Виждон — бу инсон табиатан, биологик жиҳатдан ўзининг сақланиши ва наслини давом эттириш каби қонунларга мос ҳолда яратилган табиий қонундир. Кейинчалик ёзма қонунлар яратишга бўлган барча уринишлар сунъий ва камчиликларга тўла, деб ҳисобланади.
Анъанага кўра, амалдаги хатти-ҳаракатни мантиқий асослаш ёлғон ҳисобланади, чунки виждонда акс этган ҳақиқат мутлақдир ва у шунчалик табиий ва аниқ ҳис туйғусидирки, уни чанқоқ ёки серғузорлик каби ҳолатларга қиёслаш мумкин.
Виждони тоза бўлмаганлик ҳақидаги сигнал тўғридан-тўғри юракдан келади ва у ақлни четлаб ўтади; бу ҳисни совуқ ёки иссиқлик каби аниқ сезиш мумкин ва уни изоҳлашга эҳтиёж йўқ. Агар бу ҳисдан сўнг киши ўзини оқлаш учун далиллар қидиришга тушса, демак, у ўзини алдашга берилади.
Бу ерда виждоннинг табиати ва унинг инсон рафтори учун аҳамияти ҳақидаги чуқур фалсафий ва ахлоқий масалалар кўтарилган. Келинг, уни батафсилроқ таҳлил қиламиз.
Виждон табиий қонун сифатида: Виждон – инсонда туғилиши билан мавжуд бўлган туйғудир, яъни бу ташқи омилларга, маданият ёки ижтимоий нормаларга боғлиқ эмас. Ҳар бир инсонда табиатан яхшилик ва ёмонликка нисбатан ички ҳис бор, бу ҳис ўзини сақлаш инстинктига ўхшаш инстинктив ҳис сифатида рафторимизни бошқаради.
Ёзма қонун ва мантиқий изланишлар: Бу ерда инсонлар томонидан яратилган қонунлар (масалан, ҳуқуқий нормалар) сунъий ва камчиликларга эга, деган фикр айтилмоқда. Муаллиф бу қонунлар инсон ахлоқининг ҳақиқий табиатини тўлиқ акс эттиролмаслигини тахмин қилади. Мантиқий асослар ва рационал изоҳлар ахлоқий ҳаракатларни тушунтиришда етарли бўлмаслиги мумкин, чунки улар чуқур туйғулар ва инстинктларни ҳисобга олмаслиги мумкин.
Ҳақиқат ва виждон: Виждон орқали акс этган ҳақиқий ҳақиқат мутлақ ҳақиқатдир. Бу, виждон шубҳага тушиш ва исбот талаб қилмайди, деган маънони англатади. У ўз-ўзидан тушунарли бўлган нарса сифатида қабул қилинади, масалан, чанқоқ ёки серғайратлик каби ҳис туйғуси каби. Бу ахлоқни интуитив тушуниш аҳамиятини кўрсатади, уни сўзлар билан ҳамма вақт изоҳлаш мумкин бўлмайди.
Тоза бўлмаган виждон сигналлари: Виждон инсоннинг нотўғри йўлда эканлигини кўрсатадиган сигналлар беради. Бу сигналлар совуқ ёки иссиқлик каби жисмоний туйғулар шаклида пайдо бўлиши мумкин, бунда эмоционал ҳолат ва ахлоқий танловлар ўртасидаги боғлиқлик кўзга ташланади.
Оқлов учун далиллар: Агар инсон виждони нотоза эканлигини ҳис қилгандан кейин ўзини оқлаш учун мантиқий далиллар қидира бошласа, бу унинг ўзини алдаш таъсирига тушаётганини кўрсатади. Бу ҳолда инсон ўз ҳақиқий туйғуларини инкор қилиш ёки бостиришга ҳаракат қилиши мумкин, бу эса ички зиддият ва ахлоқий носозликка олиб келиши мумкин.
Умуман олганда, виждон инсоннинг ички ахлоқий йўлбошчиси сифатида муҳим роль ўйнайди. Уни мантиқан тушунтириш доимо мумкин бўлмаслиги мумкин, аммо у инсон ҳаётида нима тўғри ва нима нотўғри эканлигини аниқлашда асосий аҳамиятга эгадир.
Абу Муслим тайёрлади
