Муаммолар айнан шу ерда бошланади. Америкалик мутахассислар нима учун Путин Украинага Дональд Трамп даврида эмас, балки Джо Байден даврида бостириб киргани ҳақидаги саволни аллақачон кўтаришган. Ҳали жавоб йўқ. Эслатиб ўтаман, Трамп президентлик йилларида Украинага кескин қарши бўлиб чиқди, чунки бу мамлакат ҳукумати ўғли Burisma газ компаниясида ишлаган Байденга компромат топишда ёрдам беришдан бош тортган.
Айни пайтда, Трумпнинг ғалабаси учун асосий сайлов гуруҳларидан бири – АҚШнинг консерватив баптистлари Украинани жуда яхши кўришади. Расман Украинада протестантлар атиги 2%ни ташкил қилади (2 минг жамоалар), православ ва юнон католиклар эса барча диндорлар умумий сонининг деярли учдан икки қисмини ташкил қилади. Лекин Украина протестантлар «миллий фаровонлик учун сохта бир дин» эмас, бу сифат жиҳатидан фарқ қиладиган, фаол ҳаракатдир.
Украина немис мустамлакачиларининг ваъзлари туфайли Россия империясида баптизмнинг ватани бўлган, аммо АҚШ да ҳам илдизлари Германияга бориб тақаладиган жуда кўп баптистлар бор эди. 1993 йилдан бери алоқалар бир неча бор кучайди. АҚШдаги украин диаспораси бир неча миллион кишини ташкил қилади, эҳтимол у рус диаспорасига қараганда каттароқдир. Улар орасида фаол баптистларнинг улуши жуда катта ва улар Россия ҳақида ҳеч қандай хомхаёлларга эга эмаслар. Жуда кўп америкалик баптистлар Украинага саёҳат қилишган, Россияда эса чорак аср давомида улар "хорижий миссионерлар" сифатида қамоққа тушиш хавфи остидалар. Масалан, Алабама штатидаги баптистлар миссионерлик иттифоқининг ижрочи директори Рик Ленс шундай дейди: «Алабамалик кўплаб баптистлар Украинага бир неча бор ташриф буюрган, жумладан, мен ҳам. Мен бу мамлакат халқини севиб қолганман. Украина Алабама баптистларининг қалбида шунчалик азизки, биз штатнинг барча баптистларига умумий даъват билан мурожаат қиламиз: келинг, бундай вазиятга тушиб қолган украиналиклар учун ибодат қилайлик».
Украинани америкалик рим католиклари (украиналиклар ва улар орасида сезиларли қисмини ташкил қилади) ва юнон католиклари қўллаб-қувватлаши ҳам шундай. Украинанинг юнон католиклари Иккинчи жаҳон урушидан кейин Кремл томонидан мағлубиятга учради, фақат Канада ва АҚШда бошпана топганлар омон қолишди. 1990-йилларда уларнинг авлодлари қайтиб келиб, юнон католик черковини қайта тикладилар. Деярли ярим аср рус православлигининг беихтиёр асирлигида бўлиш – ўшанда ҳамма-ҳамма юнон католик черковлари Москва Патриархиясига берилганди – бу соф расмиятчилик бўлиб чиқди.
Америка православларининг муносабати мураккаброқ. Рус православ черкови томонидан 1970-йилда тузилган Америка православ черкови раҳбари митрополит Тихон Владимир Путинга “ҳарбий ҳаракатларга чек қўйиш” ҳақида мурожаат билан чиқди. Бироқ, иккита муҳим жиҳат бор: украиналиклар ака-ука ва опа-сингиллар деб аталади (одатий "Масиҳда" черков жаргонини қўшмасдан). Бу унчалик тўғри эмас, чунки Кремл Россиянинг тажовузкорлигини айнан украинлар ва руслар “биродарлар”, ака-ука давлатларга бўлинмасликлари билан оқлайди. Украинада 2014-йилдан буён “биродарлик” ҳақидаги гап-сўзлар қаттиқ қаршилик билан кутиб олинмоқда. Бундан ташқари, Тихон шахсан Москва Патриархиясининг Украина бўлими бошлиғи митрополит Онуфрийга ўз қўллаб-қувватлашини билдирди, аммо Константинопол Патриархиясининг Украина православ черкови раҳбари митрополит Епифанияга эмас, яъни фақат "тўғри" бўйсунишдаги, Москвага буйсунадиган украинлар унинг ҳамдардлигига лойиқ эди.
