Макиавелизм — бу сиёсий ва этик тушунча бўлиб, у мақсадга эришиш йўлида ҳар қандай воситани, ҳатто алдов, зўравонлик, хиёнат ва қонунийликни бузишни ҳамдеб ҳисоблайди. Бу атама италиялик файласуф ва сиёсатшунос Никколо Макиавелли (1469–1527) номи билан боғланган.
Унинг "Ҳукмдор" (Il Principe) асарида у ҳукмдор қандай қилиб ҳокимиятни эгаллаш ва ушлаб туриши мумкинлигини амалий ва реалистик усулларда баён қилган. Макиавелли учун ҳукуматда ахлоқ эмас, балки қувват, айёрлик ва амалий фойдалар устувор ҳисобланади.
Макиавелизмнинг асосий хусусиятлари:
- Мақсад воситани оқлайди.
- Сиёсий манфаат биринчи ўринда туради.
- Ҳокимиятни сақлаш учун алдов ва зўравонлик мумкин.
- Оддий одамлар нотўлиқ ахборот билан бошқарилиши мумкин.
Мисол: Агар бир ҳукмдор рақибини йўқ қилиш орқали халқда тинчликни таъминласа, у ҳолда бу амал макиавелистик қарашга кўра ҳисобланади, чунки у умумий манфаатга хизмат қилган бўлади.
Бу тушунча замонавий психологияда ҳам ишлатилади: макиавелист шахс — бу бошқаларни манипуляция қилишга мойил, айёр, фақат ўз манфаатини ўйлайдиган инсон.
Никколо Макиавеллининг "Ҳукмдор" (Il Principe) асари тарихдаги кўплаб тиран ҳукмдорлар ва автократик раҳбарларга таъсир қилган. Бу асар ҳокимиятни эгаллаш ва сақлаш учун айёрлик, куч, қўрқув ва амалий сиёсатни тавсия қилгани боис, баъзи ҳокимлар уни ўз сиёсий стратегияси учун дастур сифатида қабул қилишган.
Қуйида Макиавеллизм таъсирида бўлган ҳукмдорлардан айримлари:
1. Франсуа I (Франция қироли, 1515–1547)
- Макиавеллининг асарини ўқиб, Франция монархиясини марказлаштириш сиёсатида фойдаланган.
2. Генрих VIII (Англия қироли, 1509–1547)
- Католик черковидан ажралиб, ўзининг диний ҳокимиятини таъсис қилган. Бу "ҳокимият учун ҳар нарсага рухсат" деган макиавелистик ғояга тўғри келади.
3. Наполеон Бонапарт (Франция императори, 1804–1815)
- Макиавеллининг "ҳукмдор халқнинг муҳаббатидан кўра, қўрқувини истар" деган фикрини амалда қўллаган. У халқни ҳам, душманларини ҳам куч билан бошқарган.
4. Муссолини (Италия диктатори, 1922–1943)
- Макиавеллини миллий италиялик мерос деб ҳисобларди. Унинг фашистик ҳокимиятида "Ҳукмдор" асаридаги баъзи ғоялар амалда бўлган: ҳокимиятни сақлаш учун куч, манипуляция ва оммавий назорат.
5. Адольф Гитлер (Германия, 1933–1945)
- Расман Макиавеллини тилга олмаган бўлса-да, унинг сиёсий ҳаракатлари — пропаганда, қўрқув, душман яратиш ва ҳокимиятни марказлаштириш — Макиавеллистик методларга мос келади.
6. Иосиф Сталин (СССР раҳбари, 1924–1953)
- Ҳукуматни қаттиқ назорат остида ушлаш, рақибларни йўқ қилиш, оммани назорат қилиш каби ишлар Макиавеллининг "ҳар восита мақсад учун хизмат қилса — оқланади" деган фикри билан уйғун.
“Ҳукмдор” асари зулмкор ёки ҳокимиятпарст раҳбарлар учун бир навъ амалий қўлланма вазифасини ўтаган, айниқса улар ахлоқий чекловларсиз ҳокимиятни сақлашга интилишган бўлса.
