Бариш Теркўғлу тариқатларнинг 23 июнда қандай ҳаракат қилганлиги ҳақидаги саволга қуйидагича жавоб берди: «Овозларда силжиш бўлдими, бўлди. Энг типик қисми Сулаймончилардир. Умумий йўналиши марказ-ўнгни қўллаб-қувватлаш бўлган бу жамоат сўнгги пайтларда АКП билан ипнинг учида боғланган муносабатлар қурган эди. 24 июнда Миллат иттифоқини қўллаб-қувватлаганликларини билардик. Аммо бу сайловда очиқчасига Акром Имомўғлу тарафида қолишди. Бунга энг маълум сабаб, Имомўғлунинг ҳам Сулаймончилар ичида тарбияланганидир».
Журналист Бариш Теркўғлу Истанбулнинг тариқат харитаси, тариқат ва жамоатларнинг сиёсий танловлари, сайловларга таъсирлари ва сиёсатда тутган ўрни ҳақида муҳим баёнотлар берди. Теркўғлу жамоатлар назоратидаги овоз ҳажмининг муболаға қилинмаслиги кераклигини таъкидлаб, уларнинг асосий таъсирининг бундан келиб чиқмаганлигини урғулади ва «ҳаммасини қўшсангиз 10 фоиздан ошмайди» деди.
SoL'дан Меҳмет Кузулугилга гапирган Теркўғлу сиёсий Ислом билан тариқатлар ўртасида АКП билан биргаликда ўзаро мувофиқлашув юзага келганини таъкидлади ва бунга уларнинг прагматист бўлганлиги, «давлатни бошқараётган томонга яқин туриш» принциплари сабаб бўлганини айтди.
«Истанбулнинг тариқат харитасидан бошламоқчиман. Истанбулда кимлар бор? Истанбулда таъсирли бўлган бир тариқатнинг маркази ҳам Истанбулда бўлиши шартми?»
«Истанбулда қайси тариқат бор десангиз, мен “ҳаммаси бор” дейман. Тариқат ва жамоат деб атаган ташкилотлар, шубҳасиз, диний дастурга эга, дунёнинг ҳар жойидан аъзолар қабул қиладилар. Аммо улар асосий кучларини сиёсат, иқтисодиёт ва куч марказларини бошқаришдан оладилар. Табиийки, деярли ҳаммасининг диққат-эътиборидаги жой – Истанбулдир. Нақшбандийликнинг барча шохобчалари Истанбулда фаолият кўрсатади. Истанбулда таъсир кўрсатган тариқатларнинг марказининг ҳам Истанбулда бўлиши шарт эмас. Бунга энг муҳим мисол – Мензилчилар. Адияманнинг бир қишлоғидаги ташкилот Истанбулда жиддий сармоя ва ташкилотчиликни назорат қилади».
Бунинг мезони жуда ўзгарувчан бўлиши мумкин, лекин таъсир доиралари ҳақида нимадир айта оласанми? Масалан, сайловларда овозларини белгилай оладиган бир жамоатга эга деб тахмин қилсак бўладими?
Жамоатлар сиёсатда блок овоз беришга мойиллик кўрсатади. Бу ҳам шу кунгача ўнг партиялар учун уларни ўзига жалб қилувчи марказга айлантирди. Оқибатда минглаб киши бир шайхнинг, бир ҳожанинг сўзи билан бир хил овоз беради. Аммо мен Истанбул каби жойда сайловларда улар қанчалик белгилайди деган саволга: «ҳаммасини қўшсангиз, 10 фоиз бўладими, ишончим комил эмас», деб жавоб бераман. Буларнинг асосий кучи оммавийликдан келиб чиқмайди. Ҳатто ФEТЎ жамоат сифатида сайловга кирса, тўсиқни ўтолмаслигини билгани учун бошқа партияларга суяниб яшади. Бу мойиллик барча жамоатларда мавжуд. Масалан, Исмоилоға, Мензил каби серсонли жамоатлар ўз позицияларини АКП тарафида кўрсатди. Аммо бу зарарни олдини ололмади.
Тариқат ёки жамоат деганда биз кўпинча бир шайхнинг етакчилигида йиғилган жамоатни тушунамиз. Ҳаммаси доимо шундайми? Яъни диний монарх каби бир киши ҳал қилувчими ёки кенгашлардан, балки тариқат олигархиясидан сўзлаш тўғрими?
Иккаласи ҳам мавжуд. Масалан, Исмоилоғанинг бугунги раҳбари Маҳмуд Устаусмоноғли. Маҳмуд Ҳожа жуда касал. Бу борада жамоат ичида кекса ҳожалардан иборат кенгаш бор. Улар маслаҳатлашиб позицияни белгилайди. Аммо шунга қарамай, ораларида зид фикрлар чиқиб қолиши мумкин. Бошқа томондан, умумий жамоат маданиятида раҳбар бир турдаги «танланган шахс» бўлгани ва қарорларини бир маънода «Аллоҳ учун» қабул қилгани учун кўпинча бир кишилик бошқарув мавжуд.
Тариқат ва жамоат фарқи қанчалик муҳим? Катта ҳарф билан Жамоатни назарда тутмаяпмиз, албатта! Яъни ушбу сунний исломий жамоатларни аниқ бир шаклда тариқат ва жамоат сифатида ажрата оламизми?
