Хитой тажрибаси Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг махсус халқаро гуруҳи томонидан батафсил ўрганилди ва ҳозирга қадар COVID-19 га қарши кураш бўйича ягона умумлаштирилган илмий ҳужжат бўлиб қолаётган махсус маърузада тақдим этилди. Гарчи Россия одатда қўшниларининг турли соҳаларда эришган ютуқларини назарига илмай баҳоласа ва ўзининг алоҳида йўли ҳақида гапирса ҳам, ЖССТ экспертлари эпидемия билан курашда Хитой ва халқининг тарихий мисли кўрилмаган ҳаракатларини эълон қилмоқдалар. Хусусан, мутахассислар Хитой расмийларининг таҳдидга қарши яшин тезлигидаги жавоб ҳаракатларининг қатъийлигини таъкидламоқдалар. «Умумхитой стратегияси умумий шиорлар ва аҳолини тинчлантирувчи нутқлар характерига эгамасди, балки муддати, ресурслари тартиб-таомиллари ва муайян вазифалари бўйича шаҳарлар, вилоятларга боғлаган ҳолда, уларнинг нафақат табиий-иқлим ёки ишлаб чиқариш-иқтисодий, балки ижтимоий-маданий нуқтаи назарларни ҳам ҳисобга олган ҳолда коронавирусга қарши ноёб дастурни ифодалайди».
Эслатиб ўтамизки, 31 декабрда Хитой ЖССТга янги касаллик авж олгани ҳақида маълум қилди. Бироқ бундан аввалроқ, касаллик тарқалиши ҳақида илк маълумотлар пайдо бўлиши биланоқ, ХКП МҚ ва ХХР Давлат кенгаши эпидемияга қарши кураш, профилактика ва назоратни таъминлаш учун Марказий раҳбарлик қилувчи гуруҳ ташкил қилдилар. Унга бевосита раҳбар этиб ХХР Давлат Кенгаши раҳбари Ли Кецян тайинланди. Бироқ асосий қарорлар ХХР Бош котиби ва Раиси Си Цзиньпин томонидан қабул қилиниб, у эпидемияга қарши чора-тадбирлар бутун тизимини шахсан назорат қилди. «Хитойнинг ҳайратланарли ютуғи шунда эдики, у касаллик ҳали асосан Ухан шаҳрида ва Хубей провинциясининг бошқа ҳудудларида ривожланаётган бир пайтдаёқ касалликнинг авж олишига қарши тезкор қарорлар қабул қилиш ва амалга оширишга эришди», - деб ёзади ЖССТ экспертлари.
«Қўшма миссия фикрига кўра, январь-февраль ойлари давомида ҳукумат томонидан кўрилган чоралар камида юз минглаб кишининг COVID-19 юқтириб олишига йўл ўймади. Ўзининг иқтисодий ютуқлари билан фахрланадиган Хитой аҳолини эпидемиядан қутқариш учун иқтисодиётни қурбон қилишдан тап тортмади. Тарихда ҳали бирон марта юз миллионлаб киши меҳнат билан банд бўлган бундай улкан мамлакат ҳудудида барча фаоллик турларини бу қадар тез ва уюшган тарзда тўхтатиш амалга оширилмаганди».
Таъкидлаш жоизки, «Хитойча социализм» хусусиятларига қарамай, Хитойда капитализм ва рақобат Россиядагидан кўра анча кўпроқ. У ерда пулни ҳам Россиядан кўра яхшироқ ҳисоблашади. Масалан, ЯИМ 60 фоизи бундай шароитларда асосий зарба унга қаратилган кичик ва ўрта бизнес томонидан топилади. Лекин миллат соғлиғи ва янги тажовуз устидан тезкор ғалаба қозониш ҳақида гап кетганда ҳеч ким иккиланиб ўтирмади.
