Бу замонавий постиндустриал дунёда жуда кўп васвасалар ва қулайликлар мавжуд, шунинг учун жуда кўп тақиқ ва буйруқларга эга бўлган дин унинг учун шунчаки малол келади, деган фикрга асосланади.
Катта шаҳарнинг замонавий одамлар, дарвоқе, замонавий аҳолининг кўпчилиги айнан шаҳарларда яшайди (масалан, бир миллион ва ундан ортиқ аҳолиси бўлган шаҳарларда яшовчи одамлар сони 2030 йилга бориб 1 миллиард аҳолига кўпаяди ва 2030 йилга келиб БМТ томонидан башорат қилинганидек, 5,2 миллиард одам ёки дунё аҳолисининг 60 фоизини ташкил қилади) жуда ҳам нозиктабиат ва ахлоқи бузуқ бўлиб кетган. Бу урбанизациянинг муқаррар оқибатидир. Балабановнинг "Биродар" қаҳрамони айтганидек: "Шаҳар у - ёвуз куч. Кучли одам келади ва кучсиз бўлиб қолади. Шаҳар кучни сўриб олади". Шубҳасиз, Ислом давлатлари ва минтақаларидан келган кўплаб мусулмонлар шундай вазиятга дуч келишдики, ўз ватанидан ва диндошларидан узоқда, катта шаҳарга келиб қолган ватандоши ҳаттоки тўлиқ муртадликкача боради тезда иймонини йўқота бошлайди. Мен ўзим Москвада икки йил яшаб, атроф-муҳитнинг иймонимга салбий таъсирини, биринчи навбатда, мени ўраб олган васвасаларнинг кўплиги ва уларнинг мавжудлиги туфайли ҳис қилдим.
Бундай мулоҳазалар тараққиёт (ҳеч бўлмаганда у содир бўлган шаклда) ва урбанизация ёвузлик деган фикрга олиб келади. Бошқа томондан, мен нео-луддизм ғояларидан йироқман (нео-луддизм - бу замонавий фалсафа ва контрмаданиятдаги йўналиш бўлиб, у илмий ва технологик тараққиётнинг [айниқса, компьютер технологиялари соҳасида] инсон ва жамиятга таъсирини танқид қилишни назарда тутади) ва мен тараққиётнинг муқаррар эканлигини, уни тўхтатишга уриниш бефойда, лекин унга таъсир қилиш ва ҳатто эгарлашга ҳаракат қилиш мумкин эканлигини тушунаман.
Шу сабабли бизга қайси тараққиёт керак, қайси бири эса керак эмаслигини аниқлаб олишимиз лозим. Тараққиёт ўз-ўзидан ҳар доим ҳам умумий яхшиликка тенг келавермайди.
Мен бир вақтлар футурология ҳақида ва мусулмонларнинг келажак учун ўзларининг тушунарли лойиҳалари йўқ ва биз уни яратувчиларнинг фарватерида турибмиз, деб ёзган эдим. Шунинг учун бизни кутаётган ва унга тайёр бўлишимиз керак бўлган истиқболли келажак ҳақида исломий бўлмаган футуристларга таянган ҳолда ёзишга мажбур бўламиз. Ҳозирги тенденциялар бизга дунёни рақамлаштириш ва роботлаштириш яқин келажакда янада кучайишини кўрсатмоқда. Социология ва иқтисодда технологик тузилма каби тушунча мавжуд бўлиб, уни умумий технологик тамойилларга мувофиқ амалга оширилган қазиб олиш, ишлаб чиқариш ва истеъмол қилишнинг ёпиқ цикли сифатида тавсифлаш мумкин. Шунга кўра, технологик тузилманинг ўзи ҳам фан-техника тараққиёти ва унинг нотекис ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Дунёда бешта технологик негиз ўзгарган ва ҳозирда олтинчиси келяпти деб ишонилади. Хронологик жиҳатдан улар қуйидагича кўринади:
1. Биринчи саноат инқилобининг бошланиши, 1772 йил, асосий воқеалар – Ричард Арквайтнинг йигириш машинасини ишлаб чиқиши ва Кромфордда тўқимачилик фабрикасининг қурилиши;
2. Буғ даври, 1825 йил, асосий воқеалар – Locomotion № 1 паровози, Стоктон — Дарлингтон темир йўл қурилиши;
3. Пўлат даври (иккинчи саноат инқилоби), 1875 йил, асосий воқеалар – бессемер жараёни кашф қилиниши, Бессемер конвертери негизида Питтсбургда Edgar Thomson Steel Works заводи қурилиши;
4. Нефт даври, 1908 йил, асосий воқеалар – Форд корхоналарида лентали конвейер ишга туширилиши, Ford Model T автомобили чиқаришнинг бошланиши;
5. Компьютер ва телекоммуникациялар даври (фан-техника инқилоби), 1971 йил, асосий воқеалар – «Силикон водийси» номининг биринчи марта қўлланиши, Intel 4004 биринчи микропроцессори пайдо бўлиши;
6. Нанотехнологиялар, 2004 йил, асосий воқеалар – графен (углерод атомлари моноқатлами), Манчестер университетида 2004 йил октябрида олинган.
