"Ар-Рахим" жоме масжиди — Бошқирдистон пойтахти Уфа шаҳрида, Салават Юлаев шоҳ кўчаси ва Коммунистлар кўчаси кесишмасида қурилаётган масжид. Масжидга Бошқирдистоннинг Россия таркибига киришининг 450 йиллиги муносабати билан асос солинган. Қурилиш тугалланганда у Россия ва бутун Европадаги энг катта масжидга айланиши кутилган эди, аммо бу амалга ошмади.
Қурилиши
Бир неча йиллардан бери Бошқирдистон мусулмонлари раҳбарлари республика ҳукуматига Уфада яна бир масжид қуришга ёрдам беришни илтимос қилиб мурожаат қилишди, чунки минтақадаги иккита асосий масжид - Биринчи жоме масжиди ва «Ляля-Тюльпан» масжиди мусулмонларнинг байрам кунларида жамоат намозларда қатнашмоқчи бўлганларнинг ҳаммасини сиғдиролмасди ва мусулмонлар кўчада намоз ўқишларига тўғри келарди. Мусулмонлар диний идорасига пойтахт марказидан ер майдони ажратилиб, бош пудратчи белгиланди. Қурилиш компанияси ўзининг бевосита вазифаларидан ташқари, масжид қурилиши учун хайр-эҳсон ҳам тўплаган. Янги Ислом ибодатхонасининг тамал тоши 2007 йилнинг кузида қўйилган. Масжид биносининг лойиҳаси УГНТУ билан биргаликда "Башкиргражданпроект" лойиҳа институти томонидан яратилган, ишлаб қурувчи — «Алтын-Курай».
Бош пудратчининг сўзларига кўра, объект қурилишига бюджет маблағлари сарфланмайди – барча ишлар жисмоний ва юридик шахсларнинг хайрия маблағлари ҳисобидан молиялаштирилади. Масжид қурилиши бошқа юбилей объектлари - Конгресс-холл, «Уфа-Арена» муз саройи ва «Акбузат» ипподромини қуришда иштирок этган маҳаллий Уфа корхоналари томонидан амалга оширилмоқда.
Маблағлар талон-тарож қилингани сабабли 2009 йилда қурилиш тўхтатилди.
2012 йил июль ойида масжид қурилишига бағишланган йиғилишда бино қурилишини назорат қилиш учун махсус жамғарма ташкил этилди.
2013 йил апрел ойида, бир неча йиллик узилишлардан сўнг, Урал хайрия жамғармаси қурилиш ишларини якунлаш учун жавобгарликни ўз зиммасига олди. Аввалроқ «Урал» жамғармаси масжид қурилишини молиялаштирмоқчи бўлган, бироқ вақф раҳбари Муртазо Раҳимовнинг сўзларига кўра, бу таклиф эътибордан четда қолган:
Биз жоме масжиди қурилишини молиялаштиришни таклиф қилдик, фақат битта истакни билдирдик: воситачилар йўқ, биз фақат тўғридан-тўғри пул берамиз ва унинг сарфланиши устидан қаттиқ назоратни сақлаймиз. Бизнинг таклифимиз эътиборга олинмади, қурилиш ҳали ҳам турибди.
— Муртазо Раҳимов билан суҳбатдан
Ишнинг умумий тахминий қиймати 3 миллиард рублни, ҳудудни ободонлаштиришни ҳисобга олган ҳолда - 5 миллиард рублни ташкил этди. 2013 йилда 200 млн, 2014 йилда 800 млн, 2015 йилда 1,2 миллиард рубл ажратилган. Қурилиш учун ҳеч қандай бюджет маблағлари сарфланмаган. Диний объектни сақлаш ҳам шаҳар ёки республика бюджетига киритилмаган - масжид яқин атрофдаги янги кварталда жойлашган савдо объектлари ҳисобидан ўзини-ўзи таъминлайди.
Бўлажак масжид учун табаррук саналган Муҳаммад пайғамбарнинг соқолларидан бир тук тайёрлаб қўйилган, у Россия мусулмонлари марказий диний идорасида сақланадиган иккитадан биридир.