Хўш, Хитой кандай ҳаракат қилди? Биринчидан, COVID-19 зудлик билан қонунчилик асосида Б синфга оид юқумли касалликлар гуруҳига киритилди. Бу Ухан ва Хубейга киришни қисман чеклашдан қонуний асосларда шаҳар ва провинцияни Хитойнинг бошқа минтақаларидан тўлиқ ёпишга имкон берди. «2020 йил 8 февралга келиб Давлат Кенгаши Хитойда корхона ва ташкилотлар нормал фаолиятини тўхтатиш ва тиклаш ҳақида қарор қабул қилди. Ушбу қарорга мувофиқ, Хитой провинциялар ўртасида қаттиқ чегара ўрнатиш, мамлакатнинг кўплаб шаҳарларини тўлиқ ёпиш, коронавирусга қарши курашда ютуқларга эришилиши билан ишбилармонлик фаолияти ва бошқа фаолликларни режа асосида қисқартириш кўзда тутилган эпидемия босқичига қадам қўйди», — таъкидлайди ЖССТ экспертлари. Бунда ушбу қарор партия ва муниципал ходимларни жалб қилган ҳолда армия ва хавфсизлик кучлари билан амалга оширилгани уларни ҳайрон қолдирмади. Ухан секторларга ажратилди ва улар ўртасида ҳаракат қатъиян тўхтатилди.
ЖССТ экспертларининг алоҳида таъкидлашича, ҳукуматнинг барча ҳаракатлари кундалик режимда аҳолига тушунтириб борилган, аҳоли билан барча каналлар бўйлаб мулоқот эса эпидмияни бартараф қилишнинг энг муҳим шарти бўлган. «Бутун мамлакат аҳолиси раҳбарият айнан нима илар қилаётгани, кундалик режимда эпидемияга қарши кураш олиб борилаётгани, нима ишлар қилингани, қандай муаммолар борлиги, ижтимоий ва ишбилармонлик фаоллиги қандай тартибда қисқартирилиши ва тикланишидан хабардор бўлган».
«Параллел равишда Хитой ҳукумати 3 январдан COVID-19 геноми илк кетма-кетлигини олишга эришган, 10 январга эса амалий кузатув технологиялари ишлаб чиққан олимлар ва тиббиёт ходимларига зарур ресурслар, асосийси, эпидемиологик тадқиқотлар, даволаш ва лаборатория тестлари тақдим этди. Шунингдек, 2020 йил 10 январга келиб Хитой корхоналари ўта хавфли ҳудудларда, Ухан шаҳри ва Хубей провинциясида, кейин эса барча хоҳловчи минтақаларда оммавий тестлар ўтказиш имконини берадиган диагностика комплектлари ишлаб чиқариш даражасига чиқдилар», - дейди тиббиётчи-экспертлар.
Январь ойининг охирига келиб, Ухан шаҳри юқумли касалликлар касалхоналари (уларнинг сони 18 та) зарурий ўпкани вентиляция қилиш аппаратлари билан тўлиқ таъминланди. Январда энг сўнгги техникалар билан жиҳозланган иккита янги улкан касалхонани шошилинч равишда қуриш ҳақида қарор қабул қилинди ва улар икки ҳафтада қуриб битказилди.
20 январгача Хубей иқтисодиётида катта роль ўйнаган денгиз маҳсулотлари, шунингдек ёввойи табиат флора ва фауна улгуржи ва чакана савдо бозори ёпилди. Шу билан бир қаторда, бутун Хитой бўйлаб одамлар йиғилиши билан боғлиқ барча тадбирлар бекор қилинди, шу жумладан, юзлаб йиллар давомида фестиваллар ва оломон йиғилиши билан нишонланган Баҳор Байрами бекор қилинди.
«Дори воситалари ва асосий озиқ-овқат маҳсулотларининг нархлари устидан қатъий назорат жорий этилди. Бир неча кун ичида хитойлик корхоналар ниқоблар, тиббий кўрпа-тўшаклар ва тиббий асбоб-ускуналар, шу жумладан ўпкани шамоллатиш ускуналарини ишлаб чиқаришга йўналтирилди». Ушбу ускуналарнинг бир қисми энди бошқа мамлакатларга етказилмоқда. «Барча босқичларда, Хитойнинг ҳеч бир минтақасида, шу жумладан Ухан ва Хубейда, аҳолини барқарор нархларда озиқ-овқат ва дори-дармон билан таъминлашда узилишлар бўлмади».