Қуйида Никколо Макиавеллининг машҳур "Ҳукмдор" (Il Principe) асаридан айрим муҳим ва таъсирли иқтибосларни келтираман. Улар макиавелистик сиёсатнинг моҳиятини яққол акс эттиради:
1. «Ҳукмдор учун муҳаббатдан кўра қўрқув муҳимроқ»
«Инсонлар ҳақида шундай хулоса қилиш мумкин: улар ё хайрли ё ёмондирлар. Агар улар сени севса, уларга ишона олмайсан; агар сени қўрқишса — улар сени ҳурмат ҳам қилади. Шунинг учун, ҳукмдор муҳаббатдан кўра қўрқувни афзал билсин.»
2. «Ҳукмдор шер ва тулки каби бўлиши керак»
«Ҳукмдор шер каби кучли, тулки каби айёр бўлиши керак. Чунки шер тузоқлардан ўзини сақлай олмайди, тулки эса қўриқчилардан. Шундай экан, агар сен тузоқларни танимасанг — сен кул бўласан; агар сен душманлардан ўзингни ҳимоя қилолмасанг — йўқ бўласан.»
3. «Кўриниш ҳақиқатдан муҳимроқ»
«Ҳар ким сенинг қандай кўринаётганингни кўради, лекин фақат камчилик одамлар сенинг ким эканингни англайди. Шунинг учун, кўринган сурати шундай бўлсинки, унинг ортида ҳар қандай макр ва айёрликни яшириб бўлсин.»
4. «Мақсад воситани оқлайди»
«Натижага қараб, аҳоли сени судрайди: сен яхши натижага эришсанг, восита қандай бўлгани муҳим эмас. Агар сен ҳокимиятни сақлай олсанг ва мамлакат тинч бўлса — ким қандай йўл билан бунга эришганингни кўриб ўтирмайди.»
5. «Яхшилик қилиш керак, лекин эҳтиёткорлик билан»
«Агар сен яхши бўлсанг, одамлар сендан фойдаланади. Яхшиликни эҳтиёткорлик билан қилиб, зарур бўлса, ёмонлик қилишдан ҳам тортинмаслик керак.»
6. «Янги ҳукмдор эски тизим душманларини йўқ қилишга мажбур»
«Янги ҳокимиятни ўрнатган ҳукмдор эски тузумга садоқатли бўлганларни йўқ қилиши керак, чунки улар унинг душманига айланади. Янги одамлар эса барибир унга тўлиқ ишонч билдира олмайди.»
Каримов сиёсатида
Ислом Каримовнинг сиёсий услуби ва амалиётида Макиавеллистик ғоялар билан ўхшашликлар кузатиш мумкин. Гарчи у расман Никколо Макиавеллини тилга олмаган бўлса-да, баъзи сиёсий қарорлари, бошқарув услуби ва давлатни назорат қилишдаги йўллари "Ҳукмдор" асаридаги баъзи ғоялар билан айниқса уйғун келади.
Қуйида Ислом Каримовнинг сиёсий амалиётидаги макиавелистик хусусиятлардан айримларини келтираман:
1. Қўрқув ва куч орқали назорат (Ҳукмдор учун муҳаббатдан кўра қўрқув муҳимроқ)
Макиавелли: "Агар ҳукмдор муҳаббат билан қўрқув орасида танлов қилиши керак бўлса — у қўрқувни танласин."
Каримов: 1990-йиллар охири ва 2000-йилларда Ислом Каримов сиёсий мухолифат, диний гуруҳлар ва ҳатто мустақил журналистларга нисбатан қаттиққўл сиёсат юритди. Мисол учун, "Бирлик", "Эрк" каби партиялар, журналистлар (масалан, М. Беҳзод, С. Хидоятов) ва диний фаоллар қаттиқ таъқибга учради. Бу халқда ҳурматдан кўра қўрқув ҳиссини кучайтирди.