2014 йил июль, рамазон ойида асосий гумбаз тепасига ярим ой ўрнатилиб, ноябр ойида безатиш ишлари якунланди.
2015 йил июл ойида ички ишлар ва перифериядаги ишлар олиб борилди. Газ қозонхонаси, вентиляция ускуналари ўрнатилди, вентиляция шахталари қуриб битказилди, деворлари сувоқ ва нозик пардозлаш учун тайёрланди, электр симларини ўрнатиш ишлари олиб борилди.
2016 йил апрел ойида бўлиб ўтган минтақа мусулмонлари диний идораси Пленумида Салават Юлаев шоҳ кўчасидаги собор масжидини Оллоҳнинг учинчи номи – ар-Раҳим деб номлашга қарор қилинган эди. Бу исм "раҳмдил, мурувватли" деган маънони билдиради. Таклиф этилган исм вариантлари орасида Муҳаммад пайғамбарнинг исмларидан бири "Султон Муҳаммад ал Муртазо" ҳам бор эди. Аммо республикада бундай ном бошқача маънода қабул қилиниши мумкинлиги сабабли (биринчи президентнинг исми Муртазо Раҳимов) бу вариант рад этилди.
Диний мажмуанинг очилиши молиявий сабаблар ва пудратчилар билан боғлиқ муаммолар туфайли бир неча бор орқага сурилган. Саналардан бири 2015 йил - ШҲТ-БРИКС саммитларига, кейин эса 2017 йил – Бошқирдистон Республикаси мусулмонлари диний идораси ташкил этилганининг 100 йиллигига режалаштирилган эди. Кейинги сана 2019 йил бўлиб, Бошқирдистон ташкил топганининг 100 йиллиги нишонланди. Бироқ, 2020 йилда янги сана маълум бўлди - 2024.
2023 йил 13 март куни қаттиқ шамол туфайли миноралардан бирининг гумбази қулаб тушди.
Тавсиф
Масжид классик ислом услубида, дизайнда маҳаллий нақшлардан фойдаланган ҳолда қурилган. Бино катта хон чодири кўринишида режалаштирилган бўлиб, зарҳал шиша гумбазли асалари уяси қолипига ўхшайди; миноралар, режалаштирилганидек, найзалар ёки ўқларнинг учларини англатади; дизайнда бошқирд безаклари элементларидан фойдаланилади. Масжиднинг ўлчамлари жуда катта. Бинонинг умумий майдони тахминан 12 500 квадрат метрни ташкил етади, бутун мажмуанинг майдони 14 000 м2, биноларнинг иситиладиган майдони 25 000 м2. Гумбазнинг диаметри 23 метр, баландлиги 46 метр, минораларининг баландлиги деярли 77 метр. Эркаклар зали 1200 кишига, аёллар зали 400 кишига мўлжалланган. Катта байрамларда барча майдонлардан фойдаланиш мумкин. Шундай қилиб, умумий сиғими 5 минг кишига етиши мумкин.
Объектни кондиционер ва видеокузатув тизимлари билан жиҳозлаш режалаштирилган бўлиб, унга туташ ҳудудда фавворалар ва дам олиш жойлари бўлган истироҳат боғи ташкил этилади, меҳмонхона ва ер ости икки қаватли автотураргоҳ ҳам барпо этилади. Режага кўра, шаффоф зарҳал гумбаз тўртта жаду баланд, ярим ой тожлари билан безатилган миноралар орасида сузиб юргандек кўриниши керак.
Бинонинг фасадлари нақшлар ва араб ёзувидаги хаттотлик ёзувлари билан безатилган. Бинода намоз ўқиладиган залдан ташқари, муфтийлик бинолари, ўқув хоналари, 44 минг жилдли кутубхона, ислом музейи, 270 ўринли анжуманлар зали, ҳалол кафе ва бошқа қулайликлар мавжуд. Масжид автоном иситиш тизимига эга бўлади, бунинг учун яқин атрофда икки қаватли газ қозонхонаси жойлаштирилади. Масжидга олиб борувчи 450 метр узунликдаги кўприк Салават Юлаев шоҳ кўчасидан ўрнатилади. Масжидга туташ жойда янги квартал қуриш учун яқин атрофдаги уйларни бузиб, уларнинг аҳолисини жойлаштириш режалаштирилган, унинг бинолари мусулмонлар ибодатхонасининг оқ мармарини визуал тарзда бирлаштириш учун очиқ рангларда ишланган.
