Хитойнинг воситачилик борасидаги муваффақиятлари Россия учун нимани англатади?
Яқин Шарқдаги икки асосий муросага келмайдиган рақиб - Эрон ва Саудия Арабистони етти йиллик йўқлигидан сўнг дипломатик муносабатларни тиклашга келишиб олди. Икки анъанавий рақибнинг тўлиқ ярашиш истиқболи ҳали ҳам катта савол остида қолса-да, бундай қарор ҳозир иккала томон учун ҳам фойдалидир.
Лекин, шубҳасиз, Теҳрон ва Ар-Риёд ўртасидаги музокараларда воситачи бўлган Хитой плюсда қолди. Аввалроқ Пекин Яқин Шарқдаги сиёсий жараёнларга унчалик қизиқиш билдирмасди. Аммо ҳозир Хитой бу минтақада АҚШ ва Россияни сиқиб чиқариши сценарийси тобора реалроқ кўринади.
Эронча мажбурлаш
Эрон ва Саудия Арабистони 2016 йилда Саудия Арабистони таниқли шиа уламосини қатл қилганидан кейин дипломатик муносабатларни узган эди. Бу муносабатларни тиклаш тўғрисидаги қарор бир йилдан кўпроқ вақт давомида қабул қилинди. Ироқ биринчи воситачи бўлди. 2021 йил апрелидан бери Бағдодда музокараларнинг бир неча раунди бўлиб ўтди. Шундан сўнг мулоқот тўхтаб қолди ва бир неча ойга тўхтатилди, кейин яна давом этди.
2022 йил январь ойида муваффақиятга яқин қолгандек туюлди. Саудия Арабистони 2016 йилдан бери илк бор Ислом ҳамкорлик ташкилотида ишлаётган уч нафар эронлик дипломатга виза берди (тузилма бош қароргоҳи Саудиянинг Жидда шаҳрида жойлашган). Теҳрон Саудия Арабистони ва Ироқ энергия тармоқларини бирлаштиришга ижобий муносабатда бўлди, гарчи бундан олдин у Ироқ энергетикасини ўзининг эксклюзив манфаатлари доираси деб ҳисоблаган.
Бироқ, 2022 йил ютуқлар йили бўлмади. Эрон ҳукумати норозилик намойишлари ва бошқа ички муаммоларни бостиришга ўтди. Украинадаги уруш фонида Теҳрон ва Москва ҳамкорлигига ҳам эътибор қаратилди. Эронликларнинг саудияликлар билан муроса қилишга уринишларини бошқа ҳеч ким эсламади. Шундай экан, 2023 йил март ойида Пекинда музокаралар олиб борилган нормаллаштириш келишуви кутилмаган бўлди.
Бироқ, Теҳрон ва Ар-Риёд дипломатик муносабатларни тиклаш энг яхши вариант эканлигини анчадан бери тушуниб келишган. Эроннинг мақсади аниқ. Сўнгги йилларда мамлакат бир эскалациядан иккинчисига ўтди. Исроил мунтазам равишда Эроннинг ядровий иншоотларига қарши қўпорувчилик ҳаракатларини амалга оширади ва Эронпараст кучларга зарбалар беради. Донльд Трамп 2018 йилда ядровий келишувдан чиққанидан кейин ҳам очиқчасига Вашингтонга ёпишмайди. Америка қуролли кучларининг Бағдодга берган зарбаларини эслашнинг ўзи кифоя, бунинг натижасида эронлик генерал Қосим Сулаймоний ҳалок бўлди. Бу эпизод маҳаллий ҳарбий можарога олиб келишига сал қолди.
Теҳрон узоқ вақтдан бери масалан, Саддамнинг Ироқ қулаганидан кейин бўлгани каби Яқин Шарқдаги таъсирини фаол равишда кенгайтира олмади. Энди эронликлар кенгайишга тайёр эмас – бўш ресурслар йўқ. Аксинча, Эрон учун Сурия, Ироқ ва Ливанда позицияларни эгаллаш тобора қийинлашиб бормоқда. Шу аснода Ислом Республикаси расмийлари энди уларнинг оғир халқаро аҳволини енгиллаштиришнинг энг яхши усули Саудия Арабистони билан муносабатларни нормаллаштириш деган хулосага келишди.
Эронликлар узоқ вақтдан бери ар-Риёдни мулоқотни бошлашга чақиришган ва ишонтириш учун улар турли хил босим усуллари билан оғзаки мурожаатларга ҳамроҳ бўлишган. Яман хусийлари қўлида Эрон учувчисиз учиш аппаратлари Саудия Арабистонига зарба берди, Эрон хакерлари қироллик инфратузилма объектларига ҳужум қилди, вақти-вақти билан Саудия танкерлари билан сирли портлашлар содир бўлди.
