2022 йилги жаҳон чемпионатини Қатарда ўтказиш ғояси дастлаб жамоатчилик томонидан қаттиқ танқидга учраган эди. Норозилик учун жуда кўп сабаблар бор эди. Фақат футбол билан боғлиқ норозиликнинг ўзи - мезбон мамлакатнинг иқлимий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, турнир ноодатий вақтда - 20 ноябрдан 18 декабргача ўтказилади. Шунга кўра, Европа мусобақалари ва миллий чемпионатларнинг одатий тақвими ўзгартирилмоқда.
Тўғридан-тўғри спорт билан боғлиқ бўлмаган танқидлар анча кенг тарқалган. Қатар мусулмон давлати бўлиб, у ерда фуқаролик эркинликлари, масалан, Европага қараганда камроқ. Айниқса, аёллар ва турли озчиликлар орасида. Шу муносабат билан дунё сиёсатчилари ва фаоллари кўпинча ғазабланади. Футбол билан боғлиқ таниқли амалдорлар ҳам мезбонга хайрихоҳлик қилмайди. Бу борада ФИФАнинг собиқ президенти Йозеф Блаттернинг яқинда фош қилган маълумотлари далолат беради, у Қатар ўз ҳудудида жаҳон чемпионатини ўтказиш ҳуқуқини сотиб олганини тўғридан-тўғри таъкидлаган.
"Севилья" бош мураббийи Хорхе Сампаолининг ўта кескин баёноти диққатга сазовордир, унинг фикри бир вақтнинг ўзида сиёсатчилар ва фаолларнинг, шунингдек, кўплаб футбол арбобларининг риторикасини бирлаштиради.
"ФИФА турнирни нотўғри жойда, нотўғри вақтда ўтказишга қарор қилди. Ҳаммаси пул учун. Бу бизнес, қолган ҳамма нарса четга сурилади ва оқибатлари учун бошқалар тўлайди. Футболчиларнинг бор эътиборини жаҳон чемпионатига қаратгани мантиқан тўғри, бу уларнинг айби эмас. Ҳозирги жамият жуда мослашувчан ва бу тарихий аҳмоқлик даврида. Бу инсоният тарихидаги энг ёмон дақиқа, ҳамма нарса тобора аҳмоқона бўлиб бормоқда.
Раҳбарлар? Мен сизга айтмоқчиманки, бугунги жамият тарихдаги энг аҳмоқонадир. Жуда мослашувчан, бўш, маъносиз вазиятларга таянади. Мен буни ҳар куни, ҳар дақиқада кўраман. Бизга ҳатто ҳеч нарса ҳақида маълумот берилмайди, чунки биз қандай маълумот ҳақиқат эканлигини билмаймиз. Унинг бир қисми бўлиш қийин. Бу мени хавотирга солмоқда, чунки ҳатто ОАВ ҳам бу циркнинг бир қисми", - дейди Сампаоли.
Сампаолининг сўзларига қисман қўшилиш мумкин, аммо вазиятни ҳисобга олиш керак. Жаҳон чемпионатига мезбонлик қилиш қиммат тадбир. Қатар бунга қарийб 220 миллиард доллар сарфлайди. Бу, шубҳасиз, зарар келтирадиган бизнес. Шайхлар кўп мамлакатлардан фарқли равишда пул сарфлашга тайёр. Бунинг учун сиз натижада Чемпионлар лигаси ва Европанинг топ-лигалари тақвимлари зарар кўрган "нотўғри вақт" га чидашингиз керак. Ҳа, жаҳон чемпионати тарихида биринчи марта тақвим жиддий ўзгарди. Аммо кейинги сафар бу содир бўладиган бўлса, у тез орада бўлмайди.