Гумбаз титан нитриди билан қопланган асалари уяси шаклидаги зангламайдиган пўлат плиталар билан қопланган. Асалари уяси олти бурчакли махсус бурмалар туфайли бир-бирига бириктирилади ва гумбазнинг шиша толали асосига ўрнатилади, уларнинг бирлаштирувчи чоклари битум-полимер чизиқлар билан ёпиштириш орқали изоляцияланади, бу еса тўлиқ гидроизоляцияни таъминлайди. Шу билан бир қаторда, гумбаз тушган қорни ўз-ўзини тозалаш учун иситиш тизимига ега ва ёнғинга чидамли - 40 дақиқагача олов таъсирига бардош бера олади. Россияда ишлаб чиқарилган материаллардан тайёрланади.
Ички ва ташқи дизайнни яратишда фақат ексклюзив қўл шилари иш қўлланилади. Ташқи кўриниши 900 квадрат метрлик олтин ва мармар мозаикаси билан безатилади. Безатилган сиртларнинг умумий майдони 9000 м2 ни ташкил қилади. Ишларда қизил, яшил ва жигарранг рангдаги бошқирд яшмаси, шунингдек, керакли оқликдаги мармар бўлган Грециянинг Тасос оролидаги машҳур оқ мармар ишлатилади. Лойиҳалаш ишларида жами 200 киши иштирок этади, муддати 3 йил.
Қурилишнинг асосий босқичи тугагандан сўнг, ишлаб чиқарувчининг бош муҳандиси Владислав Докучаевнинг айтишича, ҳар бир миноранинг баландлиги 76,7 метрни ташкил этади, бу Россияда рекорд кўрсаткичдир. Жами масжид тўққизта лифт билан жиҳозланади, улардан иккитаси минораларга жойлаштирилади, бу эса одамларни 57 метр баландликка етказиш имконини беради, у ерда кузатув майдончалари жойлаштирилади. Шунингдек, 23 метр баландликда ички безатиш ва шаҳар кўринишини тақдим этадиган думалоқ кузатув майдончаси мавжуд. Лойиҳада 17 метр баландликдаги дунёвий туристик зона ҳам назарда тутилган. Бино шундай қурилганки, туристлар ва ибодат қилувчилар оқими кесишмайди. Уфа масжидининг миноралари, баъзи маълумотлардан фарқли ўлароқ, Европадаги энг каттаси эмас - Сербиянинг Тутин жамоаси Делимедже қишлоғида баландлиги 77,24 м бўлган миноралар мавжуд ва Москва жоме масжидининг иккита минорасининг баландлиги 78 м (бошқа манбаларга кўра - 72 м). Таққослаш учун, Марокашдаги Хасан II масжидининг дунёдаги энг баланд миноранинг баландлиги 210 метрга етади.
2015-йилда очилиш вақтида у Россия ва бутун Европадаги энг катта масжидга айланиши кутилган эди, аммо қурилиш муаммолари туфайли Шали шаҳридаги «Мусулмонлар ифтихори» масжиди ундан ўзиб кетди. Уфадаги масжид майдони 12 минг квадрат метрга тенг бўлса, Лондондаги дунёдаги энг катта масжидлардан бири "Ғалабалар уйи" 21 000 квадрат метр майдонни егаллайди.
