик тўғрисида қарор чиқарганда якун топди, бу эса насронийларга ўз динларига амал қилиш ҳуқуқини берган, аммо уларга ҳеч қандай мулкни қайтариб бермаган. Ғарбий Империяда цезарь Константин, Шарқий империядаги цезарь Лициний ҳам диний бағрикенглик тўғрисидаги қарорга имзо чекдилар. Галерий ўзининг узоқ вақтдан бери давом этган насронийларни таъқиб қилиш сиёсатидан воз кечиши цезарларнинг бирига ёки иккаласига боғлиқ бўлганлиги тахмин қилинади.
Мурожаат
Эҳтимол (лекин аниқ эмас) Константиннинг онаси Елена уни насроний динига кўндирган; ҳар ҳолда, у ўзини Милан эдикти нашр этилгандан кейингина насроний деб эълон қилди. Насронийларга мурожаат қилар экан, Константин, унинг фикрига кўра, у ўз ютуқлари билан фақат ушбу Олий Худо олдида қарздор эканлигини аниқ кўрсатди
Мульвий кўприги жанги
Кесариялик Евсевий ва бошқа насроний манбалар хабар беришича, Константин 312 йилда Мулвий кўприги жангида драматик воқеадан омон қолган, шундан кейин Константин Ғарбда императорликка деб даъво қилган. Ушбу манбаларга кўра, Константин жанг олдидан қуёшга қаради ва унинг устидаги ёруғлик чорраҳасини кўрди ва унинг ёрдамида юнонча «Ἐν Τούτῳ Νίκα» (бу билан ғалаба қозонасан) сўзларини айтган бўлиб, бу кўпинча лотин тилига «in hoc signo vinces» (бу белгида сен ғалаба қозонасан) деб, черков-славян тилида «шу билан ғалаба қозонасан» таржима қилинади. Константин ўз қўшинларига қалқонларини насронийлик рамзи (Хi-Ро) билан безашни буюрди ва шундан сўнг улар ғалаба қозонишди
Жангдан сўнг, янги император Капитолада худоларга тайёрлаб қўйилган қурбонлик қилинадиган жойларни менсимади ва генералнинг Римга ғалабали киришини нишонлаш учун одатий қурбонликларни қилмади, бунинг ўрнига тўғридан-тўғри император саройига борди. Бироқ, империянинг энг нуфузли одамлари, айниқса юқори мартабали ҳарбий амалдорлар насроний динига қабул қилинмаган ва ҳанузгача Римнинг анъанавий динларида қатнашган; Константиннинг бошқаруви ҳеч бўлмаганда ушбу фракцияларни тинчлантиришга тайёрлигини кўрсатди. Жангдан саккиз йил кейин зарб қилинган Рим тангаларида Рим худоларининг тасвирлари ҳанузгача сақланиб қолган. У биринчи буюрган ёдгорликларда, масалан, Константин Аркида, насроний динига ишора қилинмаган
Милан эдикти
313 йилда Константин ва Лициний «насронийлар ва бошқалар ҳамма динларга, уларнинг ҳар бири учун энг зўри ҳисобланган динга ишониш эркинлигига эга бўлишлари керак» деб эълон қилдилар ва шу билан барча динларга, шу жумладан насроний динига ҳам бағрикенгликни тақдим этдилар. Милан эдикти, 311 йилдаги Галерийнинг бағрикенглиги тўғрисидаги мусодара қилинган черков мулкини қайтариб бериш тўғрисидаги олдинги суд қароридан ҳам кўпроқ самара берди. Ушбу фармон империяни диний сиғинишга нисбатан расмий равишда бетараф қилди; кейинчалик 380 йил Фессалоники эдикти билан содир бўлганидек, у анъанавий динларни ноқонуний қилмади ва насронийликни давлат динига айлантирмади. Аммо Милан эдикти империяда насронийлик даражасини кўтариб, давлат фаровонлиги учун диний сиғинишларнинг аҳамиятини яна бир бор тасдиқлади
Насронийларга ҳомийлик
Константиннинг тахтга ўтириши илк насронийлик учун бурилиш нуқтаси бўлган. Ғалабадан кейин Константин насроний динининг ҳомийси ролини эгаллади. У черковни молиявий томондан қўллаб-қувватлади, кўплаб базиликалар қурди, руҳонийларга имтиёзлар берди (масалан, баъзи солиқлардан озод қилиш), насронийларни юқори лавозимларга кўтариш, Диоклетианнинг Буюк Қувғини пайтида мусодара қилинган мулкни қайтариб бериш, черковга ер ва бошқа бойликлар беришни амалга оширди. 324 - 330 йиллар орасида Константин Босфор - Константинополда Византияда янги империя пойтахтини қурди. «Қадимги» Римдан фарқли ўлароқ, шаҳар насроний архитектурасидан фойдаланишни бошлаган, шаҳар деворлари ичида ибодатхоналарни ўз ичига олган ва илгари бошқа динларнинг ибодатхоналари бўлмаган
Бироқ, шу билан бирга, Константин насронийликни қабул қилмаганлардан янги шаҳар учун пул тўлашни талаб қилди. Насроний солномачиларнинг таъкидлашича, Константинга «ўз фуқароларига ўзларининг маросимларидан воз кечишни ўргатиш ... ва уларга ўзларининг ибодатхоналари ва улардаги тасвирлардан нафратланишни ўргатиш керак». Бу ибодатхоналарни қўллаб-қувватламаганлиги сабабли ёпилишига олиб келди, уларнинг бойликлари шоҳ хазиналарига тушди; буни амалга ошириш учун Константин куч ишлатиши шарт эмас эди. Фақат солномачи Теофан ибодатхоналар «вайрон қилинган» деб қўшимча қилган, аммо замонавий тарихчилар буни ёлғон деб ҳисоблашган
Давлат лавозими
Константин билимли одамларни ҳурмат қилган ва унинг сарой аҳли кекса, ҳурматли ва иззатли одамлардан иборат эди. Насронийликни қабул қилишдан бош тортган рим оилаларининг етакчилари ҳокимиятдан маҳрум бўлишди, аммо барибир лавозимларга тайинланди; ҳатто умрининг охиригача унинг энг юқори ҳукуматининг учдан икки қисми насроний бўлмаганлар эди.