Энди турли сиёсатчилар ва фаолларнинг эркинликлар ҳақидаги даъволари ҳақида. Қатар жаҳон чемпионати олдидан илгари кўрилмаган ишни амалга оширди. Мамлакат барча меҳмонларга турнир давомида мисли кўрилмаган эркинликларни тақдим этди. Оммавий ахборот воситалари сўнгги пайтларда турли провокацион материалларни чоп этишди ва вазиятни шунчалик ошириб юборишди, гўёки Қатар кўчада тинчгина юриш умуман хавфли. Бироқ, ҳақиқатда тескари ҳолат кузатилмоқда. Мамлакат ҳукумати жуда катта енгилликларни амалга оширди, шунинг учун ҳатто озчиликларнинг энг ноқулай вакиллари ҳам ҳеч нарса тақдим эта олмайдилар. Бундай бурилишга ишониш жуда қийин, лекин сиз фактлардан узоқлаша олмайсиз. Қатарда айнан нима қилишди?
Мухлислар ўзларини эркин ва бебош тутишлари мумкин бўлади
ФИФА Қатар расмийлари билан бир қанча шартномалар тузди. Келишувлар матнини қўлга киритган The Guardian нашрининг ёзишича, жаҳон чемпионати вақтида полициядан Қатарнинг маданий меъёрларига зид бўлган, аммо Европада кенг тарқалган хатти-ҳаракатларга нисбатан ўзини тийиб туриши талаб этилади. Футбол ишқибозларига столларга чиқиш, ҳайкалларга байроқ қўйиш ва омма олдида баланд овозда қўшиқ айтишга рухсат берилади. Полиция бундай ҳолатларга аралашмайди.
"Стол, стул ёки скамейкада туриш ва омма олдида мухлислар қўшиғини бақириб айтиш: ҳеч қандай ҳаракат, таъқиб қилиш йўқ. Ҳайкаллар ва шунга ўхшаш нарсаларни оммавий равишда мухлислар томонидан байроқлар ва баннерлар билан қоплаш: ҳеч қандай ҳаракат, таъқиб йўқ",- шартномада полиция учун қоидалар имкон қадар тўғридан-тўғри ва аниқ қилиб ёзилган.
Бир сўз билан айтганда, мухлислар катта эркинлик ва сайр қилиш имкониятига эга бўлишади. Спиртли ичимликлар тақиқланмаган, ЛГБТ вакилларига чекловлар йўқ, аёл танасининг очиқ қисмларини кўрсатиш, сўкиниш, баланд мусиқа ва товушлар, жамоат жойларида танишиш, уларнинг рухсатисиз одамларни суратга олиш тақиқланмаган. Агар диний муассасалар ёнида улар маҳаллий аҳоли учун ноодатий йўл тутсалар, ҳеч ким сайёҳларга "масжидларга ҳурматсизлик" учун ёпишмайди.
Махсус тайёрланган инфографика билан бундай қўрқитишлар тахминан бир ой олдин оммавий ахборот воситаларида кенг тарқалган эди. Қатар 2022 йилги жаҳон чемпионатини ташкил этиш бўйича давлат агентлиги дарҳол мамлакат ҳукумати бундай чекловлар яратмаганини маълум қилди. Дарҳақиқат, маълум бўлишича, бу ёлғон маълумотни тарқатиш ортида уларнинг позицияси расмийлар билан умуман тўғри келмайдиган баъзи қатарлик "жамоат фаоллари" турган.
Жаҳон чемпионати ташкилотчилари доимий равишда ОАВдаги хабарлар борасида ўзини оқлашга мажбур. Қатардаги ҳуқуқ-тартибот идораларининг ҳар бир ҳаракати шу қадар назорат остида бўладики, улар меҳмонларга Россия, Бразилия ва Жанубий Африкадаги аввалги турнирлардаги ҳамкасбларидан ҳам кўпроқ эркинлик беради. Фақат ҳушёр журналистларни яна бир бор ғазаблантирмаслик ва хорижликларда яхши таассурот қолдириш учун. Қатар учун бу жуда муҳим. Айни дамда, жаҳон чемпионати бошланишига оз вақт қолганда, Доҳада очиқ либосларда аёллар хотиржамлик билан кўчаларда сайр қилиб, суратга тушишмоқда. Уларга қарши жазо бериш содир этилгани ҳақида хабар берилмаган.
