Шумерлар Яқин Шарқнинг энг қадимий (ва баъзи манбаларга кўра, энг қадимий) цивилизацияларидан бири бўлиб, у билан боғлиқ бўлган ҳамма нарса кўплаб сирлар билан қопланган.
Биринчи жумбоқ: Шумер цивилизацияси қандай пайдо бўлган?
Тадқиқотчилар томонидан аниқланган ушбу цивилизациянинг пайдо бўлиш муддати жуда ноаниқ. Баъзи олимларнинг таъкидлашича, Дажла ва Фурот дарёлари орасидаги Шумер цивилизацияси (замонавий Ироқнинг жануби - «Месопотамия») милоддан аввалги 3-4 минг йиллар бошида пайдо бўлган, бошқалар бу жуда олдин содир бўлган деб ҳисоблашади - милоддан аввалги 6 минг йил.
Ажабланарлиси шундаки, на Миср, на юнон йилномаларида шумерлар ҳақида ҳеч қандай эслатма йўқ. Айни пайтда, шумерларнинг афсоналари ва афсоналари мавжуд бўлиб, улар бироз кейинроқ муҳокама қилинади.
Иккинчи топишмоқ: шумерлар ким эди?
Биринчи шумерлар ким бўлганини ҳеч ким билмайди. Бу вақтда Яқин Шарқда деярли ҳамма жойда шумерлар этник, тил ва маданий жиҳатдан мансуб бўлмаган сомий халқлар гуруҳи яшаган. Бу сомий қабилаларидан бутунлай бошқача халқ эди. Ва беихтиёр савол туғилади: шумерлар у ерга қандай этиб келишди?
Бир версияга кўра, улар денгиздан, эҳтимол Осиёдан келган. Бошқа бир фикрга кўра, Месопотамияни забт этиш бўлган. Лекин ким томонидан ва қачон?
Учинчи версияда айтилишича, шумерлар тоғлардан келган. Ушбу версия Шумер ибодатхоналарини қуриш усули билан қўллаб-қувватланади - улар сунъий қирғоқларда ёки ғишт ва лой блоклардан ясалган тепаликларда - терасталарда қурилган. Бундан ташқари, шумер тилида «мамлакат» ва «тоғ» сўзлари бир хил тарзда ёзилган. Тўғри, «тоғ» гипотезасида камчиликлар бор: шумер эпосида шумерларнинг ватани, улар бутун инсониятнинг аждодлари ватани ёки тоғлар йўқ, Дилмун ороли ҳақида гаплар бор!
Айни пайтда, шумерлар Яқин Шарққа денгиз орқали келган яна бир назариянинг тасдиғи бор. Зеро, биринчидан, улар дарёлар бўйида ўрнашиб олган бўлса, иккинчидан, суғориш, денгиз ва кемачилик ишларида фаол қатнашган.
Маълум бўлишича, барча олимлар бир фикрда бўлган ягона нарса шумерлар Яқин Шарққа бегона, «бегона» халқ бўлган. Шу билан бирга, нима учун улар ўзларини «қора нуқта» деб аташгани сирлигича қолмоқда?
Учинчи топишмоқ: Шумер цивилизацияси қаерга кетган?
Қадимги Шумер цивилизацияси сиёсий жамоага эга бўлмаган, бир-бири билан рақобатлашадиган, лекин айни пайтда бир-бири билан савдо қилувчи шаҳар-давлатлардан иборат эди. Месопотамияда ҳарбий раҳбарлар ва олий руҳонийлар ролларини бирлаштирган ҳукмдорлар бошчилигидаги бир ярим ўнга яқин шундай ҳудудий-ижтимоий тузилмалар мавжуд эди ва табиийки, кичикроқ ҳудудлар уларга бўйсунди.
Кейинчалик, Шумер сивилизацияси сезилмасдан йўқ бўлиб кета бошлади, аста-секин эрталабки туман каби сўна бошлади. Ягона давлат яхлитлигига эга бўлмагани учун аввал кучлироқ Шумер-Аккад подшолиги вужудга келди, кейин шумер тили йўқолди (аккад тили уни ўзлаштирди), кейин эса афсонавий Бобил пайдо бўлди. Шундай қилиб, сомийлар бошқа халқлар билан ассимиляция қилинган ёки бутунлай йўқ бўлиб кетган шумерларнинг ўрнини эволюцион равишда эгаллади.
Тўртинчи топишмоқ: Шумер ёзуви ва уларнинг кашфиёти
Шумер ёзуви, эҳтимол, ер юзидаги биринчи ёзув ҳисобланади. Уни қўллашнинг энг ёрқин мисоли Кишдаги планшетдир (милоддан аввалги 3500 йил). Планшетдан кейин қадимий Урук шаҳрини қазиш жараёнида топилган ва милоддан аввалги 3300 йилларга оид ҳужжатлар жойлашган.
Шумер тили ўзига хос аглутинатив тузилишга эга эди; ёзув пиктограмма шаклида, тўғрироғи миххат ёзувида бўлган. Шумер тилида бир бўғинли сўзлар кўп бўлиб, логограммалар ва силлабограммалар ҳам ишлатилган. Дастлаб, шумер тилидаги белгилар сони мингга етди, сўнг 600 тага тушди.