Митрополит Онуфрий кутилмаганда ватанпарварлик руҳида, лекин ўзига хос хусусиятларга эга бўлган хабарни эълон қилди: "Украина суверенитети ва яхлитлигини ҳимоя қилиб, биз Россия президентига мурожаат қиламиз ва биродаркушлик урушини зудлик билан тўхтатишни сўраймиз. Украин ва рус халқлари Днепр «купели»дан чиқди ва бу халқлар ўртасидаги уруш ҳасаддан ўз укасини ўлдирган Қобилнинг гуноҳини такрорлашдир. Бундай урушни на Худо, на одамлар оқламайди".
Яна, Кремлнинг бирлашган, биродар халқлар битта Днепрдан чиққанлиги ҳақидаги асосий афсонасининг такрорланиши.
Москва ва Бутун Русь патриархининг ўзи-чи? Ўтган чоршанба, Ватан ҳимоячиси куни муносабати билан ташкил қилинган тадбирда қатнашиб, у деди: “Биз тинчлик даврида яшаяпмиз, лекин тинчлик даврида ҳам таҳдидлар пайдо бўлишини биламиз. Афсуски, ҳозирги пайтда ҳам таҳдидлар мавжуд - ҳамма бизнинг Ватанимиз сарҳадларида содир бўлаётган воқеалардан хабардор”. Кўриниб турибдики, улар қарийб 200 минг рус ҳарбийлари тўпланган ҳудудларни назарда тутишган, уларга патриарх қатъий эслатиб ўтган: "Қасамёд қилган ҳар бир ҳарбий хизматчи, агар Ватанга керак бўлса, ўз халқини ҳимоя қилишга тайёр бўлиши". Яъни, қардош рус-украина халқини Владимир Зеленский ва Россия президенти кўрсатган бошқа золимлардан ҳимоя қилиш.
Пайшанба куни Кирилл барча православларнинг (Украина ва Россия) раҳбари сифатида сўзлаган мурожаатини эълон қилди, унда тажовузкорни қораловчи сўзлар йўқ ва фақат илтимос бор: «Мен можаронинг барча томонларини тинч аҳоли ўртасида қурбонлар бўлишининг олдини олиш учун ҳамма нарсани қилишга чақираман». Бу ким ҳақида, Кремл армиясими ёки Украина армиясими? "Ҳамма нарса" - бу тажовузни тўхтатиш ва қўшинларни олиб чиқишни ўз ичига оладими? Йўқ, фақат қурбонларни "камайтириш". "Уруш" сўзи, албатта, у ерда ҳам йўқ. Москва Патриархати Украина қисмининг руҳонийси Василий Федоров Кремл девори ёнидаги нутқдан сўнг, "биз [Кириллни] хотирлашни тўхтатамиз - у энди бизнинг патриархимиз эмас. Улар болаларимизни ўлдириш орқали бизни "қутқармоқчи". Бу кўринадиган даражада радикал эмас. "Хотирлашни тўхтатиш" - бу мутлақо салбий ишора. Митрополит Онуфрий ҳам, бу руҳоний ҳам, эҳтимол, Константинопол патриархатига ўтиш, митрополит Епифаний бошчилигидаги Украина автокефал православ черкови билан бирлашиш ҳақида ўйламайдилар. Ҳеч қандай бомбардимонлар уларда диндошлари билан бирдамлик ва бахтсизлик ҳиссини уйғотмаган. Епифанийнинг баёноти, албатта, анча дадилроқ эди.
Умуман олганда, турли хил Украина конфессияларининг баёнотларида битта заиф нуқта бор: улар тарқоқ ҳолда. Ҳатто агрессияга қарамай, Украина диндорлари ҳалигача бирга тура олмади. Бундан ҳам ачинарлиси бор: ҳозиргача Украина ва Россия диндорлари томонидан бирон бир қўшма баёнот берилмаган. Россия баптистлари Украина баптистлари билан бирлашмадилар, улар жуда қўрқоқ баёнот беришди: “Украина ҳудудида вазиятнинг кескинлашуви муносабати билан биз Россия евангелист насроний-баптистлар иттифоқининг барча черковларини тинч ҳаётнинг тезроқ тикланиши учун қаттиқ ибодат қилишга чақирамиз".