Ҳуқуқий ислоҳот
Константин қонунлари унинг насроний қарашларини кучайтирди ва акс эттирди. Хочга тортиш насроний художўйлиги учун бекор қилинди, аммо унинг ўрнига Рим ҳукмронлигини сақлаб қолиш учун дорга осиш жорий қилинди. 321 йил 7 мартда Константин «қуёшнинг муборак кунида (ҳафтанинг биринчи куни) барча маҳаллий судялар ва шаҳарларда яшовчилар дам олишлари ва барча устахоналар ёпилиши керак» деган буйруқ чиқарди, қулларни озод қилиш мақсади бундан мустасно эди. Аммо якшанба кунлари аҳолининг катта қисми ишлайдиган қишлоқ хўжалиги ишларида ҳеч қандай чекловлар мавжуд эмас эди
Унинг ҳукмронлиги даврида қабул қилинган баъзи қонунлар замонавий маънода ҳам инсонпарвар эди, эҳтимол унинг насронийлиги илҳомлантирган: маҳбус энди тўлиқ қоронғуликда қолиши мумкин эмасди, уни кўчага ва кундузги ёруғликка чиқариш керак эди; маҳкумга аренада ўлишга рухсат берилган эди, лекин уни «самовий безатилган» юзида маркалаш мумкин эмас эди, чунки Худо одамни ўзининг сурати ва қиёфасида, фақат оёқларида яратган. Умумий гладиатор ўйинлари 325 йилда тўхтатилди.
Илк насронийлик давридаги Библиялар
331 йилда Константин Евсевийга элликта Библияни Константинопол черковига топширишни буюрди. Афанасий Библияни тайёрлаган тахминан 340 Александриялик хаттотлар ҳақида ёзган. Яна кам нарса маълум. Бу қонунлар рўйхатини мотивация қилиши мумкинлиги ва Ватикан ва Синай кодакслари ушбу Библия намуналари эканлиги тахмин қилинмоқда. Пешитта ва Александрия Кодекси билан биргаликда, бу бизгача етиб келган илк насроний Библияларидир
Насронийлар императорлиги
Константиннинг бошқаруви насроний императорининг черковдаги мавқеига катта таъсир кўрсатди. Императорлар ўзларининг фуқароларининг руҳий саломатлиги учун худолар олдида жавобгар деб ҳисобладилар ва Константиндан кейин улар черковга православликни белгилаб бериш ва қўллаб-қувватлашга мажбур бўлдилар. Черков одатда догма таърифини епископларнинг жавобгарлиги сифатида кўриб чиқди; императорнинг роли эътиқодни амалга ошириш, бидъатни йўқ қилиш ва жамоат бирлигини сақлаш эди. Император унинг империясида Худога тўғри сиғинилишини кафолатларди. Черков ҳақиқий ибодат (православие), докртиналар ва ақидалар нимадан иборатлигини белгилаб берарди.
Константин насроний динига сиғинишни бошлади, аммо у эътиқод ҳақида, Худо ким ва нима эканлиги ҳақида кўп фикрлар мавжуд эканлигини аниқлади. 316 йилда Константиндан Донатиста мазҳаби бўйича Шимолий Африка низоси борасида қарор қабул қилиш сўралади, бу ҳар қандай йўл билан таъқибга учраган епископларга бўйсунмаслик, кейинчалик ўз епископларидан ташқари бошқалар, бутунлай ифлосланган деб ҳисобланган. Энг муҳими, 325 йилда у биринчи дунё насронийлари йиғилиши мақомини олган Биринчи Никей йиғилишини чақирди. Никея йиғилиши насронийларнинг бутун черков учун православликни белгилаб беришга қаратилган биринчи уринишдир. Никейдан олдин барча черков йиғилишлари маҳаллий ёки минтақавий синодлар бўлиб, улар черковнинг фақат қисмларига таъсир кўрсатар эди.
