БОБ 2
Евроосиё шахмат тахтаси
АМЕРИКА УЧУН АСОСИЙ ГЕОСИЁСИЙ ЮТУҚ — Евроосиё. Ярим минг йил давомида дунё ишларида устунлик қилувчи таъсир Евроосиё давлатлари ва халқлари қўлида бўлиб, улар минтақавий ҳукмронлик учун курашар ва глобал ҳокимиятга эришишга интилар эдилар. Бугунги кунда Евроосиёда етакчи ролни евроосиёлик бўлмаган давлат — Америка ўйнайди ва унинг глобал устунлиги бевосита унинг Евроосиё қитъасидаги устунлигини қанчалик узоқ ва самарали сақлай олишига боғлиқ.
Аниқки, бу шароит вақтинчаликдир. Аммо унинг давомийлиги ва кейинги воқеалар нафақат Америка фаровонлиги, балки дунёнинг умумий барқарорлиги учун ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Биринчи ва ягона глобал давлатнинг кескин юзага келиши вазиятни шундай қилиб яратдики, Америка дунёдан чекиниш ёки муваффақиятли рақобатчининг кутилмаган пайдо бўлиши халқаро беқарорликни келтириб чиқариши мумкин. Аслида бу глобал анархияга олиб келар эди. Ҳарвард сиёсатшуноси Сэмюэль П. Ҳантингтон ўзининг жасоратли баёнотида ҳақлидир:
"Агар АҚШ устунлик қилмаса, дунёда зўравонлик ва бетартиблик кўпроқ, демократия ва иқтисодий ўсиш эса камроқ бўлади, АҚШ дунё муаммоларини бошқа ҳар қандай давлатдан кўра кўпроқ ҳал этишда давом этган тақдирдагидан кўра."
АҚШнинг доимий халқаро устунлиги америкаликларнинг фаровонлиги ва хавфсизлиги ҳамда ер юзидаги эркинлик, демократия, очиқ иқтисодиётлар ва халқаро тартибнинг келажаги учун энг муҳимдир. Шу боис Евроосиёни Америка қандай "бошқариши" жуда муҳимдир. Евроосиё ер юзидаги энг йирик қитъа ва геосиёсий жиҳатдан марказий ўринда туради. Евроосиёни назорат қилувчи давлат дунёнинг энг ривожланган ва иқтисодий жиҳатдан самарали икки минтақасини назорат қилган бўлар эди. Харитага назар ташласак, Евроосиёни назорат қилиш Африканинг тобеликка киришига олиб келиши ва Шарқий яримшар ва Океанияни марказий қитъанинг геосиёсий чеккасига айлантириши мумкинлигини кўрамиз. Дунёнинг қарийб 75% аҳолиси Евроосиёда истиқомат қилади ва жаҳон моддий бойликларининг катта қисми ҳам шу ерда жойлашган, ҳамкорликларда ҳам, ер остида ҳам. Жаҳон ялпи ички маҳсулотининг тахминан 60% ва жаҳон энергетика захираларининг учдан икки қисми Евроосиёга тўғри келади.
Евроосиёда дунёдаги энг сиёсий жиҳатдан фаол ва динамик давлатлар мавжуд. Америкадан кейинги йирик олти иқтисодиёт ва энг кўп ҳарбий харажатларга эга бўлган олти давлат ҳам шу ерда жойлашган. Биттадан ташқари барча қонуний ядровий давлатлар ва биттадан ташқари барча ноқонуний ядровий давлатлар ҳам Евроосиёда. Минтақавий гегемонлик ва глобал таъсир учун даъвогарлик қилувчи, аҳоли сони энг юқори бўлган иккита давлат ҳам шу ерда. Америка устунлигига қарши бўлиши мумкин бўлган барча сиёсий ва/ёки иқтисодий таҳдидлар Евроосиёдан келиб чиқади. Жамланганда, евроосиё куч-қудрати америкалик кучдан анча юқори. Америка учун хушхабар шундаки, Евроосиё сиёсий жиҳатдан ягона бўлмаган даражада улкан.