Полиция ЛГБТ вакиллари ва аёлларига бағрикенглик билан муносабатда бўлади
ФИФА-Қатар келишувида алоҳида озчилик ҳуқуқларининг муҳим соҳалари ҳам қамраб олинган. Қатарда қонунлар уни ноқонуний деб ҳисоблаганига қарамай, ЛГБТ мухлисларига кўчада қўл ушлаш ва жамоат жойларида камалак байроқларини намойиш этишга рухсат берилади.
"Ташриф буюрувчилар оилавий аҳволи ва жинсидан қатъий назар бир хонада қолишлари мумкин. Камалак байроқлари ёки бошқа жинсий идентификация байроқларини кўрсатган шахслар таъқиб, ҳибсга олинмайди ёки қонуний чоралар кўрилмайди. Одамларга жамоат жойларида ёки стадионларда ҳеч қандай халақитсиз ўпишиб, қўл ушлашлари мумкин", — дейилади келишув матнида.
Радикал исломий мамлакатларда аёллар ҳуқуқлари билан боғлиқ муаммолар мавжуд. Қатар қатъий диний меъёрларга қарамай, бу соҳада сезиларли енгилликларга рози бўлди. Аёллар, шу жумладан ҳомиладорлик ёки репродуктив саломатлик билан боғлиқ бўлган ҳолатлардан қатъи назар, тиббий ёрдам олишлари мумкин бўлади ва бунинг учун ҳеч қандай тўлов олинмайди. Қатарда никоҳдан ташқари розилик билан жинсий алоқа ноқонунийлигича қолмоқда, бироқ Жаҳон чемпионати вақтида бунга кўз юмилади. ФИФА билан келишувда аёллар зўрлаш ёки жинсий зўравонлик ҳақида хабар берган тақдирда ҳам ҳеч қандай айблов қўйилмаслиги аниқ кўрсатилган.
Жаҳон чемпионатининг илк учрашуви бошланишига бир кун қолди. Қатар аллақачон сайёҳлар учун муаммо туғдирмаслигини кўрсатмоқда, аммо баъзи футбол ассоциациялари ҳали ҳам ўз мухлислари учун хавотирда. Бу, айниқса, ҳуқуқ-тартибот идоралари учун тўғри келади, уларнинг катта қисми Қатар томонидан Туркия ва Покистон хавфсизлик кучларига субпудрат сифатида берилади.
Хусусан, ўтган ҳафта Британия полицияси маданий тушунмовчиликларнинг олдини олиш учун турнирга 15 нафар ёрдамчи ходимларни олиб келишларини айтган эди. Ҳозирча бу ҳодиса оммавий эмас. Шунга қарамай, аксарият давлатлар Қатар ташкилотчиларига ишонади.
Нима дейишдан қатъий назар, Қатар ҳақидаги стереотиплар ҳатто жаҳон чемпионати пайтида мамлакатга ташриф буюришга қарор қилган мухлисларнинг заёлидан кетмайди. Лекин, албатта, уларнинг қўрқуви тезда йўқолади. ФИФА Қатар билан ҳамкорликда турнир давомида ҳуқуқни муҳофаза қилиш ва хавфсизликни тартибга солувчи ҳужжат ишлаб чиқиш бўйича катта ишларни амалга оширди.
Қатар ва жаҳон стандартлари (айниқса, Европа стандартлари) ўртасида жуда кўп фарқлар мавжуд, аммо мезбон томон мухлислар буни мусобақа давомида умуман сезмасликлари учун ҳамма нарсани қилди - бунинг учун уларга ҳурмат кўрсатиш керак. Жаҳон чемпионати Қатарда бўлиб ўтади, кимга ёқадими йўқми. Сиз шунчаки бу ҳақиқатни қабул қилишингиз ва атиги бир ой давом этадиган ва унчалик тез-тез ўтмайдиган футбол байрамидан завқланишингиз керак.
