“Инфляция туфайли нархлар ошиши натижасида юзага келган муаммоларни бартараф этиш яқин кунларнинг энг долзарб мавзуси бўлади”, деди Туркия президентлигига яна бир муддатга сайланган Ражаб Тоййиб Эрдўған Анқарадаги митингда халққа мурожаат қилиб.
“Сайлов даври билан боғлиқ барча низо ва ихтилофларни бир четга суриб қўйиш керак”, - дея чақирди Туркия президенти, хусусан. “Мамлакатдаги барча сиёсий кучлар миллий мақсадларимизга эришиш учун бирлашиши керак”.
Эрдўғаннинг сўзларига кўра, Туркия расмийларининг асосий мақсади мамлакатда халқаро обрў-эътиборга эга бўладиган молиявий тизим ҳамда сармоя ва максимал бандликка асосланган иқтисодиётни яратишдир.
Айни пайтда, президентлик сайловлари натижалари эълон қилинганидан сўнг, тарихий минимумнинг энг пастки қисмини ёриб ўтган долларнинг лирага нисбатан курси ҳамон бир доллар учун 20 лирадан юқори савдони давом эттирмоқда. Шу билан бирга, экспертларнинг фикрича, лиранинг бундай қадрсизланишига Эрдўғаннинг ғалабаси эмас, балки сайловолди жараёнлари ҳам боғлиқдир.
Ушбу хулоса биржа савдосининг онлайн маълумотлари билан тасдиқланган. Шундай қилиб, биржа Истанбул BIST100 индекси 3,45 фоизга (4,580 балл) ортди. Бу йилги чўққи 2 январга тўғри келди (5,561 балл). Айнан шу пайтдан бошлаб у енгил ўзгарувчанлик билан ажралиб турарди. Пастга тушиш тенденциясига келсак, у апрел ойининг ўрталарида, мамлакатда сайловолди ташвиқотининг якуний босқичи бошланган пайтдан эътиборан сезиларли бўлди. Шундай қилиб, мутахассисларнинг фикрига кўра, вазият ҳали ҳам сақланиб қолиши мумкин.
Бунга, биринчи навбатда, мамлакатда инфляция суръатларининг пасайиш давом этаётгани ёрдам бермоқда. Шундай қилиб, апрел ойи натижаларига кўра, Туркияда йиллик инфляция, Туркстат маълумотларига кўра, бир ой давомида 50,5 фоиздан пасайиб, 43,68 фоизни ташкил этди. 2023-йил апрел ойида инфляция даражаси ойлик 2,39 фоизни, йиллик ҳисобда эса 43,68 фоизни ташкил этди.
Мустақил инфляция таҳлил гуруҳи (ENAG) маълумотларига кўра, Туркияда йиллик инфляция даражаси 105,19 (!!) фоизни ташкил этди. Кўрсаткичларнинг бундай таъсирчан ўзгариши Президент сайлови кампаниясида кўп бўлган ташвиқот ва псевдоекспертларнинг фикри билан изоҳланади. Лекин, бундан ҳам муҳими, анъанавий равишда сиёсий тузумдан узоқлашган мамлакат Марказий банкининг сўнгги маълумотларига кўра, 2023 йил охирига келиб, Туркияда инфляция сезиларли даражада пасаяди ва 22,3 фоизни ташкил этади.
Қайд этиш жоизки, Туркияда якунланган сайловлар Анқарага миллий иқтисодиётни сезиларли даражада фаоллаштириш имконини беради, бу эса, ҳар доимгидек, сайловолди давридагидек, уларнинг якуний натижаларини кутишда бироз секинлашган. 2024-йилги давлат буджети муҳокамаси уч ёз ойига, яъни Президент сайлови якунланганидан сўнг дарҳол қолдирилганини алоҳида таъкидлаш кифоя.
Туркия қонун чиқарувчилари бу йил ёзда жуда қийин вазифани ҳал қилишлари керак - амалдаги ҳокимият органларининг сайловолди ваъдаларини ҳам, баъзилари аллақачон амалга оширила бошланган ваъдаларини ҳам, янги харажатларни ҳам ҳисобга олиши керак. Маълумки, Туркиянинг жорий бюджети тахминан 33 миллиард долларлик камомад билан тузилган ва қабул қилинган. Гарчи, кутилганидек, давлат бюджетининг реал тақчиллиги камида 2,5-3 баравар ошиб, қарийб 100 миллиард долларни ташкил этади.
Бироқ, бу расмийларнинг расмий прогнозлари ҳақида эмас, балки Туркиянинг Sozcu газетасининг хулосалари ҳақида, айтмоқчи, бир қатор нуфузли экспертлар томонидан қўллаб-қувватланади. Бюджет харажатларининг бундай кескин ошишига феврал ойидаги қатор ҳалокатли зилзилалар оқибатлари сабаб бўлди, бунинг натижасида мамлакатнинг ўн бир вилоятини тиклаш учун 35 дан 100 миллиард долларгача маблағ талаб этилади.
Расмийларнинг жорий йилнинг июл ойидан бошлаб деярли 50 фоизга ошадиган давлат хизматчиларининг маошларини ошириш ҳақидаги ваъдалари ҳам давлат бюджетига сезиларли юк бўлади.
Бундан ташқари, нафақа таъминоти тизимидаги ўзгаришлар жорий йил охиригача мамлакатнинг миллионлаб фуқароларига эрта нафақага чиқиш имконини беради, бу эса давлат ғазнасига қўшимча 11 млрд. Шунингдек, давлат келгуси 12 ой давомида аҳолига табиий газ истеъмоли нархининг бир қисмини субсидиялашни ваъда қилди.
Кўтарилган харажатларни давлат ўз маблағлари ҳисобидан қоплай олмаслиги аниқ, уларнинг катта қисми кутилмаган деб тан олиниши керак. Шу боис Туркия бюджети яна катта камомад билан тузилади ва расмийлар уни ташқи, жумладан, қарз маблағлари ҳисобидан қоплаш йўлларини излашга мажбур бўлади.
Шу муносабат билан экспертлар миллий валюта курсининг янги пасайишини истисно этмаяпти, бу эса даромад олиш ва ғазнани тўлдиришни янада мураккаблаштиради.
Бир сўз билан айтганда, Ражаб Тоййиб Эрдўған ва унинг ҳукуматининг навбатдаги президентлик муддати имкон қадар қийин бўлишини кутилмоқда. Аллоҳ осон қилсин.