Кўриб турганингиздек, дастлабки иккита фан-техника негизининг асосий воқеалари Британия империяси ҳудудида бўлган, бу унинг кейинги муваффақияти ва дунёда етакчилигининг калитига айланди ва мисли кўрилмаган мустамлакачилик учун имкониятлар очди.
Аммо учинчи саноат ривожланишида, тўртинчиси каби, муҳим воқеалар Буюк Британиянинг собиқ мустамлакаси бўлган Қўшма Штатларда содир бўлди. Шундай қилиб, Биринчи жаҳон уруши бошланишига келиб, Британия империясининг ортида ўзи фаол равишда мустамлака қила бошлаган орқа қисмида ўсиб бораётган янги супер куч пайдо бўлди. 1898 йилги Испания-Америка урушидаги ғалабадан сўнг, Қўшма Штатларнинг Филиппин, Куба ва Пуерто-Рикода мустамлакалари пайдо бўлди. Яъни, кеча аслида мустамлака бўлган АҚШнинг ўзи мустамлакачи империяга айланди. Биринчи жаҳон уруши Англияни ҳукмрон мавқедан чиқариб юборди ва Америка янги етакчига айланди, Иккинчи жаҳон уруши унинг жаҳон гегемони мақомини мустаҳкамлади.
Урушларнинг ўзи янги техник тузилма ва технологик имкониятлар туфайли тотал ва жаҳон урушига айланди - энди жанговар ҳаракатлар сувда, қуруқликда ва ҳавода деярли бутун дунё бўйлаб олиб борилиши мумкин эди.
Бешинчи техник ривожланишнинг асосий воқеалари ҳам Қўшма Штатларда содир бўлади - айнан ўша ерда ўтган асрнинг 70-йиллари бошларида бизнинг бугунги дунёмизни олдиндан белгилаб берувчи воқеалар содир бўлади, Apple, Microsoft, Intel каби мегакорпорациялар у ерда ўз фаолиятини бошлади, Интернет пайдо бўлади.
Кўриб турганимиздек, сифатли ва кескин технологик ўзгаришлар (фан-техника тараққиёти шундай ривожланади - дискрет, яъни нотекис) занжир бўйлаб инсон ҳаётининг барча соҳаларида, шу жумладан маънавиятда ҳам ўзгаришларга олиб келади. Технологик инновацияларни ҳисоблашнинг турли усуллари мавжуд бўлиб, улар янги технологик укладга ўтиш учун етарли; кўплаб таҳлилчилар ва футурологларнинг фикрига кўра, биз аллақачон сифат жиҳатидан янги ўзгаришлар ва янги, олтинчи ривожланиш даврига ўтиш ёқасида турибмиз.
Технологик ўтишлардан кейинги сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришлар бизга тахминан тушунарли бўлса, унда маънавий соҳадаги ўзгаришлар қандай?
Биринчи саноат инқилоби ва ундан кейинги саноатлаштириш одамларда технология ва табиий фанлар барча муаммоларни ҳал қилишига ишонч ҳосил қилди. Айнан шу даврда материализм тез ривожланди ва бу йўналишнинг асосий таълимотлари пайдо бўлди: дарвинизм, марксизм ва фрейдизм. Империализмга айланган капитализм Европа ва Ғарб учун анъанавий бўлган насронийлик билан ёмон уйғунлашган янги ахлоқни талаб қилди. Дин давлатдан ажратилган миллий ва дунёвий бўлиб қолган давлатлар ҳам дин таъсирининг йўқолишига ҳисса қўшди. Бу янги ҳодисаларнинг барчаси одамларнинг онги динга берилмаслигига хизмат қилди.
Икки жаҳон уруши одамларнинг илм-фан тараққиёти манфаатига бўлган ишончини сезиларли даражада сусайтирди. Урушдан кейинги иқтисодий юксалиш, космик тадқиқотлар бошланиши билан бир вақтга тўғри келди, одамларга ижобий энергиянинг янги кучини берди, аммо бу узоқ давом этмади. Анъанавий мафкуралар аллақачон йўқ бўлиб кетган ва одамларни илҳомлантиришни тўхтатган эди.