2. Сиёсий рақибларни юмшатиш ва назорат қилиш (Шер ва тулки мисоли)
Макиавелли: "Ҳукмдор шер каби кучли ва тулки каби айёр бўлиши керак."
Каримов: Сиёсий майдондаги рақибларини йўқотишда фақат куч ишлатмасдан, айёрлик ва дипломатик сиёсатдан ҳам фойдаланган. Масалан, у баъзи мухолифатчиларни дастлаб ҳукуматга яқинлаштириб, кейин пасайтиради, ёки уларни ташқи сафарлардан кейин Ўзбекистонга киритмасди.
3. Сўзда яхши кўриниш, амалда қаттиққўллик (Кўриниш ҳақиқатдан муҳимроқ)
Макиавелли: "Одамлар ташқи кўринишга ишонишади; улар аслини англай олмайди."
Каримов: Каримов расмий нутқларида “адолатли жамият”, “демократия”, “инсон ҳуқуқлари” каби сўзларни кўп ишлатган, аммо амалда босим, цензура ва сиёсий назорат устун турарди.
4. Халқни энг муҳим восита деб билиш, лекин маълум даражада манипуляция қилиш
Макиавелли: "Халқни манипуляция қилиш мумкин, лекин уни мутлақо ёлғон билан бошқариш мумкин эмас."
Каримов: Каримов ўз нутқларида халқни асосий қувват сифатида тилга олган, аммо оммавий ахборот воситалари, таълим ва дин устидан қаттиқ назорат қилиб, ахборот орқали жамоатчилик фикрини бошқарган.
5. Ҳокимиятни доимий ва устувор сақлаш (Мақсад воситани оқлайди)
Макиавелли: "Натижаларга қараб, воситалар оқланади."
Каримов: Ислом Каримов 1991-йилдан 2016-йилгача ҳокимиятда бўлди ва конституцион чекловларга қарамасдан, референдумлар ва қонун ўзгартиришлар орқали ҳокимиятни узайтириб келди.
Ислом Каримов — расман Макиавеллининг шогирди эмас, аммо амалий сиёсатда унинг “Ҳукмдор” асаридаги ғояларига мос келувчи йўллардан фойдаланган раҳбарлардан бири дейиш мумкин.
Ислом Каримовнинг нутқларидан макиавелизмга яқин иқтибосларни келтириб ўтаман...
Ушбу иқтибослар унинг расмий нутқлари, маърузалари ва асарларидан олинган бўлиб, уларнинг тўлиқ матнлари ва манбалари Ислом Каримов номидаги илмий-маърифий ёдгорлик мажмуаси томонидан нашр этилган “Ҳикматга айланган фикрлар” китобида жамланган.
1. “Юксак маънавият – енгилмас куч”
“Бугунги кунда биз учун энг муҳим ва долзарб вазифа – бу юксак маънавиятли, мустақил фикрлайдиган, ўз қарашларига эга бўлган, ҳаётда ўз ўрнини топа оладиган ёшларни тарбиялашдан иборат.”
2. “Конституциявий давлат асослари”
“Конституция – бу халқнинг хоҳиш-иродасини ифода этувчи, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатловчи асосий қонунимиздир. Унга риоя қилиш – ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчидир.”
3. “Иқтисод – ҳаётимиз кўзгуси”
“Иқтисодий ислоҳотларнинг асосий мақсади – халқимизнинг турмуш даражасини ошириш, ҳар бир оилада фаровонликни таъминлашдир.”
4. “Раҳбарнинг муқаддас бурчи”
“Ҳар бир раҳбарнинг бурчи – халққа хизмат қилиш, унинг дардини тинглаш ва муаммоларини ҳал этишдан иборат.”
5. “Инсон, оила, аёл”
“Оила – жамиятнинг таянчи. Аёлларимизга ҳурмат ва эътибор кўрсатиш – бу миллатнинг маънавий юксалишининг белгисидир.”
Абу Муслим