Шундай қилиб, Евроосиё глобал ҳукмронлик учун кураш бораётган шоҳмот тахтаси вазифасини ўтайди. Геостратегияни — геосиёсий манфаатларни стратегик бошқаришни — шоҳмот ўйинига қиёслаш мумкин бўлса-да, евроосиё шоҳмот тахтасида, шаклан бир оз тўғри келмайдиган тарзда, иккита эмас, бир неча ўйинчи иштирок этади, уларнинг ҳар бири турли даражадаги ҳокимиятга эга. Асосий ўйинчилар тахтанинг ғарбий, шарқий, марказий ва жанубий қисмларида жойлашган. Ҳар иккала ғарбий ва шарқий қисмда нисбатан зич жойлашган бир қанча қудратли давлатлар мавжуд. Евроосиёнинг кичик ғарбий четида эса Американинг куч-қудрати тўғридан-тўғри кўзга ташланади. Узоқ Шарқ материги эса аҳолиси катта бўлган, ҳар қачонгидан кўра қудратлироқ ва мустақилроқ бўлган ўйинчининг маконидир; гарчи унинг яқин атрофдаги бир неча оролларида жойлашган фаол рақиби Америка ҳукмронлиги йўлида тўсиқ бўлиб турса-да.
Ғарбий ва шарқий чегаралар ўртасидаги ҳудуд аҳоли жуда кам жойлашган, ҳозирда сиёсий жиҳатдан беқарор ва ташкилотчилик нуқтаи назаридан бўлинган улкан ўрта ҳудуддир. Бу ерда аввал Америка устунлигига қарши чиққан қудратли рақиб жойлашган эди — ўша рақиб бир вақтлар Американи Евроосиёдан сиқиб чиқариш мақсадини кўзлаган эди. Бу улкан марказий-евроосиё қўрғонининг жанубида сиёсий анархия ҳолатидаги, аммо бой энергетика манбаларига эга бўлган минтақа жойлашган бўлиб, унинг аҳамияти ғарб ва шарқ давлатлари учун катта аҳамият касб этиши мумкин. Бу минтақанинг жанубий қисмида минтақавий ҳукмронликка даъво қилувчи зич аҳолига эга давлат мавжуд.
Лиссабондан то Владивостоккача чўзилган улкан, қийшиқ-шаклдаги евроосиё шоҳмот тахтаси устида "ўйин" учун фигуралар жойлашган. Агар ўрта ҳудудни Ғарбнинг (бу ерда Америка устунлик қилади) кенгайиш орбитасига киритиш, жанубда ягона ўйинчининг ҳукмронлик қилмаслиги ва Шарқ шундай бирлашмаслиги ки, бу Америкага ўз хорижий базаларини тарк этишга мажбур қилса, шунда Америка ғалабага эришган бўлади. Лекин агар ўрта ҳудуд Ғарбга қарши чиқса, фаол бир бутунликка айланиб, Жанубни назоратга олади ёки йирик шарқий давлат билан иттифоқ тузса, Америка Евроосиёдаги устунлиги жиддий камаяди. Шунингдек, икки йирик шарқий ўйинчининг бирлашиши ҳам Америка устунлигини заифлаштиради. Ниҳоят, ғарблик шериклар Американи унинг Ғарб чегарасидаги устунлик нуқтасидан сиқиб чиқарса, бу автоматик равишда Американинг евроосиё шоҳмот тахтасидаги ўйинидан чиқишини англатади, гарчи бу ўрта ҳудуддаги фаол ўйинчи томонидан Ғарбдаги ҳудудни бўйсундиришга олиб келса ҳам.