Россия баптистларининг норасмий етакчиларидан бири Юрий Сипко ўзининг фейсбук саҳифасида истеҳзо билан изоҳ берди: “Маълум бўлишича, биз диндорларга Россия Украинага ҳужум қилганини айтиш мумкин эмас экан. Шаҳарлар бомбардимон қилинмоқда... Қирувчи ва ҳужумчи самолётларда ўлим келди. Ўлимни ракеталар, вертолётлар, танклар олиб келмоқда. Бизнинг йигитлар бу ўлимга дуч келмоқда. Лекин бу ҳақида гапириш мумкин эмас. Ибодат (дуо) қилиш керак. Агар гапириш мумкин бўлмаса, нима деб дуо қиласиз? Ахир, ҳатто ибодатда (дуода) ҳам Россиянинг Украинага қарши уруши ҳақида гапириб бўлмайди.
Патриарх Кирилл нисбатан эҳтиёткорлик билан гапиради, эҳтимол кутилмаганда унинг барча нутқларини қайта талқин қилиш учун. Худди шу ноаниқ тарзда, у рус православ черковининг иккинчи шахси бўлган пайт, 1991 йил 20 августда ҳеч қандай аниқликсиз қон тўкмасликка чақирувини ёзди. Патриарх Кирилл Гундяев ёнида худди шу Гундяев Патриарх Алексий (Ридигер) даврида эгаллаган ўрин билан бир хил ўринни эгаллаган митрополит Иларион Алфеев анча кескинроқ гапирди. Путиннинг давлат сиёсатида пайдо бўлишининг бошиданоқ, айнан Алфеев "рус дунёси" ғояларини фаол амалга ошира бошлади. Ҳозирда у яратган тармоқ бутун дунё бўйлаб мингдан ортиқ жамоага эга. Ўз бўлимининг веб-сайтида у шундай ёзади: «Юнон дунёсида ҳали ҳам Москва Украина православ черковини ўз юрисдикциясида мажбуран ушлаб турганига ишонадиган содда ва гўл одамлар бор. Қулоқ солинг, биз уни қандай мажбурлашимиз мумкин, бунинг учун бизда қандай воситалар бор? Ҳеч қандай восита йўқ. Биз ҳатто Украинага кела олмаймиз ҳам... Украина халқи рус халқи билан қолишни истайди. Ва бу сиёсий масала эмас, балки черков масаласидир. Ҳеч қандай ҳолатда буни сиёсат билан аралаштириб юбормаслик керак, чунки Россия ва Украина ўртасидаги сиёсий муносабатлар ҳар қандай бўлиши мумкин, аммо черков аҳлининг иродаси бирликни сақлашдир».
Ташқи сиёсат йўналиши Путин учун устувор аҳамиятга эга, черков бу ерда жуда фойдали бўлиб чиқди, айниқса Путиндан олдин, 1963 йилдан бошлаб, Москва Патриархияси чет элда Кремлнинг энг йирик жангариси сифатида фаол ишлатилган ва жуда муваффақиятли бўлган. Масалан, 1991 йилгача Ватикан большевикларни қораларди, лекин рус православ черковининг раҳбарларини "қувғин қилинган черков" вакиллари сифатида қучоқ очиб кутиб олди, гарчи улар кўп жиҳатдан совет разведкасининг вакили бўлишса ҳам. 1991 йилдан кейин қучоқ янада кенгайди.
Рим папаси Франсиск ва Патриарх Кириллнинг 2016-йилда Кубадаги учрашуви ёрқин дипломатик ютуқ бўлди. Митрополит Иларион кейин Рим папаси Францискни ўрашда давом этди. Масалан, Папа рус операси маликаси Светлана Касяндан ҳайратда қоларди, уни Муқаддас Силвестр ордени билан тақдирлади ва эрини қабул қилди. Касяннинг эри, старообрядчи Леонид Севастьянов бир вақтлар (ҳеч бўлмаганда 2018 йилгача) Буюк Василий жамғармасини бошқарган ва бир қатор маълумотларга кўра, у Кремл кўрсатган кишини молиялаштирган. Бир вақтлар у «Католик энциклопедияси»нинг русча нашрини ҳам молиялаштирган.
Натижада, Рим папасининг Украинага бостириб киришга муносабати жуда ноаниқ эди. Россиянинг католик епископлари Кремлга жуда ёқадиган баёнот билан чиқдилар: “Биз, барчангиз каби, муросага эришиш бўйича улкан саъй-ҳаракатларга қарамай, Россия ва Украина ўртасидаги сиёсий можаро қуролли тўқнашувга айланганидан қаттиқ ҳаяжондамиз. Бу қарама-қаршилик ўлим ва ҳалокатга олиб келади ва бутун дунё хавфсизлигига таҳдид солади. Мамлакатларимиз халқларини нафақат умумий тарих, балки урушнинг телбалиги туфайли ўтмишда бошимизга тушган умумий буюк азоб-уқубатлар ҳам бирлаштириб туради”. Путин ва Россияни тажовузкор деб аташмайди. Украиналиклар билан бирдамлик ҳақида ҳеч қандай сўз йўқ. Уруш уруш эмас, балки "қарама-қаршилик" дейилади. Аммо асосийси, "мамлакатларимиз халқларини умумий тарих бирлаштиради", бу Кремл муҳрига ўхшайди.