Натижада, "муносабатларга мажбурлаш" тактикаси барибир иш берди, гарчи фақат унда бўлмаса ҳам. Бошқа нарсалар қаторида, саудияликлар АҚШнинг Яқин Шарқдаги иштирокини қисқартириш орқали муросага келишга мойил бўлдилар. Саудия раҳбарияти келажакда Эрон билан яккама-якка қолишни истамагани аниқ. Гап кичик бир масалада - ярашиш формуласини келишишда қолди.
Мўрт нормаллашув
Эрон-Саудия яраштириш формуласининг тафсилотлари ошкор этилмаган. Гап минтақадаги таъсир доираларини қандайдир чегаралаш ҳақида кетаётган бўлса керак. Бироқ, ҳар қандай ҳолатда ҳам, келишувлар Эрон ва Саудия Арабистони ўртасидаги барча қарама-қаршиликларни ўтмишда қолдиришга имкон бермайди. Бу икки давлат кўп йиллар давомида намунавий антагонист бўлиб келган: инқилобий республика ва сунний монархия, "Америкага ўлим!"шиори билан мустамлакачиликка қарши куч ва АҚШ таъсирининг таянчи - эронликлар ва араблар.
Ислом Республикаси мавжуд бўлган 40 йил давомида Теҳрон ва Ар-Риёд ўртасидаги муносабатлар бир неча бор нормаллашув босқичларидан ўтган. Аммо кейин ҳамма нарса муқаррар равишда янги кучайишларга ўтди. Шунга ўхшаш ташқи сиёсат зигзагларининг такрорланишини инкор этиб бўлмайди. Эронликлар ва саудияликлар рақиб бўлиб қолмоқда ва ҳозирча ҳеч ким тўлиқ ярашиш ҳақида жиддий гапирмаяпти.
Вазият ҳамма нарса тўғридан-тўғри шартномани имзолаган икки давлатга боғлиқ эмаслиги билан янада мураккаблашади. Шундай қилиб, Саудия Арабистони учун Ямандаги ҳусийлар билан урушни тугатишга эришиш муҳим. Энди, эҳтимол, Эрон билан исёнчиларга ёрдамни қисқартириш ёки уни бутунлай тўхтатиш борасида келишиб олиш мумкин. Бироқ, бу муаммони ҳал қиладими? Ҳусийлар аллақачон Эрон-Саудия ўртасидаги нормаллашув ҳарбий ҳаракатларга ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслигини айтишган.
Хитой муқобил варианти
Эронликлар ва саудияликлар учун келишувнинг ҳақиқий оқибатлари ҳали баҳоланмаган. Аммо ҳозир биз айтиишимиз мумкин бўлган нарса - бу воситачи сифатида ҳаракат қилган Хитойнинг кутилмаган роли. Кўпчилик аллақачон Пекинни Яқин Шарқда АҚШга қарши «посанги» деб атамоқда. Россия оммавий ахборот воситалари Хитойнинг минтақадаги роли ортиб бораётгани ҳақида алоҳида мамнуният билан гапира бошлади.
Вашингтон ҳақиқатдан ҳам Яқин Шарққа қизиқишни йўқотмоқда. Америка расмийлари Эрон ва Саудия Арабистони ўртасидаги келишувдан унчалик мамнун эмас, бироқ унинг олдини олиш учун Ар-Риёдга хавфсизлик кафолатларини тақдим этиш зарур эди. Қўшма Штатлар Саудия қироллигига қурол сотишга рози, аммо уни ўз кучлари билан ҳимоя қилишга эмас. Ҳозирги шароитда Оқ уй икки давлат ўртасидаги ҳарбий қарама-қаршиликка бевосита аралашишдан кўра, Эрон-Саудия ўртасидаги нормаллашувга рози бўлишни афзал кўради.
Пекин, ўз навбатида, ўзини масъулиятли ва тинчликпарвар, конструктив ечимларни излайдиган ва муаммоларни жойидан олиб ташлашга қодир куч сифатида кўрсатмоқда. Сўнгги йилларда бир-бири билан прокси уруш олиб борган Эрон ва Саудия Арабистони ўртасидаги муваффақиятли воситачилик туфайли Хитой, АҚШдан фарқли ўлароқ, тинчлик ҳақидаги умумий сўзлар билан чекланиб қолмасдан, минтақавий можароларни тугатишга қодир эканлигини кўрсатди.