Американинг глобал гегемонлиги миқёслари катта бўлса-да, чуқур эмас ва ички ҳамда ташқи чекловлар билан тийиб турилади. Америка гегемонлиги ҳал қилувчи таъсир кўрсатишни назарда тутади, аммо ўтмишдаги империялардан фарқли равишда тўғридан-тўғри бошқаришни ўзида мужассам этмайди. Бунинг сабаби Евроосиёнинг улкан ҳажми ва хилма-хиллиги, шунингдек, унинг айрим давлатларининг қудрати бўлиб, булар Америка таъсирининг чуқурлиги ва назорат доирасини чеклаб қўяди. Бу мега-қитъа жуда катта, жуда зич жойлашган, маданий жиҳатдан хилма-хил ва тарихий жиҳатдан юксак орзуларга ва сиёсий фаолликка эга бўлган кўплаб давлатларни ўз ичига олади. Ҳатто иқтисодий жиҳатдан энг муваффақиятли ва сиёсий жиҳатдан юксак давлат ҳам уни бўйсундиролмайди. Бу евроосиё шоҳмот тахтасидаги америкалик ресурсларни жуда эҳтиёткорлик билан ва узоқни кўзлаб жойлаштириш учун геостратегик маҳорат талаб қилади.
Америка шунчалик демократик бўлгани учун чет элда диктатор бўлишга кўникишни хоҳламаслиги ҳам ҳақиқатдир. Бу Американинг куч ишлатишини, айниқса, унинг ҳарбий қўрқитиш салоҳиятини чеклайди. Популистик демократия ҳеч қачон халқаро устунликка эришмаган. Куч-қудратга интилиш халқни қўллаб-қувватлашга ундамайди, фақатгина кутилмаган таҳдид ёки ички фаровонликка хатар туғилганда бундан мустасно. Иқтисодий қурбонлик (яъни, ҳарбий харажатлар) ва инсон қурбонликлари (касбий ҳарбийлар орасидаги қурбонлар) демократик инстинктларга зид келади. Демократия империя қурилишига қарши.
Кўпчилик америкаликлар ўз давлатларининг ягона дунё қудрати сифатидаги янги мақомидан махсус қониқиш олмайдилар. Американинг совуқ урушдаги ғалабаси билан боғлиқ "сиёсий триумфализм" умумий ҳолда совуқ қабул қилинди ва либерал қарашдаги айрим шарҳловчилар томонидан ҳафсала пир бўлди. АҚШнинг собиқ Совет Иттифоқи билан бўлган тарихий мусобақадаги ғалабаси натижасида Америка учун пайдо бўлган икки турли қараш эътиборга молик: бир томондан, совуқ урушнинг тугаши Американинг дунёдаги фаолиятини жиддий камайтиришни оқлайди, дунёдаги нуфузи қандай бўлишидан қатъи назар; бошқа томондан, ҳақиқий интернационализм учун кўп томонлама фаолият вақти келди ва бунинг учун Америка ҳатто ўз суверенитетининг бир қисмини топшириши керак. Ҳар икки ғоя мактаби ўз тарафдорларига эга.
Американинг етакчилиги олдида турган дилеммалар дунёдаги вазиятнинг ўзидаги ўзгаришлар билан ҳам мураккаблашмоқда: куч ишлатиш энди аввалгидек осон эмас. Ядровий қуроллар урушни сиёсатнинг воситаси ёки таҳдид сифатида қўллаш имкониятини жиддий камайтирган. Давлатлар ўртасидаги иқтисодий ўзаро боғлиқлик ўсиб бормоқда ва бу иқтисодий таҳдидларни сиёсий жиҳатдан самарасиз қилмоқда. Шу сабабли, манёвр қилиш, дипломатия, коалициялар тузиш, қўшиб олиш ва сиёсий "козирлар"дан ўта эҳтиёткорлик билан фойдаланиш евроосиё шоҳмот тахтасидаги геостратегик кучни самарали қўллашнинг асосий қисмларига айланмоқда.
Абу Муслим тайёрлади
