Ниневиядан қадимий Бобил лой лавҳаларини ўқиган инглиз археологи Жорж Смит Тавротта тасвирланган дунёнинг яратилиши ҳақидаги ҳикоя Месопотамия мифологик достони «Энума элиш»нинг адабий таржимаси эканлигини исботлай олди. Хусусан, у Бобил тўфонининг афсонасининг топилган бўлаклари Инжил версиясига жуда ўхшашлигини тахмин қилган илмий ишини нашр этди. Ниневиядаги қўшимча қазишмалар унинг версиясини тўлиқ тасдиқлади. Ягона фарқ, эҳтимол, Шумерда "Нуҳ" Утнапиштим деб номланган эди.
Британиялик археолог Леонард Вулли бундан ҳам узоқроққа борди. Қадимги Ур ҳудудида (Шумер цивилизациясининг пойтахти) 14 метр чуқурликда олиб борилган қазиш ишлари давомида у эрамиздан аввалги 3-минг йилликдаги Шумер қиролларининг қабрларини топди. Аммо асосий сенсация олимни қабр остида кутарди. У ерда уч метрлик дарё лой қатламига дуч келди. Илмий кашфиёт қадимги Месопотамияда рўй берган тошқин ҳақиқатини тасдиқлади. Бу фақат унинг ҳудудида маҳаллий характерга эга бўлса ҳам, катта фалокат содир бўлганлигини англатиши мумкин эди. Бундан ташқари, лой қатлами остида яна қадимий маданиятларнинг излари топилган. Бироқ, илм-фан оламида дунё цивилизацияларининг энг қадимийси Шумер цивилизацияси эканлиги умумий қабул қилинган.
20-асрнинг 50-йилларида америкалик профессор Жеймс Притчард мифологик шеър матнини ўша пайтда қадимги яҳудийларнинг ажойиб ижоди деб ҳисоблаган Библия матни билан таққослаб, кўплаб ажойиб тасодифларни, биринчи навбатда, воқеалар кетма-кетлиги ва баъзи исмларнинг аталишида кашф этди Хусусан, Месопотамия эпосидан Тавротга кўчиб ўтган Левиафан аждаҳоси ва кейинчалик, баъзи олимлар ишонганидек, ҳатто насроний динига – авлиё Георгий ҳақида ривоятда эслатилиши билан боғлиқ.
Притчард шунингдек, қадимги Месопотамия ҳудудида - Дажла ва Фурот оралиғида кетма-кет бир-бирини алмаштирган шумерлар, аккадликлар, оссурияликлар ва бобилликларнинг лой лавҳаларини кўриб чиқди. Левиафан афсонаси бу халқлар достонларида ажралмас хусусиятдир.
Қадимги оссурияликлар буқа шаклидаги худоларнинг тасвирларини унумдорликка сиғиниш билан боғлашган.
Бобил минораси афсонасининг пайдо бўлиши билан боғлиқ шов-шувли кашфиётлар инглиз ва америкалик археологлар томонидан ҳам қилинган. Улар Тавротда тасвирланган сюжет реал воқеаларни акс эттирувчи адабий асосга эга эканлигини исботлашга муваффақ бўлдилар. Қадимги Месопотамиянинг деярли барча шаҳарларида ўша даврлар учун улкан иншоотлар - қадимги Миср фиръавнларининг кейинги пирамидаларини эслатувчи зиккуратлар қурилган. Қадимги Бобилда олиб борилган қазишмалар пайтида олимлар улардан бирининг пойдевори ва деворларини аниқлашга муваффақ бўлишди. У ерда зиккуратнинг тавсифидан ташқари, унинг тасвирини ўз ичига олган лой лавҳалар ҳам топилган. У етти ярусдан иборат бўлиб, баландлиги 90 метр эди.
Машҳур француз олими Андре Парро шундай савол берди: Бобил зиккурати Бобил минорасининг прототипи эмасми? У китобни муаммони ўрганишга бағишлади ва бир қатор далилларга асосланиб, қўйилган савол заррача шубҳа туғдирмайди деган хулосага келди. Тавротда Бобил минораси Сеннаар мамлакатида қурилгани айтилади, олимлар уни Шумер билан бирлаштиради. Библияда, шунингдек, минора пишиқ ғиштдан қурилгани ва боғловчи элемент сифатида лойдан фойдаланилгани ҳақида хабар берилган. Қадимги Бобилда топилган зиккурат парчалари таҳлили уни қуришда маҳаллий хомашёдан фойдаланилганлигини тасдиқлайди.
Шундай қилиб, Месопотамия мифологик достони "Энума Элиш" дунёнинг яратилиши ҳақидаги ер юзидаги энг қадимий ҳужжат бўлиб, қадимги Месопотамия (ҳозирги Ироқ) ҳудуди инсониятнинг аждодлар маскани ва Евроосиё цивилизациясининг бешиги ҳисобланади.
Маълумот учун. Смит Жорж (1840-1876) инглиз археологи ва ассурологи. У шоҳ Ашурбанипал кутубхонаси лавҳалари орасидан Гилгамиш ҳақидаги шеър матнини, тошқин ҳақидаги ривоятларни ва бошқа эпик асарлар ва тарихий ҳужжатларни топган. Ниневияда қазиш ишлари олиб борган.