Бу икки тушунча кўп бир-бири билан аралаштирилади. Аслида yақшбандийлик асосий бир дарё кабидир. Бу тариқат деб аталади. Масалан, Эренкўй гуруҳи эса бир жамоатдир. Бу эса худди ўша дарёнинг бир ирмоғига ўхшайди. Аммо ҳозир бу икки тушунча бир-бирининг ўрнига ишлатилади. Мен бу фарқни шу қадар муҳим деб ўйламайман. Охир-оқибат, 5 ҳам бир рақамдир, ҳам бир хонали сон. Шуни қўшимча қилайки, тариқат ва жамоатлар ислом аҳолиси ичида озчиликни ташкил этсалар ҳам, улар ўртасида таснифлаш мумкин бўлган даражада қалин чизиқлар мавжуд. Ҳатто кўпчилиги бир-бирини умуман ёқтирмайди. Ҳар бири ўз гуруҳини исломнинг энг соф талқини сифатида тақдим этади. Уларнинг ўзаро фарқлари эса динни талқин қилишларидан тортиб, кийим-кечак, ҳатто зикр қилиш усулларигача кўп нарсада намоён бўлади. Ҳатто соқол олиш ёки олмаслик масаласи ҳам қайси жамоатга мансуб эканингизга қараб ўзгаради.
ТАРИҚАТ ВА ЖАМОАТЛАР АНЧА ПРАГМАТИСТДИР
Истанбул сайловларига келмоқчиман. Сенга кўра бу сайловларда тариқатлар томонида ҳам бир "гуруҳий овоз силжиши" бўлдими? Буни аниқ кўзата оляпмизми? Ёки кузатилган, очиқланган позицияларга қараб нима дейишимиз мумкин?
Бу ерда менингча энг муҳим нарса қуйидагича. Қаранг, АКПдан олдин сиёсий исломни Эрбакан анъанаси ифода қилар эди. Аммо Эрбаканнинг сиёсий умри тариқат ва жамоатларни ўз атрофида йиғиш учун етарли бўлмади. Чунки бу гуруҳлар танловларини авваламбор давлат бошқарувида барқарор бўлган марказ-ўнг томонида ишлатардилар. Сиёсий исломчиликнинг тариқатлар билан ҳақиқий бирлашиши АКП даврида юз берди. Чунки АКП давлатга айланди ёки давлат АКП бўлиб қолди. Шу маънода тариқат ва жамоатлар анча прагматистдир.
Овозларда силжиш бўлдими, бўлди. Энг типик мисоли Сулаймончилардир. Умумий йўналиши марказ-ўнгни қўллаб-қувватлаш бўлган бу жамоат сўнгги пайтларда АКП билан ипнинг учида боғланган муносабатлар қурган эди. 24 июнда Миллат иттифоқини қўллаб-қувватлаганликларини билардик. Аммо бу сайловда очиқчасига Акром Имомўғлу тарафида қолишди. Бунга энг маълум сабаб, Имомўғлунинг ҳам Сулаймончилар ичида тарбияланганидир. Сулаймончиларнинг Имомўғлуни қўллаб-қувватлаганига оид кўплаб белгилар сизиб чиқди. Улар буни очиқчасига айтмасалар ҳам, охирги сайловда ЖҲПга овоз берганликларини биламиз. Бундан ташқари, Мустафа Исломўғлуни раҳбар деб қабул қилган Ақаба фонди, Нурчиларнинг Йени Асйа гуруҳи, Фурқончилар каби ҳукумат билан муаммолари бўлган жамоатлар ҳам кўпинча Имомўғлуга овоз беришди.
Тариқат ва жамоатларда сиёсий танловлар, ҳеч бўлмаганда сайловчиларнинг позицияси масаласида бир эркинлик бўлиши мумкинми? Яъни бир нечта партияга тарқалиш каби ҳолатлардан ташқари, бир жамоат аъзоси якка тартибда ҳам жамоатнинг белгиланган қарорига қарши ҳаракат қилиши мумкинми, сенга кўра?
Бу борада замонга ва танловларга боғлиқ деб айтаман. Масалан, Исмоилоғада энг кўп таъсирли бўлган 3 партия бор: АКП, Саодат партияси ва Буюк бирлик партияси (BBP). Аммо Исмоилоға ҳожалари эълон қилган баёнот билан Бинали Йилдиримга овоз беришга чақирди. Бу ҳам етарли бўлмади, Жуббали Аҳмад каби ҳожалар эса АКПдан ташқари бошқа номзодларга овоз беришни исломий жиҳатдан зарарли деб таърифлади.
Охир-оқибат, ҳатто ҳожатхонада қандай ҳаракат қилишни ҳам қаттиқ қоидалар билан тартибга соладиган бир тузилма ҳақида гапиряпмиз. Бир партияга овоз бер дейилганда, бутун муридларига буни аниқ ва қатъий равишда тарғиб қилади. Баъзида олдида бирдан кўп вариант кўрса, бир нечта номзодни қўллаб-қувватлайди ёки аъзоларини эркин қўяди. Бунга мисол сифатида Рефаҳ, АНАВАТАН, Доғру Йўл партияси ва Буюк Бирлик партияси бир вақтда сайловга кирганда шоҳид бўлганмиз. Аммо бу гуруҳларнинг аслида энг катта жозибаси – ҳокимиятга эришганда имтиёз олиш эвазига ўз оммасининг овозларини ваъда қилишидадир. Шунинг учун агар улар бир гуруҳни қўллаб-қувватлаш ҳақида қарор чиқарса, кўпинча у қадар эркинлик билан ҳаракат қилмайди. Айниқса, агар уларнинг баъзи аъзолари шу партиялардан номзод сифатида кўрсатилган бўлса.
Абу Муслим турк тилидан тайёрлади