Муаммолар
Маблағларни ўғирлаш
Қурилиш бошланганидан тахминан икки йил ўтгач, фуқаролар ва юридик шахслардан бош пудратчининг ҳисоб рақамларига тахминан 300 млн рубл ўтказилди. Бошқирдистон Назорат ва ҳисоб палатаси томонидан ўтказилган текширув шуни кўрсатдики, пулларнинг ҳаммаси ҳам ишга сарфланмаган. 70 млн рублга яқин маблағ талон-тарож қилинган. Мазкур ҳолат юзасидан Москва ИИБ ҳузуридаги Тергов бошқармаси томонидан Россия Федерацияси Жиноят кодексининг 160-моддаси 4-қисми "Ўзлаштириш ёки растрата" бўйича жиноий иш қўзғатилган.
Масжид қурилиши тўхтатилди. Бошқирдистон Республикаси Мусулмонлари идорасининг Президент Муртазо Раҳимовга мурожаатидан сўнг Васийлик кенгаши тузилди. Натижада ер Мусулмонлар диний идораси ихтиёрига берилди ва қурилиш учун маблағ йиғиладиган жорий ҳисоб ҳам Бошқирдистон Республикаси мусулмонлари диний идораси назоратига ўтказилди.
Уфа аҳолиси узоқ вақтдан бери қурилаётган масжидни "бошқирд коррупциясига ёдгорлик" деб аташган.
Фундамент
Масжид қурилиши учун танланган ҳудуд жуда мураккаб геологияга эга. Шаҳар қурилишида бир қатор муаммоларга дуч келиши - карст бўшлиқлари, кўчкилар, тупроқдан сув сизиб чиқиши мумкин. Шунга қарамай, ишлаб чиқувчи компания муҳандислари барча қийинчиликларни олдиндан айтиш мумкинлиги ва ҳеч қандай кутилмаган ҳодисалар кутилмаслигига ишонишади.
«Урал» жамғармаси билан боғлиқ вазият
2015 йил 17 февралда «Урал» жамғармаси веб-сайтида хайрия дастурларини амалга ошириш, шу жумладан Арбитраж судининг фонд маблағларини АФК «Система» ОАЖга ўтказиш тўғрисидаги қарори муносабати билан жоме масжиди қурилиши тўхтатилганлиги ҳақида хабар пайдо бўлди. Бироқ, «Урал-Инвест» МЧЖ ва АФК «Система» ўртасида келишув битими тузишга муваффақ бўлишди, унга кўра «Система»га ўтказилган 46,5 миллиард рублдан 4,6 миллиард рубл хайрия лойиҳаларини амалга ошириш учун «Урал» жамғармасига қайтарилади. Бу маблағнинг бир қисми масжид қурилишини якунлаш учун сарфланади. Шу билан бирга, Рустем Хамитов республика ҳукумати хайрия жамғармаси маблағлари ҳисобидан бошланган объектларни тугатишга тайёрлигини маълум қилди. Бироқ Хамитовнинг ваъдалари бажарилмади. Масжид қурилиши музлатиб қўйилган, ҳукумат эса маблағ етишмаслигига ишора қилмоқда.
Август ойида «Урал» жамғармаси қурилишни молиялаштиришни тўхтатганини эълон қилди. 6 сентабр куни Рустем Хамитов Бошқирдистон ҳукумати тегишли мурожаат келиб тушган тақдирда жоме масжиди қурилишини қўллаб-қувватлашга тайёрлигини маълум қилди, бироқ бир ой ўтиб, амалда у сўзларидан қайтди.
2016 йил декабр ойида Бошқирдистон арбитраж суди вақф ва муфтийлик ўртасидаги хайрия ёрдами шартномасини бекор қилиш тўғрисида қарор қабул қилди, шунингдек, диний идорига мақсадсиз сарфланган 56,8 млн рублни ҳомийга қайтаришни буюрди. 2017 йил апрел ойида Муртазо Раҳимов номидаги жамғарманинг даъвоси бўйича Республика диний идорасининг Урал фойдасига 65 млн рубл ундириш тўғрисидаги арбитраж қарори ижросини таъминлаши керак бўлган мулки ҳибсга олинди. 2017 йилнинг май ойида хайрия жамғармаси муфтиятдан яна 1,7 млн рубл ундирди. Республика ҳокимияти жамғарма ва муфтийлик ўртасидаги зиддиятга аралашмаяпти.
Абу Муслим тайёрлади