Уханда, Хубэй провинциясида, карантин жорий қилинган бошқа шаҳарлар ва провинцияларда удан чиқишда, магазинлар ва дорихоналарга киришда албатта ҳароратни ўлчаш ва ҳарорат 37,3 даражадан ортиқ бўлганда касалхонага ётқизиш шартлиги жорий қилинди. Умуман олганда, экспертларнинг таъкидлашича, «Хитойда эпидемияни тўхтатиш стратегияси биринчи галда ҳароратни универсал назорат қилиш асосида оммавий кузатув жорий қилишга асосланади». Лекин фақат ҳамманинг ҳароратини ўлчаш билан чекланилмади.
Эпидемияга қарши кураш учун замонавий технологиялар, жумладан, ижтимоий кредит тизими (электрон назорат) кенг ва самарали фойдаланилган. Бу алоқаларни самарали кузатиш, қариндошлик, дўстлик ва бошқа алоқаларни аниқлаш, коронавирус билан касалланиш хавфи юқори бўлган одамларни, шунингдек юқтирган одамлар билан аллақачон алоқада бўлганларни ўз вақтида излаш имконини берди". Вазиятни таҳлил қилиш ва қарорлар ишлаб чиқиш учун инсоният тарихида биринчи марта «катта маълумотлар» ва сунъий интеллект фойдаланилди. Бу технологиялар ҳозирда ҳам COVID-19 четдан кириб келишининг олдини олиш учун фойдаланилмоқда.
ЖССТ экспертларининг таъкидлашича, Хитой нафақат COVID-19 ташувчиларни аниқлаш, балки бунинг натижасида одам касал бўлган алоқани аниқлаш самарали тизимини ҳам ярата олди. Масалан, Уханда жорий йилнинг февралида бир вақтнинг ўзида ҳар бири камида беш кишидан, жумладан, иккита эпидмиолог, лаборант ва камида битта полици вакилидан иборат бўлган 1800 та профессионал эпидемиологлар жамоаси фаолият юритди.
Бу жамоалар визуал равишда ва мобил кузатув тизими оркали Ухандаги ўн минглаб мулоқотларни ҳар куни кузатишган. У ёки бу фуқарода коронавирус аниқлангач, шаҳардаги видеокузатув тизими саноқли дақиқалар ичида унинг ҳаракат йўналишлари ва ким билан мулоқотда бўлганлигини аниқлаб берган. Мулоқот қилинган шахслар аниқлангач, жамоа аъзолари, одатда милиция вакиллари маълумотлар тўпламига мурожаат қилиб, бемор билан мулоқот қилган шахсларнинг шаш манзилини, шунингдек, телефон рақамларини аниқлаганлар ва уларни зарур ҳолларда шифокорга мурожаат қилган ҳолда ўзини-ўзи изоляция қилиш зарурати ҳақида огоҳлантирган.
Бундай ҳаракатлар Хитойнинг бошқа минтақаларида ҳам амалга оширилган. Масалан, Шэнжэнда 2842 та касаллик юқтириб олганлар билан мулоқот қилган шахсларнинг 100 фоизи аниқланган. Шу туфайли мулоқот қилган шахсларнинг атиги 2,8%и касаллик юқтириб олгани ва COVID-19 га чалингани аниқланди. Сичуан провинциясида мулоқот қилган шахсларнинг 99%и аниқланди. Бунда фақат 1% касалланган бўлиб чиқди. Гуандунда 9939 нафар бемор билан мулоқот қилган барча шахслар аниқланди. Бу провинцияда мулоқот қилган шахсларнинг 4,8%и COVID-19 юқтирган бўлиб чиқди.
Хўш, нега унда қатъий чеклов чораларига қарамай, касаллик барибир бутун Хитой бўйлаб тарқалди? ЖССТ мутахассислари буни шундай изоҳлашмоқда: "Вирус Хитой Янги йили вақтида, саноат ва транспорт марказлари билан ўралган Ухандаги энг йирик Хитой транспорт марказидан тарқала бошлади."