Папанинг тинчликка чақируви ниҳоятда ноаниқ эди. Тинчлик учун ибодат қилиш, лекин ким билан? Натижада, 24 феврал куни эрталаб Римдаги Папа Шарқ институти профессори Даниил Галадза барча анъаналарни бузган ҳолда, Америка католик журналига берган интервьюсида шундай деди: "Муқаддас Тахт бундай бўлмаслигини хоҳлайди. Россиянинг [қўшни] давлатга бостириб киришга уринишлари ҳақидаги баёнотларида эҳтиёткор ва ноаниқ... Одамлар, одатда, Россияни тажовузкор деб айтишдан қўрқишади, чунки у сиёсий ҳисоб-китобларга аралашади ёки Россия ақл бовар қилмайдиган молиявий имкониятларга эга”.
Рим папасининг матбуот котиби кардинал Паролиннинг баёноти яна ноаниқ маънода: папа "барча манфаатдор томонларни халқлар учун кўпроқ азоб-уқубатларга олиб келиши мумкин бўлган, тинч-тотув яшашни "барқарорлаштириш" ва халқаро ҳуқуқни обрўсизлантириши мумкин бўлган ҳар қандай ҳаракатлардан тийилишга чақирди". Украиналиклар нимадан воз кечишлари керак?
Кейинчалик содир бўлган воқеа бу папа машҳур бўлган кутилмаган ҳодисалардан бири эди. У бир нечта муҳим хизматларни бекор қилишга мажбур қилган тиззасидаги оғриқни енгиб, Ватикандаги Россия элчихонасига келди. Протоколнинг мисли кўрилмаган даражада бузилиши, Папа у ерда ярим соат қолди. Матбуот буни Украина учун ижобий талқин қилишга шошилди, аммо митрополит Иларион веб-сайтида буларнинг барчаси бошқача тасвирланган: “Суҳбат мазмуни ҳақида гапирганда, россиялик дипломат А.А. Авдеев: “Рим папаси Франциск Донбасс ва Украинадаги вазият ҳақида шахсан ўзи сўрамоқчи эди”, деди. “Интерфакс” Рим папасининг Украина атрофидаги вазият бўйича қарор қабул қилишда “раҳбарларни сиёсий жавобгарликка чақирган” ноаниқ нутқларидан бирини келтириб ўтди. У, шунингдек, «Урушнинг эмас, тинчликнинг Худоси бўлган Худо олдида виждон синовини» эслади. Яъни, Рим папаси украиналикларнинг виждонига мурожаат қилдими? Ёки Путинни?
28-феврал куни кардинал Пьетро Паролин Ватикан Россия ва Украина ўртасида “мулоқот излашга кўмаклашиш”га тайёрлигини маълум қилди. Бундай баёнотларни Рим-католик черкови раҳбарлари (аслида бир неча асрлар олдин, 1648 йилдаги Вестфал тинчлик шартномасини тузишда воситачилик қилмаганидан кейин тинчликпарвар ролидан четлатилган) фақат ўзларининг таклифи қабул қилинган ҳолларда беради. Бироқ душанба куни Украина-Беларусь чегарасида Москва ва Киев вакиллари ўртасидаги биринчи алоқалар Муқаддас Тахтнинг иштирокисиз бўлиб ўтди.
Шу фонда АҚШнинг собиқ президенти, кўп йиллар давомида якшанба мактабида дарс берган классик “жанубий баптист”, 97 ёшли Жимми Картернинг баёноти айниқса жиддий янгради: “Украинага жанговар ва компьютер қуролларидан фойдаланган ҳолда асоссиз ҳужум халқаро ҳуқуқ қоидаларини ва украиналикларнинг асосий ҳуқуқларини бузади. Мен Европа ва бутун дунё хавфсизлигига таҳдид солувчи Украина суверенитетига қилинган бу адолатсиз ҳужумни қоралайман ва Президент Путинни барча ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиб, тинчликни тиклашга чақираман”.
ЯКОВ КРОТОВ
Абу Муслим таржимаси