Никей йиғилиши асосан Ариан низоларини ҳал қилди. Константиннинг ўзи Ариан ва Тринитар лагерлар орасида аро қолган эди. 328 йилда Арианлар раҳбарлари, епископлар Никомедия Евсевий ва Никейлик Феогн қувғиндан қайтдилар ва 330 йилда Арианизмнинг асосий рақибларидан бири, Антиохия епископи Евстатий ҳукм қилинди ва сургун қилинди. 335 йилда Константиннинг буйруғи билан Тир шаҳрида собор чақирилиб, у эрда Буюк Афанасий ҳукм қилиниб, Тирга сургун қилинган. Баъзи замонавий тарихчиларга кўра, Афанасийнинг мағлубияти доктринал фарқлар туфайли эмас, балки унинг Мисрдаги номувофиқ хатти-ҳаракати туфайли эди. Инглиз черков тарихчиси В.Х.КФренднинг сўзларига кўра, унинг черков ва давлат ўртасидаги келажакдаги алоқалари учун аҳамияти туфайли, Тир йиғилиши Ника йиғилиши билан бир қаторга қўйилиши мумкин
337 йил май ойида, вафотидан сал олдин Константин чўқинтирилди. Шу вақтгача у катта ёшдаги ҳаётининг кўп қисми учун катехумен бўлган. Агар у ўлим тўшагида сувга чўқинтирилишни кутса, гуноҳи билан жони булғаниши ва жаннатга тушмаслик хавфи камлигига ишонган. У ўзининг узоқ қариндоши, Никомедиялик епископ Евсевий томонидан чўқинтирилган. Никомедиялик Евсевий императорлик саройида бўлганида, Шарқий сарой ва Шарқий черковнинг асосий лавозимлари аринлар ёки арианлар билан хайрихоҳлар томонидан эгалланган. Қисқа даврни ҳисобга олмаганда, Евсевий Константин ва Константий II нинг тўла ишончига эга эди ва император Юлиан муртаднинг маслаҳатчиси бўлган. Константиннинг ўлимидан кейин унинг ўғли ва вориси Константий II император Валенс сингари арианлик бўлган.
Бошқа динларнинг бостирилиши
Римда анъанавий бўлган динларга нисбатан Константиннинг позитсияси унинг ҳукмронлиги даврида ривожланган. Амалда, танга зарб этиш ва бошқа расмий мотивлар 325 йилгача уни енгилмас қуёшн бутпарастлик дини билан боғлаган. Дастлаб, Константин янги ибодатхоналар қуришни рағбатлантирган ва анъанавий қурбонликларга тоқат қилган; ҳукмронлиги охирига келиб, у Рим ибодатхоналарини талон-тарож қилиш ва вайрон этиш тўғрисида буйруқ беришни бошлади
Форсларга муносабат
Евфратдан шарқда, Лимесдан ташқарида Рим билан доимий равишда курашган Форс империясининг Сосонийлар ҳукмдорлари одатда насроний динига тоқат қилардилар. Айтилишича, Константин 324 йил Шапур IIга нома ёзган ва уни ўз ҳукмронлиги даврида нарсонийларни ҳимоя қилишга ундаган. Насронийлик Рим империясининг давлат дини сифатида белгиланиши билан Форс насронийлари қадимги Форс душманининг иттифоқчилари сифатида кўриб чиқила бошлади. Аноним насроний хабарига кўра, Шапур II ўз генералларига шундай деб ёзган эди: “Сиз насронийларнинг этакчиси Симонни ҳибсга оласиз. У ушбу ҳужжатга имзо чекиб, насронийлардан биз учун икки баравар солиқ ва икки баравар ўлпон йиғишга рози бўлгунга қадар, уни ушлаб турасиз ... чунки биз, худолар, урушнинг барча синовларини бошдан кечирдик, уларда эса тинчлик ва завқдан бошқа нарса йўқ. Улар бизнинг ҳудудимизда истиқомат қиладилар ва бизнинг душманимиз бўлган Цезарнинг фикрига қўшиладилар” .
Хоч олиниши
326 йилда Элена (жуда кексайган ёшида, соғлиғи яхши бўлса ҳам) Қуддусга зиёрат қилиш учун борган. Масиҳнинг эҳтиросига оид изларни қидириб, у Голгофада қазиш ишлари олиб борган, у ерда афсонага кўра Исо Масиҳ кўмилган ғорни топгандан сўнг, у ҳаёт берувчи хоч, тўртта мих ва Титло INRI топди. Хочнинг топилиши Хочнинг юксалишини нишонлашнинг бошланиши эди.
Абу Муслим таржимаси