Ҳисоботда касаллик тўғрисидаги қизиқарли статистик маълумотлар мавжуд. 2020 йил 20 феврал ҳолатига кўра беморларнинг ўртача ёши 51 ёшни ташкил этади, аксарият ҳолатлар (77,8%) 30 дан 69 ёшгача. Беморларнинг 51,1%и эркаклар ва 48,9%и аёллардир. Гуангдонг ва Сичуан провинцияларининг маълумотларига кўра, мос равишда 78% ва 85% COVID-19 юқтириш оилаларда бўлган. Бундан ташқари, яна 3-10% ҳолларда, эр-хотин инфекция фактлари оилада ҳам, бегоналар билан ҳаво орқали алоқа қилишда ҳам рўй берган.
Хитой маълумотларига кўра, мулоқот қилган шахсларнинг 1% дан 5% гача бўлган қисми COVID-19 юқтириб олган, мулоқот қилган шахсларнинг аниқланмаган улушида эса COVID-19 аломатсиз шаклда кечарди.
Таҳлил вирус ёпиқ жамиятларда шиддат билан тарқалган деб ишонч билан таъкидлашга имкон берди. Хитойда бу қамоқхоналар ва ҳарбий қисмлар мисолида тасдиқланди.
Тиббиёт ходимлари орасида коронавируснинг тарқалиши алоҳида муаммо ҳисобланади. 2020 йил 20 феврал ҳолатига кўра Хитойда 476 та касалхона ходимлари орасида 2055 та тасдиқланган коронавирус ҳолатлари қайд этилди. 88% ҳолатлар Ухан ва Хубейда юз берган. Бу, асосан, эпидемиянинг дастлабки даврида юз берди, ўша пайтда шифокорлар нима билан шуғулланишларини тўлиқ тушунишмаган эди. Аммо Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти экспертлари, агар Марказий Қўмитанинг Марказий гуруҳи шифокорлар учун зарур бўлган барча нарсаларни таъминлаб бериш учун тезкор чораларни кўрмаганида, "касалхонада" инфекцияни юқтириш ҳоллари кўпроқ бўлиши мумкин эди деган хулосага келишган.
Қуйида ЖССТ экспертлари томонидан Хитой тажрибасига асосланган баъзи муҳим глобал хулосалар қисқача берилган.
1. COVID-19 - бу SARS ҳам эмас, грипп ҳам эмас. Бошқа вируслар учун мавжуд моделлардан келиб чиқиб COVID-19 бўйича қарор қабул қилмаслик муҳим. Хитойнинг биринчи муҳим сабоғи: COVID-19 хавфини камайтириб кўрсатгандан кўра ошириб кўрсатган маъқул.
2. «COVID-19 га қарши муваффақиятли курашда ҳал қилувчи ролни ўзини-ўзи изоляция қилиш, COVID-19 олдида жамоавий ҳамжиҳатлик ва умумдавлат бошқаруви самарадорлигини сақлаган ҳолда шаҳарлар ва ҳудудларни блокировка қилиш ўйнайди″. Агар бу ишни аҳолиси 1,4 млрд кишидан иборат бўлган мамлакатда қилишнинг уддасидан чиқилган бўлса, агар барча зарур чоралар минимал муддатда кўриладиган бўлса, бу иш ҳамма учун амалга оширилиши мумкин».
3. «COVID-19 устидан тезда ғалаба қозониш учун Хитой «аҳоли учун турмуш тарзини потенциал тубдан ўзгартирадиган, ҳанузгача асло қўлланмаган ва шокка туширадиган чоралар» қўллади».
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти миссиясининг асосий хулосаси шундан иборатки, Хитойнинг ташкилий ва тиббий чораларини ўзида мужассам этган қатъий мобилизацияси COVID-19ни ўз ичига олган ва ундан кейин бостиришнинг ягона усули ҳисобланади. «Биргаликдаги миссияга кўра, дунёда биринчи бўлиб эпидемиологик инқирозга муваффақиятли жавоб бериш тажрибасига эга бўлган биринчи ва ягона мамлакатга айланди. Шу муносабат билан, Миссия COVID-19 эришадиган бошқа мамлакатларда иложи борича Хитой тажрибасидан фойдаланиш, айниқса, Хитой уни бепул ва саховат билан баҳам кўришга тайёр бўлган тажрибадан фойдаланиш жуда муҳим деб ҳисоблайди»