Бешинчи топишмоқ: Шумер афсоналари
Афсоналар ва афсоналар ҳар қандай халқни ўрганишда алоҳида «тоифа» дир. Бу ерда биз кўпинча сирлар ҳақида гапирамиз, уларни тушуниб, кўп нарсаларни ўрганишингиз мумкин. Афсуски, камдан-кам одам бу муқаддас пардани очишга муваффақ бўлади.
Шумер адабиётининг энг машҳур асари «Гилгамиш достони» бўлиб, унда илк афсоналар ўрин олган, кейинчалик аккад тилига таржима қилинган.
Шунингдек, қирол Ашурбанипал кутубхонасида афсонавий Урук Гилгамиш шоҳи, унинг дўсти Энкиду ва ўлмаслик сирини излаш ҳақида ҳикоя қилувчи достон ёзилган планшет топилди. Қизиғи шундаки, достоннинг бобларидан бири, яъни инсониятни Тўфондан қутқарган Утнапиштимнинг ҳикояси Нуҳ кемаси ҳақидаги Библия ривоятларини амалда такрорлайди. Умуман олганда, ваколатли тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, дунёнинг келиб чиқиши ва глобал тошқин ҳақидаги шумер афсоналари, Библия пайдо бўлишидан бир неча минг йил олдин, ҳинд-эрон-ария маданиятининг мулкига айланган ва Риг Ведада ҳам ўз аксини топган. .
Шумер-аккад космогоник достони «Энума Элиш» ва «Урра-Ҳубуллу» лавҳалар туркумини 24 китобдан иборат ўзига хос энциклопедия сифатида кўриш мумкин бўлган ривоятлардан кам машҳур эмас. Рўйхатда келтирилган адабий ёдгорликлардан ташқари, дунё олимларининг қизиқишини уйғотадиган бошқа ёдгорликлар ҳам бор. Мисол учун, Ниневия (Оссурия пойтахти) харобалари орасидан олиб борилган археологик қазишмалар пайтида шумерлар ва Ер тарихи ҳақида юз минглаб йилларга оид ҳикояси бўлган лой лавҳалар кутубхонаси топилди! Аммо энг қизиқарли Шумер афсонаси коинотнинг келиб чиқиши ҳақида гапиради. У бизга ибтидоий океан (А-ки-ан: «Ер эмас-осмон») аждодлари Киан оролини туғдирганлигини, унинг ичида Энлил («ҳаво тебраниши», «шамол») туғилиб, онани ажратганлигини ўргатади. Ки («ер») ва отаси Ан («осмон»).
Олтинчи топишмоқ: Шумер дини
Айрим олимларнинг ишончи комилки, қадимги шумерларнинг дини ҳинд-эрон ва дунёнинг бошқа маданиятларида акс этган.
Шумер дини ДИНИГИР деб номланган бутун худолар ва худолар пантеони билан тавсифланган, аммо Ниппурда Э-кур бор эди - шумерлар олий худо сифатида ҳурмат қилган оддий шумер худоси Энлилнинг ибодатхонаси. Ҳатто олий худо олам яратувчиси Энлил ва донолик худоси Энки белгиларини бирлаштирган махсус муҳр ҳам бор эди.
Умуман олганда, шумер дини Миср ва Қадимги Юнонистоннинг бутпарастлигига ўхшарди, чунки шумерлар худолар фаолиятига тушунарсиз ва тушунарсиз табиат ҳодисаларини боғлашган.
Мифларга қайтсак, шуни таъкидлаймизки, Шумер афсоналаридан бири ўлаётган ва тирилувчи худо ҳақида гапиради. Бу шумерларнинг ҳамма жойда ҳукмронлик қиладиган буюк циклик табиатга ишонишидан далолат беради.
Шумерлар, шунингдек, ҳар қандай худо «танланганлар»дан бирига мурожаат қилиши мумкин деб ўйлашган, аммо бу одамнинг ўзи Худони кўришга рухсат берилмаган, чунки у фақат эшитилиши мумкин эди.
Шумерларнинг ўлим ҳақидаги ғояси ҳам қизиқ эди. Улар ўлимни ҳамма нарсанинг тўлиқ тўхташи сифатида эмас, балки фақат бошқа дунёга, абадийликка ўтиш сифатида кўришган. Эр юзида инсон худоларга хизмат қилиши керак эди, лекин касалликнинг пайдо бўлиши билан у буни қила олмади, шунинг учун эр юзида кераксиз бўлиб, бошқа дунёга ўтди. Бундан ташқари, инсон тириклигида унинг аниқ белгиланган жойи ва ҳукмдорларга (руҳонийларга) нисбатан қатъий вазифалари бўлган.
Шумер ибодатхоналарига келсак, уларнинг деворларида кўпинча қайиқчиларнинг тасвирлари, шунингдек қурбонликлар бўлган. Шу билан бирга, эр юзидаги қурбонгоҳлар ва қурбонликлар келтириладиган осмон майдонларининг расмлари «панжара» ва унинг тепасида жойлашган Х шаклидаги белгини жуда эслатарди. «Қафас» нинг чап томонидаги У шаклидаги белги шумер муҳрларининг донорларига ўхшарди ва Х шаклидаги белгининг ўнг томонидаги «балиқ суяги» қурбонликни қабул қиладиган самовий худолар билан бирлаштирилди.
Абу Муслим тайёрлади