Албатта, Хитойнинг Яқин Шарқдаги дипломатик муваффақияти Пекин ўзининг 12 банддан иборат режаси билан яраштирмоқчи бўлган Украина ва Россия билан ҳам шундай қила олади дегани эмас. Бу ерда, биринчи навбатда, Киев Пекинни Москвага жуда яқин деб билиши ва шунинг учун уни воситачи сифатида кўрмаслиги бунга тўсқинлик қилмоқда. Аммо можаро эртами-кечми боши берк кўчага кириб кетиши мумкин, шундан кейин Хитой воситачилиги барибир мумкин бўлади - ахир, Россия энди Ғарбни бу ролда кўришни истамайди.
Ҳар ҳолда, Пекин шартномаси шуни кўрсатадики, глобал жануб давлатлари энди ўз муаммоларини ҳал қилишда Ғарбнинг ҳар қандай иштирокига таяниши шарт эмас. Бу борада Хитой аллақачон Россия очган йўлдан бормоқда. Айнан у сўнгги ўн йил ичида Яқин Шарқда универсал воситачи ролини ўйнашга интилди. Масалан, айнан Москва Туркия ва Эрон билан Остона форматини ўйлаб топди ва бу форматда Сурия инқирозини Ғарбни ҳисобга олмасдан ҳал қилишга ҳаракат қилди.
Афтидан, Хитой энди ўзининг "Пекин форматини" ташкил этишга ҳаракат қилади. Масалан, Хитой раҳбари Си Цзинпин Форс кўрфази давлатлари (Баҳрайн, Қувайт, Уммон, Қатар, Саудия Арабистони, БАА) ва Эронга жорий йилда Пекинда биринчи марта саммит ўтказишни таклиф қилган эди.
Демак, Россия оммавий ахборот воситалари Яқин Шарқдаги ролларнинг ўзгаришидан хурсанд бўлишга ҳали эрта бўлиши мумкин. Хитой у ерда Россия учун иттифоқчидан кўра кўпроқ муқобил вариантдир. Яқин Шарқ давлатлари ҳақиқатан ҳам АҚШ ва Европа сиёсатидан ҳафсаласи пир бўлди ва энди Ғарбдан ташқи воситачилик кутмайди. Аммо Украинага қарши уруш туфайли Россия Федерациясининг нуфузи сезиларли даражада камайди. Ва бу Россиянинг ўзи учун Яқин Шарқ Ғарбда ўсиб бораётган изоляция ва иқтисодий қийинчиликлар туфайли тобора муҳим минтақага айланиб бораётган бир пайтда содир бўлмоқда. Яқин Шарқ давлатлари Москва билан муносабатлардаги позициялари қанчалик мустаҳкамланганини тушунмай қолиши мумкин эмас.
Хитойнинг молиявий ва техник имкониятлари Россияга қараганда анча юқори. Бироқ яқин-яқингача у минтақадаги иқтисодий экспансия билан чекланиб, Яқин Шарқ жараёнларида бевосита сиёсий иштирок этишдан қочарди. Энди АҚШ ва Россиянинг позициялари заифлашди, шунинг учун ХХР пайдо бўлган бўшлиқларни тўлдириши мумкин. Хитойнинг Яқин Шарқ давлатларига ҳарбий-техник соҳада ҳам кўп нарса таклиф этаяпти ва ҳозирданоқ буни амалга ошира бошлади.
Яқинда нашр этилган The Wall Street Journal нашри эронликлар Пекин ядровий келишувни тиклашга ёрдам бериш шарти билан Хитойнинг воситачилигига розилик бергани ҳақида Москва хавотирларига қўшимча бўлиши мумкин. Москва энди ўз манфаатига мос келмайдиган деб ҳисоблайдиган келишув. Россиянинг юқори мартабали дипломатлари журналистларга анонимлик шарти билан тан олишди: Эрондан санкцияларни олиб ташлаш ва углеводородлар экспортини ошириш энди Россия учун фойдасиз.
Ҳозирча Хитой ядровий келишувни сақлаб қолиши даргумон. Бироқ, унга бундай илтимос билан мурожаат қилишнинг ўзи муҳимдир. Бу нафақат Яқин Шарқ минтақаси учун аҳамиятли бўлган муаммоларни ҳал қилишда муқобил кучга жиддий талаб борлигини кўрсатади. Бундай ёндашув ҳеч бўлмаганда Вашингтонни ҳам, Москвани ҳам огоҳлантириши керак.