Бешинчи технологик ривожланиш даврининг пайдо бўлиши билан шахсни жамиятдан бегоналаштириш, ёлғизликнинг кучайиши тенденциялари янада кучайиб борди, инсон учун янги шароитларда ҳаёт мазмуни ва мақсадини топиш муаммоси янада кескинлашди.
Келинг, исроиллик профессор Ювал Ной Харарининг шов-шувли “Homo deus: эртанги куннинг қисқача тарихи” асарига мурожаат қилайлик, унда муаллиф кутилаётган келажак образини чизади. У бир нечта тенденцияларни ажрати кўрсатиб, улардан бири технологик тараққиётнинг одамларнинг ҳаётида маъно топиш қобилиятига таҳдидидир. Автоматлаштириш ва роботлаштириш инсон меҳнатини деярли бутунлай алмаштирганлиги сабабли, жамият энди инсонга муҳтож бўлмайди. Яна бир тенденция - инсониятнинг ўлмаслик каби ғайритабиий кучларга эга бўлган супер-одам ёки homo deus (илоҳий одам) билан алмаштирилишидир. Дарҳақиқат, ҳозир ҳам сайёрамизнинг энг бой одамлари ҳаётни узайтириш ва ҳатто боқийликни излаш лойиҳаларига, масалан, онгнинг рақамли нусхаларини яратиш орқали фаол равишда сармоя киритмоқдалар. Аммо бундай имтиёзларга, афтидан, ўта бойларнинг кичик қатлами эга бўлади. Кўпчилик нима бўлади? Ҳарарининг сўзларига кўра, омманинг асосий мақсади ўйин-кулги топиш бўлади, шунинг учун кўнгилочар индустрия, компьютер ўйинлари ва Интернет хизматларининг таъсири янада кучаяди ва гиёҳванд моддаларни қонунийлаштириш тенденцияси ҳам ўсишда давом этади. Буларнинг барчаси Олдос Хакслининг 1932 йилда нашр этилган «Ғаройиб янги дунё» антиутопия романини эслатади
Шахсан менга бу келажак кўпчилик каби тўғри келмайди ва шунинг учун дин ўтган икки асрда йўқотган аҳамиятини қайта тикламоқда. Зеро, дин инсон учун ҳам, жамият учун ҳам энг муҳим вазифани бажаради - у ҳаёт ва борлиқни замонавий инсон учун, ҳатто эртанги кун учун ҳам зарур бўлган маъно билан тўлдиради ва буларнинг барчасини йўқотишдан депрессиялар, ўз жонига қасд қилиш, заиф характер ва эскапизм бошланади. Мақоламни шундай номлаганимнинг сабаби ҳам шу.
Мулоҳаза юритиб, мен бу рақамли ва технологик мўл-кўлчилик Дажжолнинг келишига якуний тайёргарлик деган хулосага келдим. Ҳадисда айтилишича, одамларнинг катта қисми Дажжолнинг даъватини қабул қилади. Агар биз замонавий одамлар кимни ўз кумирлари сифатида танлаётгани ҳақида ўйлайдиган бўлсак, булар Стив Жобс, Илон Маск, Билл Гейтс ва бошқалар каби технократлар эканлигини кўрамиз. Одамлар уларда нафақат IT ва юқори технологиялар соҳасидаги жуда муваффақиятли тадбиркорларни, балки инсониятни олға етаклаши керак бўлган ҳақиқий ҳаёт устозларини кўришади. Назаримда, Дажжол одамларнинг олдига худди шундай қиёфада чиқади. Бу унинг кўрсатадиган мўъжизаларини ҳам тушунтиради - ўликларни тирилтиради, чўлларни кўкартиради, касалларни даволайди ва ҳоказо. У буни айнан технология туфайли амалга ошира олади. Дажжолнинг ҳар бир хонадонга кириши ҳақидаги ҳадисларни, у орқали эфирга узатиладиган телевизор, гаджетлар ва ижтимоий тармоқларнинг мавжудлиги билан осонгина изоҳлаш мумкин.
Албатта, бу менинг мулоҳазаларим, лекин юқорида баён қилинган келажак истиқболларини ҳисобга олсак, улар менга эътиборга лойиқ кўринади. Яна диннинг маъноларни, жумладан, келажак маъноларини шакллантиришига қайтамиз, агар келажак муқаррар ва олдиндан белгилаб қўйилган бўлса, биз фақат бунга тайёр бўлишимиз керак.